Političke teme Biblioteka

suvremene političke misli

I z d a n ja Političke temeC e n tra Bibliotekaza k u ltu rn u d je la tn o s t H P suvremene političke misliS S O Z a g re b V U red n ik

^ R a d u le K n e ž e v ić

Revolucija i nacijeE v o lu c ija s ta v o v a v o d s ta v a

K P J i K o m in te r n e 1919— 1929. g o d in e

Gordana V lajčić

Zagreb, 797«.

Kazalo

P redgovor7

U vod9

I P O G L A V L JE Vrijem e čiste klasne borbe ^

Neke pretpostavke teorijsk ih osnova KPJ toga vrem ena. Prvi kongres Kom interne o jugoslavenskoj revoluciji. Socijalna struktura

jugoslavenskog sela i seljačko pitanje. Osnivački kongres SRPJ(K). Proglas K om interne balkanskim kom unistim a u o žu jku 1920. godine. Drugi

' kongres SRPJ(K). Prom ijenjeni uv jeti djelovanja KPJ i prve dileme. Druga konferencija KPJ i intervencija Kom interne.

■ ' c 17

I I P O G L A V L JEN acije i seljaštvo u funkc iji revolucije

Treća konferencija KPJ. Plenum NRPJ travnja 1924. godine. Peti kongres Kom interne. O tpori pla tform i treće konferencije KPJ i intervencija

Kominterne. J. V. Sta ljin i Kom interna o odnosu revolucije i nacionalnog pitanja u našoj zem lji u 1925 i 1926. godini. Treći kongres KPJ.

Intervencija Kom interne 1928. godine, č e tv r ti kongres KPJ

71

S k ra ćen ice151

P opis lite ra tu re 153

Predgovor

Već dulje vremena dio moga znanstvenoistraživačkog rada usmjeren je na izučavanje problematike odnosa jugoslavenskog komunističkog pokreta i Kominterne prema međunacionalnim odnosima u Kraljevini SHS. Rezultate toga rada objavila sam u nekoliko većih i manjih radova. Širenje spoznaja o tom pro­blemu sve više me upozoravalo na veliko značenje odnosa jugoslavenske proleterske revolucije prema jugoslavenskom nacionalnom pitanju. Tako je nastala zamisao o izradi šireg rada posvećenog toj problematici.

U pristupu realizaciji te zamisli ocijenili smo da bi bilo dobro najprije temeljitije izložiti stavove vodstava KPJ i Komin­terne. koji se nalaze u dijelu objavljene suvremene arhivske grade njihovih kongresa, konferencija i plenuma. Time bismo široj javnosti omogućili kontinuirani i sažeti uvid u evoluciju njihovih stavova u jednom od najdelikatnijih problema jugosla­venske socijalističke revolucije.

Ovakvim pristupom izboru izvora znatno smo umanjili mo­gućnost kompletnijeg sagledavanja razmatranja nacionalnog pi­tanja u KPJ i jugoslavenskom komunističkom pokretu i zato ovaj rad shvaćamo kao prilog budućim istraživanjima teorijskog i praktičnopolitičkog razvitka jugoslavenskog komunističkog po­kreta između dva svjetska rata.

S obzirom na značenje povezivanja seljaštva za djelovanje niza građanskih stranaka Kraljevine SHS, kao i s obzirom na značenje seljačkog pitanja za izvedbu jugoslavenske proleter­ske revolucije, znatnu pažnju posvetili smo uporednom praće­nju seljačkog i agrarnog pitanja. S obzirom na socijalnu i na­cionalnu strukturu Kraljevine SHS smatramo nacionalno i se­ljačko pitanje vrlo značajnim problemima jugoslavenske prole­terske revolucije toga vremena.

Primjedbe i sugestije recenzenata dr Voje Rajčevića i dr Ivana Perića uzela sam u obzir prilikom pripremanja rukopisa za tisak. Centar za kulturnu djelatnost Saveza socijalističke omladine preuzeo je na sebe zadatak da ovaj rad bude objav­ljen. Smatram svojom prijatnom dužnošću da im se na ovom mjestu zahvalim.

U Zagrebu, listopada 77. G. V.

U V O D

Uvod 11

Proces ugrađivanja problematike nacionalnog pi­tanja u revolucionarne ciljeve K P J trajao je relativno dosta dugo. Interesi radničke klase ishodišta su osno­va teorijskih stavova i sadržaja strategije i taktike svake istinske komunističke partije, a ukoliko takva partija djeluje u višenacionalnoj sredini čiji društve- no-ekonomski i politički odnosi rezultiraju i nacio­nalnim pitanjem, ona mora biti zainteresirana za nji­hovo razrješavanje i o njima se izjasniti. Takva parti­ja ne može u svojim osnovama teorijskih stavova, a po­sebno ne može u sadržaju svoje strategije i taktike, preskočiti problematiku nacionalnog pitanja i koncen­trirati pažnju isključivo na ekonomsko-socijalne cilje­ve proleterske revolucije ili, kako se češće kaže, na čisto klasnu borbu. Voditi bitku za socijalistički pre­obražaj takve sredine, a biti nezainteresiran za razrje­šavanje međunacionalnih odnosa, znači već u začet­ku revoluciju dovesti u pitanje, izolirati je od najši­rih slojeva naroda, a na uštrb radničke klase. Voditi bitku za socijalizam znači voditi bitku za realizaciju pune demokracije pod vodstvom radničke klase, a tak­va demokracija podrazumijeva i punu sloboflp, fffzvjt- ka nacija. Taj princip važi kako unutar pojedinih više­nacionalnih zajednica, tako i na planu razvitka svjet­skog komunističkog pokreta.

Borba za socijalizam u višenacionalnoj zajednici prvenstveno se temelji na klasnom jedinstvu proleta­rijata sviju nacija, kao ishodištu borbe za socijalizam, koji obezbjeđuje i jedinstvo interesa nacija.

Povijesni razvitak nacija i nacionalnih manjina, koje su 1. prosinca 1918. godine pod vodstvom nacio­nalnih buržoazija a pod zaštitom sila Antante ušle u sastav prve jugoslavenske državne zajednice, unaprijed je osuđivao na propast svaki pokušaj radničke klase u našoj zemlji, da izvodi socijalističku revoluciju is­ključivo ekonomsko-socijalnog sadržaja, tj. čistu klas­nu borbu.

K P J je nastala i razvijala se upravo u sredini ko­

Revolucija i nacije 12

ja nije garantirala ni minimum ravnopravnosti nacija. Iz tradicije borbe južnoslavenskih naroda za nacional­no ujedinjenje u samostalnu državu, a u uvjetima pr­vog svjetskog imperijalističkog rata i igre velikih sila sudbinom malih naroda, stvorena je Kraljevina SH S . Poznate su nam, bar u osnovi, sve one dileme koje su tada izbile oko pitanja načina i oblika ujedinjenja na­ših naroda. Poznata nam je i užurbanost kojom su na­cionalne buržoazije pristupile aktu državnog ujedi­njenja bojeći se posljedica odjeka Oktobarske revolu­cije i u našim krajevima. Tu je bio prisutan i faktor straha da države iz tabora sila pobjednica još više ne okrnje prostor buduće jugoslavenske države. Plima re­volucije u zapadnoj Evropi toga vremena, kao i inter­ne računice koje su pojedine nacionalne buržoazije imale u perspektivi unutar jedinstvene jugoslavenske državne zajednice uklopile su se krajem 1918. godine u planove sila pobjednica oko Balkana i Evrope u cje­lini. Na taj je način stvaranje prve jugoslavenske dr­žavne zajednice poslalo imperativ toga vremena kako za one koji su o njoj sanjarili kao pobornici pansla- vističkih i jugoslavenskih ideala, tako i za one koji su panslavizam i jugoslavenstvo prihvatili s pozicija ekonomsko-socijalnih i političkih interesa svoje klase ili nacije. Zbog loga, kada govorimo o protagonistima jugoslavenske ideje, o jugoslavenstvu i borbi za stva­ranje prve jugoslavenske države, moramo biti vrlo paž­ljivi u analizi motiva koji su pojedine ljude, grupe po­litičara, partije ili slojeve društva usmjeravali k ju ­goslavenstvu ili protiv njega, k takvoj ili drugačijoj dr­žavnoj zajednici. Ovaj princip važi i u ""pristupu analizi razvitka'stavova K P J u razrješavanju međunacionalnih odnosa u našoj zemlji.

Ma koliko narodi koji su se od prosinca 1918. go­dine našli u sklopu Kraljevine S H S bili u svojoj ve­ćini etnički srodni i ma koliko bio opravdan napor u borbi za njihovo državno ujedinjenje, povijesni raz­vitak do 1918. godine zahtijevao je daleko veću postup­nost i opreznost u procesu državnog ujedinjenja. la ­

ko je jugoslavenska buržoazija kao klasa u prvim go­dinama postojanja zajedničke države bila sklona poli­tici čvrste ruke i jačoj centralizaciji kako iz razloga međunarodne situacije, tako i zbog plime revolucionar­nih previranja u našoj zemlji, u isto vrijeme nije bila sklona prepuštanju vlasti u državi samo jednoj naci­onalnoj buržoaziji. Njezino klasno jedinstvo manife­stiralo se samo u odnosu na proces konstituiranja dr­žave i na radničku klasu, kao i na sve one društvene slojeve koji su svojim djelovanjem remetili razvitak mladog jugoslavenskog kapitalističkog sistema. Smat­rali su da u svemu drugom imaju zasebna prava, kako na planu ekonomskog, tako i političkog razvitka drža­ve. Upravo su iz redova jugoslavenskih nacionalnih buržoazija potekle teze o potrebi uvođenja federativ­nog, konfederativnog ili centralističkog državnog ure­đenja zemlje, ovisno o interesima koji su motivirali pojedine nacionalne buržoazije u novoj državi. S as­pekta njihovih međusobnih odnosa, jugoslavenska bur­žoazija nikada nije bila klasno jedinstvena, a ta poci- jepanost je imala korijen prvenstveno u nacionalnoj pripadnosti, što je vidljivo i iz djelovanja građanskih stranaka monarhističke Jugoslavije u cijelom periodu do njezina rasula. Nijedna od građanskih stranaka nije se uspjela afirmirati izvan okvira svoje nacije, što zna­či da objektivno nijedna od njih nije djelovala u smi­slu stvaranja jake i homogene jugoslavenske države. To se nesumnjivo odrazilo na cjelokupni ekonomski i politički razvitak zemlje i na način njezinog dezin- tegriranja u 1941. godini. Ekonomski slaba, a djeluju­ći u izrazito agrarnoj sredini, svaka od nacionalnih buržoazija potražila je oslonac u najbrojnijem sloju jugoslavenskog društva, seljaštvu. Parcijalnom agrar­nom reformom usporila je njegov savez s malobrojnim proletarijatom, a nacionalnim programom svaka od njih ponudila mu je svoju viziju dovršavanja nacional­ne revolucije.

Strah od svjetske i jugoslavenske proleterske revo­lucije bio je već krajem 1920. godine sveden na mini­

mum, otvarajući jugoslavenskoj buržoaziji velike mo­gućnosti međusobnog razračunavanja bez straha od ve­ćih socijalnih ili političkih poremećaja na njezinu šte­tu. Razračunavanje je završilo pobjedom srpske buržoazije i njezinih koncepcija državnog ustrojstva Kraljevine SH S . Pobijedio je princip državnog centra­lizma i nacionalnog unitarizma, koji su se u krajnjoj lin iji svodili na stvaranje velike Srb ije pod plaštem Kraljevine 9HS. Takav završetak'striroba unutar jugo­slavenske buržoazije bio je i potpuno logičan. Srp ­ska buržoazija bila je jedina južnoslavenska pob­jednička buržoazija iz prvog svjetskog rata, jedi­na koja je imala i objektivne mogućnosti da izabere korisnog saveznika. Uz snažnu podršku Francuske, stvara branu prodoru mađarizacije i germanizacije na Balkanu, a u isto vrijeme sprečava i prodor talijan­skog utjecaja na drugu stranu Jadrana. Ona je u isto vrijeme trebala poslužiti i kao brana prodoru komuni­stičke ideologije na Balkanu i biti zaštitnik emigran­tima iz Sovjetske Rusije. Ostale nacionalne buržoazi­je, prvenstveno hrvatska i slovenska, bile su iz tabora pobijeđenih. One su bile jače ekonomski, a srpska po­litički. Prve su imale kapital, a druga vlast. Nijedna od njih nije bila spremna dijeliti ono što ima, pa se cijela politička igra svela ili na prisilu ili na pogađa­nje. Snažan adut u rukama nesrpske buržoazije bilo je neriješeno nacionalno pitanje, koje je imalo daleko veću moć nego što je srpska buržoazija očekivala. S tim kapitalom je građanska klasa ugnjetenih nacija već krajem 1920. godine stekla političku prednost u redovima seljaštva, sitne i srednje buržoazije, a da se pri tome nije ni najmanje potrudila da bilo što mijenja u ekonomsko-socijalnim osnovama jugoslavenskog ka­pitalističkog sistema. Cak ni djelomično izvedena ag­rarna reforma nije seljaštvo udaljila od nacionalnih buržoazija, jer je vjerovalo da će u svojim budućim na­cionalnim državama ostvariti i socijalnu pravdu. Činje­nica je da su seljaštvo i mase ugnjetenih nacija preva­rene od svojih buržoazija, a te mase su ipak godinama

R evolucija i nacije ^4

svoje glasove davale nacionalnoj buržoaziji. Tako se stvarao težak jaz među našim narodima udaljavajući ih od velike ideje jugoslavenskog ujedinjenja. Upravo je jugoslavenska buržoazija dovela u pitanje pojam jugoslavenstva profanirajući njegovu prvotnu suštinu i dovodeći u sumnju svrsishodnost ujedinjenja iz pro­sinca 1918. godine kod nacija, koje su ušle u sastav novostvorene državne zajednice Kraljevine SHS, odno­sno Jugoslavije. Mržnja prema srpskoj buržoaziji ši­rila se i na srpsku naciju dovodeći je u krajnje nezavi­dan položaj branioca državnog centralizma i nacional­nog unitarizma.

U vezi s društveno-ekonomskom i političkom si­tuacijom prvih godina razvitka jugoslavenske državne zajednice postavlja se pitanje kakve su bile objektiv­ne političke šanse jedne revolucionarne radničke orga­nizacije. M išljenja smo da su one upravo u procesu stvaranja nove države, neriješenog agrarnog i nacio­nalnog pitanja, u vrijeme kada seljaštvo još nije ma­sovno prihvatilo vodstvo nacionalnih buržoazija bile optimalne. Radnička organizacija općejugoslavenskog značaja koja bi u svoje revolucionarne ciljeve ugradi­la i zahtjev nacionalne ravnopravnosti, vrlo brzo bi postala ona vodeća snaga koja bi nacionalne i seljač­ke pokrete uklopila u proces proleterske revolucije, a time i sebi otvorila mogućnost političke afirmacije na širem planu. U jugoslavenskim uvjetima toga vreme­na revolucionarna radnička organizacija općejugosla­venskog tipa nije mogla biti usko klasna organizacija, zbog postojećih međunacionalnih odnosa i ponašanja seljaka. Trebalo je voditi računa o činjenici da dolazi vrijeme potiskivanja ekonomsko-socijalnih ciljeva re- voluoije od strane nacionalnog pitanja, u čijem je rje­šavanju većina masa iz redova ugnjetenih nacija vid­jela i rješenje svoga ekonomsko-socijalnog položaja. Radnička partija trebala se prilagoditi takvim politič­kim procesima, prihvatiti mogućnost povezivanja eko- nomsko-socijalne i nacionalne komponente klasne bor­be jugoslavenskog proletarijata. Pri tome je, naravno,

l'vod \ 5

trebala strogo vodili računa o socijalnoj strukturi ju ­goslavenskog društva, posebno jugoslavenskog sela. M i smo imali mnogo bezemljaša, ali daleko više sitnog i srednjeg seljaštva koje je očekivalo povećanje svog zemljišnog fonda i nije bilo sklono kolektivizaciji zem­ljišne svojine. Samo je mali dio jugoslavenske privre­de počivao na radu poljoprivrednog proletarijata i ma­lo je bilo onih poljoprivrednih dobara koja su prihva­tila kapitalistički način proizvodnje, a sitni i srednji seljak nije znao za proširenu reprodukciju.

što se tiče radničke klase, ona je bila koncentri­rana prvenstveno u razvijenijim zapadnim krajevima, ali je i ona bila više zanatskog, a manje industrijskog tipa. Poljoprivrednog proletarijata bilo je nešto u Vo j­vodini i dijelovima Slavonije. Tako mali postotak rad­ničke klase trebao je biti drugi značajni indikator bu­dućoj općejugoslavenskoj revolucionarnoj radničkoj partiji u pristupu koncipiranju sadržaja i načina izvo­đenja revolucije u našoj zemlji.

R evolucija i nacije j q

I POGLAVLJE V rijem e č iste klasne borbe

Neke pretpostavke teorijskih osnova KPJ toga vremena

Državnopravnim konstituiranjem Kraljevine SH S 1. prosinca 1918. godine, otvorio se pred radničkim po­kretima naših naroda i narodnosti problem njihova idejnog i organizacijskog objedinjavanja. Dotada od­jeliti radnički pokreti i njihove organizacije, različitih idejnih utjecaja, kao i različitih ekonomsko-socijalnih i političkih uvjeta njihova dotadašnjeg razvitka, ote­žavali su radničkoj klasi nove jugoslavenske države proces idejne i organizacijske integracije. Njihovo ob­jedinjavanje ipak je bilo diktirano činjenicom držav­nog ujedinjenja pod vodstvom nacionalnih buržoazija, a pod zaštitom jednog dijela članica Velike Antante. Budući da je proces državnog ujedinjenja naših naro­da i narodnosti pod vodstvom nacionalnih buržoazija bio ubrzan strahom od revolucionarnih previranja u Evropi i u našoj zemlji i od teritorijalnih pretenzija nekih od sila pobjednica, vodstvima radničkih pokre­ta ostalo je malo vremena za dublju analizu osnova te­orijskih stavova i sadržaja strategije i taktike budu­ćeg jedinstvenog jugoslavenskog radničkog pokreta. Ta^činjenica vidljiva je u idejnom i organizacijskom rascjepu na j ugoslavenskoj razini u 1919. i u 1920. go- dini, Tfao i usam om jugoslavenskom komunističkom pokretu do 1929. godine. Idejni sukobi i frakcijska raz­računavanja unutar vodstva i dijela članstva komuni­stičkog dijela jugoslavenskog radničkog pokreta u cije­lom periodu do 1929. godine odražavaju svu težinu pro­cesa bitke za formiranje jedinstvenog jugoslavenskog radničkog pokreta pod vodstvom K P J. Sam komuni­stički pokret u ovom periodu povremeno se ponaša kao zbir još neasimiliranih radničkih pokreta, plaćajući danak vremenu življenja u različitim ekonomsko-soci- jalnim i političkim prilikama i velikom utjecaju soci­jaldemokratske idejne tradicije. Time je proces iz­gradnje K P J u partiju lenjinskog tipa i opredijeljenosti bio bitno usporen i otežan. Zato se i K P J teže odupi­

Vrijeme čiste klasne borbe i g

R evolucija i nacije 20

rala utjecaju ideologije građanskih stranaka, koje su imale dulju tradiciju političkog djelovanja.

Objektivne društveno-ekonomske i političke prili­ke u novoj državi pridonosile su usporavanju procesa integracije jugoslavenskog radničkog pokreta. Politič­ko djelovanje građanskih stranaka toga vremena pri­donosilo je daljnjem zaoštravanju krize društva u cje­lini, u kojem nijedna od njih nije djelovala na opće- jugoslavenskom planu, u cilju zbližavanja nacija i na­cionalnih manjina pridonoseći od prvih dana postoja­nja nove države pojavi niza nacionalnih pitanja.

Posebno je snažan bio utjecaj građanskih opozi­cijskih stranaka iz redova ugnjetenih nacija, tj. nesrp­skih, koje su upravo na neriješenom nacionalnom pi­tanju u prvoj jugoslavenskoj državnoj zajednici, up­ravo u vrijeme o kojemu govorimo, stekle velik autori­tet u svojim nacijama, prvenstveno u seljačkim masa­ma. Prostorno mala, ekonomski zaostala i agrarna, zemlja kao što je bila jugoslavenska država toga vre­mena bila je idealna sredina za razvitak seljačke ide­ologije prilagođene objektivnim međunacionalnim od­nosima. Građanska klasa u usponu, nedovoljno snažna da samostalno djeluje, prihvaća seljaštvo kao savez­nika da bi izborila svoje pravo ekonomskog i politič­kog razvitka. Nesposobna da izgradi modernu građan­sku državu temeljenu na zajedničkim ekonomskim i političkim interesima, ona se zatvara u okvire svoje nacije. Time objektivno usporava razvitak jugoslaven­skog kapitalističkog sistema, a i sebe kao klase.

Takvi procesi usporavali su rast radničke klase i njezino objedinjavanje u novoj državi. Time je seljaš­tvo u budućem sukobu izbilo u prvi plan kao saveznik proletarijata ili buržoazije. Kako je seljaštvo činilo jez­gro većine građanskih stranaka naše zemlje toga vre­mena, nacionalno i seljačko pitanje postali su central­ni problemi političkog života Kraljevine SH S. Seljačko pitanje prvenstveno kao klasno pitanje, odnosa burža- azije i proletarijata prema seljaštvu, kao pogodnom ili manje pogodnom savezniku u borbi za vlast.

Kod analize razvitka teorijske misli jugoslaven­skog komunističkog pokreta toga vremena moramo strogo voditi računa o činjenici njegove idejne i orga­nizacijske povezanosti, a često i zavisnosti od centrale svjetskog komunističkog pokreta, poznate u njegovoj povijesti pod nazivom Kominterna. Njezin ugled i au­toritet, proizišao iz činjenice uloge Lenjina i sovjet­skih komunista u realizaciji prve socijalističke revo­lucije, kao i činjenice idejne i organizacijske nezrelo­sti ogromne većine ostalih komunističkih partija, bit­no su utjecali na jačanje autoriteta Kominterne u pro­cesu formuliranja sadržaja budućih socijalističkih re­volucija kod mnogih komunističkih partija, pa tako i naše. Kod toga treba voditi računa i o činjenici da re­voluciju u našoj zemlji, kao i u drugim zemljama, ni­je Kominterna promatrala izolirano od globalne stra­tegije i taktike svjetskog komunističkog pokreta u od­ređenim etapama, što je često i nehotice umanjivalo šanse afirmacije pojedinih partija u vlastitim sredi­nama. Naravno, te šanse su rasle to više što su poje­dine komunističke partije bile zrelije i sposobnije da na idejnim osnovama marksizma-lenjinizma grade vla­stite poglede na sadržaj i način provedbe socijalistič­kog preobražaja sredine u kojoj su nikle i u kojoj su se razvijale.

V rijem e čiste klasne borbe 21

Prvi kongres Kominterne o jugoslavenskoj revoluciji

Osnivački kongres Kominterne iz ožujka 1919. go­dine bio^je tek na početku stvaranja jedinstvenih os­nova .teorijskih stavova i sadržaja strategije i taktike komunističkog dijela svjetskog radničkog pokreta. Pod dojmom društveno-ekonomske i političke krize kapita­lizma toga vremena, a potcjenjujući njegovu sposob­nost održanja, ocjenjuje da se svjetski imperijalistički rat pretvorio u građanski iz kojeg je izrasla nova epo­ha, » ... epoha raspadanja kapitalizma, njegovog unu­trašnjeg rasula, epoha kom unističke revolucije, nraleta-

ZU O taJist. u orig. prim. G. V.)«1. U građanskom ratu proletarijat će osvojiti vlast, uvesti diktaturu proleta­rijata i provesti izgradnju komunističkog društva. Ko ­risteći iskustva Oktobarske socijalističke revolucije, Osnivački kongres Kominterne predviđa uvođenje sov­jetskog oblika vlasti. U tom sistemu rukovodeća uloga daje se industrijskom proletarijatu, » ... obezbeđuje se premoćan položaj u svojstvu rukovodeće, najbolje organizovane i politički najzrelije klase, pod čijom he­gemonijom mogu da se postepeno izdignu poluprole- terski elementi i seoska sirotinja«.2 Privremena pred­nost industrijskog proletarijata mora se iskoristiti » . . . da se istrgnu siromašne sitnoburžoaske mase sela ispod uticaja seoskih kulaka i buržoazije, da ih se or- ganizuje j privuče kao saradnike ka delu komunističke izgradnje«. Kod toga se prvenstveno mislilo na budu­će učešće sitnog seljaka u proizvodnji kolektivnog vlasništva u poljoprivredi, je r u prvoj fazi diktature proletarijata K ongres ne predviđa eksproprijaciju sitnih zemljišnih vlasnika. Po njegovoj ocjeni, »(T)taj će sloj biti uvučen u sferu socijalističke organizacije postepeno preko prim jera i prakse koja će pokazati preimućstva novog poretka koji će osloboditi sitno se­ljaštvo i sitnu buržoaziju gradova od ekonomskog pri­tiska kulaka i veleposednika .. .«.J

Takva vizija svijeta moguća je pod uvjetom da Kominterna » ... potčini takozvane nacionalne interese interesima međunarodne revolucije, ostvariće time u- zajamnu pomoć od strane proletarijata raznih zema- IJaTa bez ekonomske i druge uzajamne podrške prole­tarijata niju u stanju da izgradi novo društvo«.4 U toj

R evolucija i nacije 22

1Rezolucija o platformi, Prvi kongres Treće internacionale, Ma­terijali, Rad, Beograd 1953, str. 200.2Izvor isti, str. 203.3Izvor isti, str. 204— 205.4Izvor isti. str. 206.

borbi svjetskog proletarijata Kominterna pruža punu podršku borbi kolonijalnih naroda, čije oslobođenje u isto vrijeme ruši i kolonijalno carstvo imperijalistič­kog sistema.

S obzirom na problematiku koju razmatramo, pot­rebno je istaći da K onzres daje veliko značenie širenju sovjeta i u selu. Međutim, učešće TTnjima predviđa is­ključivo za poljoprivredni proletarijat i siromašne se­ljake, ali pod vodstvom čvrste komunističke većine.' To je bio odgovor Kongresa pokušajima da se u proce­su revolucionarnih promjena stvaraju seoski sovjeti u čijem bi radu učestvovali seljaci bez obzira na ekonom- sko-socijalni položaj.

Kongres je točno procijenio da je postojanje mla­de sovjetske republike stimulans svjetskoj proleter­skoj revoluciji, ali i ogromna socijalna » . . . opas­nost za pobednički imperijalizam (misli se na sile Antante i njihove saveznike, prim., G. V.), opasnost gu­bitka svih plodova pobede usled navale svetske revo­lucije«.6 Po ocjeni Kongresa, pobjedničke imperijalisti­čke sile otvoreno gaze načelo prava naroda na samo­opredjeljenje, pa su tako i » . . . ( J) jugoslavenska drža­va i Cehoslovačka republika stvorene (su)primenom oružane s ile .. .«.7 Na taj će način Kominterna godi­nama objašnjavati razloge stvaranja prve jugoslaven­ske državne zajednice, što će u mnogome otežavati njezino ispravno sagledavanje državnopravnog aspekta rješenja jugoslavenskog nacionalnog pitanja. Naime, u pristupu rješavanju ovog aspekta nacionalnog pitanja u našoj zemlji problem nije bio u njezinoj dezintegra­ciji, već u načinu izvršenog državnog ujedinjenja. Iz takvog pristupa razlozima formiranja jugoslavenske

Vrijem e čiste klasne borbe 23

5Vidi: Rezolucija na osnovu Lenjinovih teza o buržoaskoj demo- kratiji i diktaturi proletarijata, izvor isti, str. 175.6Teze o međunarodnoj situaciji i o politici Antante, izvor isti, str. 236.7Izvor isti. str. 237.

državne zajednice proizlazi i ocjena Kongresa da je ona potčinjena i razbojnički pljačkana vazalna drža­va Francuske, č iji imperijafističFi interesi' na Jadranu nalažu obranu takve i tako koncipirane Kraljevine SHS.* Takva jugoslavenska država trebala bi poslu­žiti silama Antante da bi, ».. .oslanjajući se na vlada- jućc klase i socijal-nacionaliste, stvorila centre nacio- nalno-konlrarevolucionarnog pokreta«.9 Takvi pokreti, po ocjeni osnivačkog kongresa Kominterne, » . . . treba da budu upravljeni protiv pobeđenih, treba da uzajam­nom borbom uravnoteže snage novoosnovanih država i da ih drže u potčinjenosti prema Antanti, treba da slu­že kao kočnica revolucionarnog pokreta koji se razvija u krilu novih ’nacionalnih’ republika, i, najzad, treba da stvori belogardejske kadrove za borbu protiv me­đunarodne revolucije, a naročito protiv ruske revolu­cije«.

Rješenje jugoslavenskog problema, kao i problema ostalih država koje su nakon svjetskog rata ušle u ig­ru velikih sila, moguće je, po ocjeni Kongresa, samo u fazi »poslednje odlučne bitke protiv kapitalizma«, koja je nastupila » ... kasnije nego što su to očekivali i nadali se apostoli socijalne revolucije. Ali ona je na­stupila.«10 U toj epohi, koja počinje izbijanjem Okto­barske socijalističke revolucije, male nacionalne drža­ve teško će naći životni prostor. Iz bivše Austro-Ugar- ske Monarhije formiran je niz novih malih država, » . . . koje jedva što su se rodile, hvataju već jedna drugu za gušu zbog državnih granica.«" Rješenje njiho­ve budućnosti K ongres vidi. samo. _u svjetskoj proleter­skoj revoluciji, » ... koja će proizvodne snage svih ze­malja osloboditi stege nacionalnih država, ujedinivši

R evolucija i nacije 24

8Vidi: izvor isti, str. 239.9Izvor isti, str. 242.10Manifest i memorandum, Manifest komunističke Internacionale proleterima celog sveta, izvor isti, str. 245.11Izvor isti. str. 250.

narode u najtešnjoj ekonomskoj saradnji na bazi op- šteg privrednog plana, i dati mogućnost i najslabijem i najmalobrojnijem narodu da slobodno i nezavisno upravlja poslovima svoje nacionalne kulture bez ikak­ve štete za ujedinjenu i centralizovanu evropsku i svet- sku privredu«. Politički aparat tako koncipirane budu­će evropske i svjetske zajednice proletarijata bit će radnički sovjeti, novi tip političke organizacije radnič­ke države, za koju Kongres kaže da je »... nezamenlji- va organizacija SA M O UPRA VE R A D N IČ K E K L A SE (ist., G. V.), njene borbe...«.11 Široka mreža sovjeta radničkih, vojničkih i seljačkih deputata trebala je, po ocjeni Kongresa, biti brana protiv kapitalizma i te­melj buduće svjetske zajednice proletarijata.

Dajući završnu riječ na osnivačkom kongresu Ko­minterne, Lenjin je izrazio uvjerenje da je »(P) pobeda proleterske revolucije u ćelom svetu (je) osigurana. Bliži se osnivanje Međunarodne Sovjetske Republi- kč«7'

U _pristup_u Prvqg_k.pngresa Kominterne rješava- nju jugoslavenskog nacionalnog pitanja. hio_je u prvom planu problem njegovog državnopravnog aspekta. Po­lazeći od činjenice da su jugoslavenskijoarodinačinom izvršenog državnog _u jedinjenja. u.Xralj£viriu^SHS--do- vedeni u potčinjeni položaj, zbog ekonomskih i polj- tičkih pozicija kojel je _ prisvojila srpska_Jhuržoazi- ja, Kongres pravilno procjenjuje situaciju u kojoj su se našle nesrpske nacije prve jugoslavenske državni zajednice. Međutim, perspektivu razrješavanja njiho- vog ekonomsko-socijalnog i političkog položaja vezao je za perspektivu svjetske proleterske revolucije, što je objektivno prolongiralo razrješavanje njihove bu- dućnosti vlastitim snagama i dovodilo u zavisnost od kretanja u redovima svjetskog komunističkog pokre- ta. Po našoj ocjeni, Prvi kongres Kominterne-ispustio

V rijem e iis te klasne borbe 25

12Izvor isti, str. 253.13Završna sadnica Kongresa, Izvor Isti. str. 261.

je iz vida značajan momenat, mogućnost da se jugo­slavenska proleterska re v o lu c ija odvija samostalno,.i unutar~jugoslavenske državne zajednice. ^Ucijenivši njezi no ^mTrarije~isWjTinTV?rkar> re7iiTI3rjntprpga s i la pobjednica u prvom svjetskom, ratu,-Kominterna je stvaranje prve jugoslavenske državne zajednice shva­tila kao igru velikih imperijalističkih sila protiv-Sov- jetske Rusije potejenjujući na taj način one snage ko­je su unutar jugoslavenskog radničkog i komunistič­kog pokreta, kao i unutar naših naroda i narodnosni, objektivno bile zainteresirane za stvaranje jugoslavep- ske države. Iako Kominterna otvoreno ne sugerira raz­bijanje jugoslavenske državne zajednice kao sastavnog dijela jugoslavenske proleterske revolucije, ona činje­nicu izvođenja toga ujedinjenja ne vezuje za moguć­nost bolje realizacije naše vlastite proleterske revoltu cije. Čini se da je Kominterna postojanje Kraljevine S H S više gledala kroz prizmu međunarodnih odnosa mlade sovjetske države, a manje kao proces relevantan za eventualno bolje i funkcionalnije izvođenje jugo- slavenske proleterske revolucije,

Revolucija i nacije 26

Socijalna struktura jugoslavenskog sela i seljačko pitanje

Jugoslavenska državna zajednica, temeljena na na­cionalnoj neravnopravnosti i klasnoj eksploataciji, bi­la je vrlo labilan saveznik sila Antante ukoliko se na nju računalo u budućem sukobu s mladom sovjetskom državom. To je bila izrazito agrarna zemlja koja je 1921. godine imala 78,9% stanovništva koje je živjelo od poljoprivrede, u kojoj je postotak zaposlenih u po­ljoprivredi iznosio 80,4%, a domaćinstava čiji se starješine bave poljoprivredom 75,9%. Osnovna gra­na proizvodnje bila je poljoprivreda ekstenzivnog tipa, nesposobna da samu sebe proširuje i jača, a lime i privredu zemlje u cjelini.14 Seljački pokreti u toku 1918. i 1919. godine bili su prvenstveno usmjereni na

v rtfcm e cisie Kiasnc uoroe 27

raspodjelu zemlje velikih posjednika u privatno vlas­ništvo bezemljaša ili siromašnih seljaka, kao izraz gla­di jugoslavenskih seljaka za zemljom. Pri tome mora­mo voditi računa i o činjenici da je seljaka bezemljaša ili onih s feudalnim obvezama bilo prvenstveno u kra­jevima koji su do državnog ujedinjenja bili u okviru Austro-Ugarske Monarhije, kao i na području Make­donije i Kosova. U nastojanju da spriječi proces obje­dinjavanja seljačkih i radničkih pokreta u novoformi- ranoj državnoj zajednici, vlada i regent u toku 1919. godine angažiraju se oko izvedbe agrarne reforme ko­ja bi pomoću zakonskih formi otupila revolucionarni aspekt seljačkih pokreta, a time oslabila i prve poku­šaje revolucionarnog dijela jugoslavenskog radničkog pokreta da seljačke pokrete uključi u oružanu revolu­ciju jugoslavenskog proletarijata. Osim toga, lako se moglo desiti da se seljački pokreti u redovima ugnje­tenih nacija i nacionalnih manjina spoje u jedinstveni zahtjev za nacionalnom i socijalnom emancipacijom naroda koji su državnim ujedinjenjem od 1. prosinca1918. godine dovedeni u nacionalnom i ekonomsko-so- cijalnom pogledu u podređen položaj. Jugoslavenska buržoazija bila je u tome pitanju jedinstvena. Već u toku 1919. godine seljaštvo je potezima vlade i kralja udaljeno od radničke klase, a time je i jugoslavenska socijalistička revolucija dovedena u pitanje.

U socijalnoj strukturi jugoslavenskog sela, a po­sebno u krajevima u kojima se javilo snažno nacional­no pitanje, preovladavao je sitni i srednji seljak, a ma­nje bezemljaš. Takva socijalna struktura, ojačana i djelomičnom izvedbom agrarne reforme, stvorila je jak sloj sitnog i srednjeg seljaštva, vrlo značajnog u eventualnom procesu izvođenja socijalističke revoluci­je u našoj zemlji. Još 1931. godine u našoj zemlji ima: 33,8% gospodarstava ispod 2 ha zemlje ili 6,5% od u- kupne obradive zemlje; 34% od 2-5 ha ili 21,5% ukup­

14B. Stojsavljević, Seljaštvo Jugoslavije (1918— 1941), Zagreb 1952. str. 36.

ne obradive površine; 29,3% od 5-20 ha ili 49,3% ukup­ne obradive zemlje i 2,5% od 20-50 ha zemlje ili 13% od ukupne obradive zemlje." Ekonomsko-socijalni zah­tjevi sitnih i srednjih seljaka usmjereni su na dobiva­nje više zemlje, a bezemljaša u pravcu dobivanja vla­stite zemlje. U najburnijim godinama poslije prvog svjetskog rata malo je takvih zahtjeva koji idu na pret­varanje velikih zemljišnih posjeda u kolektivno vlas­ništvo seljaka, ćak je i jugoslavenska buržoazija mo­rala odustati od stvaranja daleko više velikih poljopri­vrednih dobara, usitnjavajući ih radi zaustavljanja se­ljačkih pokreta. Latentna politička kriza prve jugosla­venske državne zajednice i nesposobnost jugoslaven­ske buržoazije da izvede zemlju iz zaostalosti onemo­gućile su razvitak modernog kapitalizma u poljopriv­redi, a time i bržu socijalnu diferencijaciju jugoslaven­skog sela. U cijelom periodu između dva svjetska rata jugoslavenska država ostala je zemlja sitnih i srednjih seljaka, slabe industrije i malobrojne radničke klase i nacionalnih buržoazija, s apsolutnim pomanjkanjem sposobnosti djelovanja na jugoslavenskom planu. Ma­lo je bilo uvjeta da se prva jugoslavenska državna za­jednica razvije u jedinstvenu ekonomsko-socijalnu i po­litičku cjelinu.

R evolucija i nacije 28

Osnivački kongres SRPJ (K)

Koliko su osnivači komunističkog dijela jugosla­venskog radničkog pokreta bili u to vrijeme u stanju procijeniti mogućnosti afirmacije pokreta, najrječi­tije govore dokumenti Osnivačkog kongresa S R P J (K).

_U temeljnom dokumentu Kongresa, Podlozi u jed in je ­nja, projiciraju svoje dugoročne i kratkoročpe^iljevc^ maksimalni i minimalni program pokreta^JMaksimal- nim programbriT) smatraju izvođenje socijalističke re­

M. Mirković, Ekonomska historija Jugoslavije, Zagreb 1968, str. 322.

volucije i prelazak » ...p riva tn e svojine nad sredstvi­ma za proizvodnju, zemljišta, rudnika, sirovina, alata, mašina, saobraćajnih sredstava — u društvenu svoji­nu ...« .“ Međutim, bitka za socijalizam » ... može biti delo samo radničke klase, je r sve druge klase, pored toga što im se interesi kose, stoje na stanovištu pri­vatne svojine nad sredstvima za proizvodnju i imaju zajednički cilj da održe osnove današnjeg društva«. Prema tome, Kongres se zalaže za izvođenje socijali­stičke revolucije s čisto klasnih pozicija, što je bio ne­izvediv zadatak s obzirom na socijalnu strukturu ju ­goslavenskog društva toga vremena. Tim zaključkom Kongresa preko 80% stanovništva Kraljevine SH S nije smatrano saveznicima radničke klase u borbi za soci­jalizam. Takav stav imao je zato teže posljedice što su učesnici Kongresa smatrali da je » ... ušao (je) među­narodni kapitalizam u završnu fazu. Klasne borbe proletarijata i buržoazije razvijaju se u velike socijal­ne revolucije. Time su stvoreni uslovi za ostvarenje komunističke privrede prenošenjem sviju sredstava za proizvodnju u ruke društvene celine«.17 Pledirajući za izvođenje takve socijalne revolucije iz koje će izrasti novi organi vlasti, radnički, seljački i vojnički sovje­ti, Kongres jedine saveznike industrijskog proletarija­ta u izvođenju socijalističke revolucije vidi u seoskom proletarijatu. K ongres prihvaća sovjetski put borbe za socijalizam oružanom revolucijom, stoga S R P J (K ) pri­stupa Komunističkoj intemacionali » ... sa onim rad­ničkim partijama koje stoje na temelju nepomirljive i nekompromisne klasne borbe proletarijata s ciljem: da se uništi kapitalizam i ostvari komunističko druš­tvo«. Tim zaključkom Kongresa stala je S R P J (K ) uz bok najprogresivnijim radničkim partijama svijeta to­ga vremena. Ipak, socijaldemokratsko teorijsko nasli-

Vrijem e čiste klasne borbe 29

16Podloga ujedinjenja, Kongres ujedinjenja. Prvi kongres KPJ. Istorijski arhiv Komunističke partije Jugoslavije, tom II, (dalje: IA II) Istorijsko odeljenje CK KPJ, Beograd 1949, str. 11.17Izvor isti. str. 12.

jede i pomanjkanje uvida u Lenjimov koncept izvedbe socijalističke revolucije u višenacionalnoj i agrarnoj sredini, spriječili su Partiju da već tada uoči najrele­vantnije probleme jugoslavenske socijalističke revolu­cije.

Podržavajući ocjenu Prvog kongresa Kominterne da je stvaranje jugoslavenske državne zajednice » . . . rezultat velikih ratova u Evrop i i na B a lkan u ...«, Osnivačkom kongresu S R P J (K ) ne smeta činjenica što je naše državno ujedinjenje izvršeno u smislu stvara­nja jedne nacionalne države. Smeta im samo činjeni­ca što do ujedinjenja nije došlo revolucionarnom ak­cijom siromašnih masa. Za njih je i jugoslavenska buržoazija ekonomski i politički jedinstvena klasa, ko­ja u službi sila Antante zaokružuje Sovjetsku Rusiju, » ... pretvarajući naše oblasti u bazu za borbu protiv revolucije«.1* K ongres naše Partije već u početku pot- cjenjuje snage onih građanskih stranaka koje će up­ravo na nacionalnom i seljačkom pitanju graditi poli­tički kapital. Jugoslavenski komunisti krivo su proci­jenili odnos snaga unutar jugoslavenske buržoazije, koja je samo u odnosu na revolucionarni dio jugosla­venskog radničkog pokreta nalazila zajednička rješe­nja. Stoga je ispravan zaključak K ongresa da je rad­nička klasa Kraljevine S H S » . . . prinuđena (je) da se čvršće grupiše u jedan ekonomsko-politički pokret, jer se samo tako može odbraniti od punog klasnog porob­ljavanja, s jedne strane, a s druge strane osposobiti da pođe u susret velikim svetskim događajima«. Neospor­no je točno da je jugoslavenska socijalistička revolu­cija morala biti koncipirana na ideji jedinstva jugo­slavenske radničke klase, je r je samo tako mogla i ra­čunati na konačan uspjeh. Međutim, s obzirom na kon­kretnu društveno-ekonomsku i međunacionalnu situa­ciju u našoj zemlji, jugoslavenska radnička klasa koju vode komunisti nije mogla računati na uspješan zavr­

Revolucija i nacije 30

18Izvor isti. str. 13

šetak svoje borbe ovakvim pristupom nacionalnom i sel j ačkoan_pitan j u.

' Minimalni prograrn^SRPJ (K ) odražava i nerazumi­jevanje suštine' mogućih ekonomsko-socijalnih i poli­tičkih promjena u našoj zemlji. Zahtijevajući uvođe­nje republikanskog uređenja naše zemlje, Kongres prihvaća nacionalni unitarizam i zato traži da naša dr­žava bude » ... ( J ) jedna nacionalna država sa najši­rom samoupravom oblasti, okruga i opština«.1’ Kasni­ja zbivanja u komunističkom dijelu jugoslavenskog radničkog pokreta potvrđuju da je većina komunisti­čke jezgre u S R P J (K ) već tada bila svjesna postojanja triju nacija u našoj zemlji. Razlog koji ih je tada, a i nekoliko godina kasnije, ponukao da se u odnosu na srpsku, hrvatsku i slovensku naciju ponašaju unitari­stički, leži u činjenici što su u mogućnosti priznavanja više jugoslavenskih nacija vidjeli opasnost razbijanja jedinstva jugoslavenskog radničkog pokreta i klase u cjelini. Unitaristički pristup jugoslavenskim nacija­ma shvatili su najboljim rješenjem za jugoslavensku radničku klasu, koja se u to vrijeme uistinu vrlo pos­tupno privikavala na nove državnopravne i političke uvjete djelovanja. Vjerujemo da su i poteškoće s re­formistima na području Hrvatske i Slovenije toga vre­mena pridonijele shvaćanju unitarizma kao značajnog faktora u procesu asimilacije niza nacionalnih radnič­kih pokreta u jedinstveni općejugoslavenski. Prihva­ćanju unitarističke koncepcije jugoslavenskih komu­nista pridonijela je i socijaldemokratska tradicija do 1. prosinca 1918. godine, koja je također gajila iluzije o etničkom jedinstvu Južnih Slavena kao pretpostavke klasnom jedinstvu južnoslavenskog proletarijata. To potvrđuje i odnos Osnivačkog kongresa S R P J (K ) pre­ma nacionalnim manjinama. Njihov neravnopravni po­ložaj u našoj zemlji odmah je uočen i za njih se traži » ... potpuna pravna i politička jednakost...«.

Vrijeme čiste klasne borbe 31

19Izvor isti. str. 14.

B itka za stvaranje jedinstvenog jugoslavenskog radničkog pokreta manifestira se raspuštanjem svih dotada postojećih radničkih partija na prostoru K ra ­ljevine S H S radi stvaranja jedne jedinstvene proleter­ske partije, a ne saveza partija. Iz pristupa jugosla­venskom nacionalnom pitanju proizišao je i organi­zacijski princip S R P J (K ), koji se ne m ijenja sve do 1937. godine.

Zbog akcije vlade i regenta oko rješavanja agrar­nih odnosa u Kraljevin i SH S , Kongres S R P J (K ) po­svetio je i tome pitanju zasebnu rezoluciju. Polazeći od teze da feudalni ostaci usporavaju razvitak kapitaliz­ma, radničke klase i njene borbe za socijalizam, K on­gres zahtijeva » . . . korenito uklanjanje svih još posto­jećih feudalnih ostataka«.20 Tražeći » .. .p u n u i defini­tivnu eksproprijaciju i poslednjih ostataka feudaliz­ma ...«, Rezolucija ističe da » ... proletarijat ne priz­naje feudalnim posednicima prava ni na kakvu nakna­du«.21 Pri tome se upozorava da bivši kmetovi i kolo­nisti koji dobiju zemlju bivših feudalaca neće bili u mogućnosti razvijati racionalnu poljoprivrednu pro­izvodnju. Zato se u R ezo luciji zahtijeva da im drža­va omogući dobijanje besplatnog poljoprivrednog in­ventara » . . . i sredstva za podizanje kuća i poljopriv­rednih staja«. Zahtijeva se podjela i onih veleposjeda koji su feudalnog porijekla ali nisu nastali » . . . u pro­cesu kapitalizacije zemljoradnje i grupisanjem sitnih parcela proletarizovanih seljaka ...« . U Rezoluciji se odbija mogućnost zadržavanja nasljednoga zakupa na zemlju smatrajući tu instituciju vlasništva pokušajem očuvanja prava bivših feudalaca. Iz citiranog dijela Rezolucije stječe se dojam da je Kongres prihvatio mogućnost individualne obrade zemlje, prvenstveno sitnog seljaka. Što se tiče velikih posjeda koji bi došli pod udar agrarne reforme, u R ezoluciji se zahtijeva da

R evolucija i nacije 32

20Rezolucija o agrarnom pitanju, IA II, n. dj., str. 21.21Izvor isti, str. 22.

se cijeli » . . . posao oko podele i organizacije rada na veleposedima poverava seljačkim većima koja obra­zuju svi oni koji na tim imanjima faktički rade«. Pre­ma tome, drugi oblik proizvodnje u poljoprivredi imao bi kolektivni karakter, s tim da se u Rezoluciji ne pre­cizira čije bi vlasništvo bila zemlja u prvom i u dru­gom slučaju. To je bio nesumnjivo najveći propust Kongresa s obzirom na tadašnja kretanja na jugosla­venskom selu i akcije jugoslavenske buržoazije oko iz­vođenja agrarne reforme.

Pravilno ocjenjujući da do stapanja radnika i se­ljaka u jednu klasu ne može doći u uvjetima kada se­ljak ima privatnu zemljišnu svojinu, u Rezoluciji se ističe potreba povezivanja industrijskog i agrarnog proletarijata u jedinstveni front protiv seoske i grad­ske buržoazije. Radi okupljanja seoskog proletarijata oko S R P J (K ) zahtijeva se stvaranje partijskih i sindi­kalnih organizacija na selu. U cilju okupljanja seosko­ga proletarijata oko Partije ide se » . . . u borbu protiv kapitalizma i za ostvarenje socijalizma«. Bez obzira na činjenicu što se ističe potreba izučavanja problema jugoslavenskog sela i odnosa u njemu, u Rezoluciji je prisutna velika rezerviranost S R P J (K ) prema sitnim i srednjim seljacima, koji su bili najbrojnija i politič­ki najrelevantnija snaga jugoslavenskog sela toga vre­mena. Samo nekoliko godina kasnije jugoslavenski ko­munisti postat će svjesni te činjenice. Tada, u travnju1919. godine, zastupali su tezu čiste klasne borbe vezu­jući perspektivu izvođenja jugoslavenske proleterske revolucije za malobrojnu i nejedinstvenu radničku kla­su, kao i za seoski proletarijat, koji brojem i uticajem tada nije značio mnogo u političkim previranjima ju­goslavenskog sela i poljoprivrede u cjelini.

Negiranjem postojanja nacionalnog pitanja, zapo­stavljanjem uloge sitnog i srednjeg seljaka u politič­kom životu zemlje, kao i sasvim nedorečenim odno­som prema zemljišnom vlasništvu Osnivački kongres S R P J(K ) otvara etapu dugogodišnje borbe jugoslavens­kih komunista za afirmaciju pokreta u širokim sloje­

Vrijem e čiste klasne borbe 33

vima jugoslavenskog društva, koje nije imalo uvjeta za izvođenje čiste proleterske revolucije.

Revolucija i nacije 34

Proglas Kominterne balkanskim komunistima u ožujku 1920. godine

Koliko je Kominterna uistinu bila upoznata sa si­tuacijom u našoj zemlji i problemom odnosa revolu­cionarnog dijela jugoslavenskog radničkog pokreta prema državnopravnom aspektu rješenja jugoslavens­kog nacionalnog pitanja, potvrđuje i Proglas Komin­terne balkanskih komunističkih partija od 5. ožujka1920. godine. Gotovo godinu dana nakon Osnivačkog kongresa S R P J (K ) Kominterna se toj partiji obraća kao Komunističkoj partiji Srbije, a ulazak S R P J (K ) u Kominlernu naziva službenim priključenjem » . . . srp­ske Socijaldemokratske radničke partije Trećoj inter- nacionali...« .“ Iz načina izvršenog državnog ujedinje­nja u Kraljevinu S H S Kominterna izvlači naziv jugosla­venske države i partije u čijem krilu djeluju jugosla­venski komunisti. Ocjenjujući da tadašnja kretanja u Sovjetskoj Rusiji i kapitalističkim državama zapad­ne Evrope » . . . daju proleterskom komunističkom po­kretu na Balkanskome poluotoku novi poticaj«, u Proglasu se upozorava da misao o pobjedi proleterske revolucije treba » . . . duboko usaditi, ne samo u svijest proletarijata, već i radnog seljaštva balkanskih naro­da«. Odbacujući tezu da ekonomski razvitak balkanskih zemalja ne pruža uvjete podizanju proleterske revolu­cije, naglašava se da » . .. radne mase balkanskih i podunavskih zemalja nemaju drugog izlaza iz nastalog

An das Proletariat der Balkan — und Donaulander, an die Ko- mmunistischen Parteien Bulgariens, Rumaniens, Serbiens und der Tiirkei, Manifest. Richtlinien, Beschluse der ersten Kongres- ses, Aufrufe und offene Schreiben des Exekutivkomitess bis zum zweiten Kongress, Hamburg 1920, Feltrinelli reprint, (dalje: FRJ. 229. Dokumenti FR izdanja nalaze se u Sveučilišnoj biblio­teci u Zagrebu (dalje: SB).

teškog položaja, do proleterske revolucije«.a Već se tada upozoravaju balkanske komunističke partije da

govaraju interesima proleterskihm asa sviju zemalja, među njima i onima u balkanskim i podunavsk im ze­mljama«. Ocjenjujući Balkanski poluotok stjecištem interesa velikih sila, što se manifestiralo i u toku prvog svjetskog rata, u Proglasu se njegovi rezultati svode na ogromna teritorijalna proširenja Rumunije, Srbije i Grčke kao cijene koja im je od strane Antante plaće­na za učešće na njezinoj strani u toku rata. Zastupaju­ći tezu da je stvaranje prve jugoslavenske državne za­jednice isključivi rezultat zainteresiranosti sila Antan­te za stvaranje velike Srbije, Kominterna upozorava da je postojeći ekonomski i politički položaj balkanskih naroda daleko teži nego prije prvog svjetskog rata. Taj položaj » . . . još više zapliće nacionalni problem na Ba l­kanskom poluotoku nego što je to ranije bio slučaj«/4 Po njezinoj ocjeni »(P) pod vladavinu pobjednika došlo je daleko više elemenata strane nacionalnosti«. Kako se u navedenim državama provodi politika nacionalnog ugnjetavanja, » . . . politika nezasitnog militarizma po­buđuje još veću želju za oslobođenjem. Borba za oslo­bođenje uzima još veći opseg«.

Takva situacija odražava se i na političke odnose u »proširenoj Srbiji«. Koje su te nacije koje po ocjeni Kominterne iz ožujka 1920. godine traže svoje nacio­nalno oslobođenje? Koliko je Kominterna bila upu­ćena u nacionalni sastav Kraljevine SH S potvrđuje nje­zino uvjerenje da se »(P) protiv vladavine srpske birokratske veleposjedničke oligarhije podižu (se) kako makedonski Bugari, tako i Albanci, Crno­gorci, Hrvati i Bosanci«. Iz citiranog dijela Pro­glasa uočljivo je da Kominterna ne priznaje po­stojanje makedonske nacije, ali zato uočava alban-

Vrijem e čiste klasne borbe 35

23Izvor istr, str. 230.24Izvor isti. str. 233.

R evolucija i nacije

sko, crnogorsko i hrvatsko nacionalno pitanje. Is ­to tako ona pravilno uočava problem političkog polo­žaja teritorija Bosne i Hercegovine u okvirima K ra lje ­vine SH S , iako uslijed nacionalne ispremiješanosti to­ga dijela naše zemlje njegovo stanovništvo naziva Bo ­sancima. Sto se u Proglasu ne navodi i slovensko na­cionalno pitanje, mišljenja smo da je to bilo iz razlo­ga nepoznavanja nacionalnog sastava naše zemlje i po­ložaja Slovenaca u njoj. Kominterna vjeruje da »(S) samo pobjeda proleterske diktature može ujediniti sve narodne mase u Federativnoj socijalističkoj balkanskoj (ili balkansko-podunavskoj) sovjetskoj republici, oslo­boditi ih kako od veleposjedničko-kapitalitičkog izrab­ljivanja njihove vlastite i strane buržoazije, tako i od kolonijalne porobljenosti i nacionalnih svađa.«25 Ta­kav pristup rješavanju međunacionalnih odnosa unu­tar prve jugoslavenske državne zajednice proizlazi iz njezina uvjerenja da se kod nas prvenstveno radi okolonijalnom pitanju^tj^ o odnosu Kraljevine Srbijekao okupatora iJto lon izatora^iesrpšTčih nacija, koje su se voljom veljkih sila našle u okvirima »proširene Srb i- je«, Iz takvog pristupa proizlazi i njezino zanemariva­nje budućnosti srpskog naroda u budućoj balkanskoj federaciji kao naroda koji, s obzirom na svoj položaj u Kraljevin i SH S , ima ulogu kolonizatora i, prema to­me, ne želi tu i takvu državu dezintegrirati. Takav od­nos prema problemu budućnosti srpskog naroda u jugoslavenskoj državi dugo se zadržao u pristupu Ko­minterne jugoslavenskom nacionalnom pitanju, dotle dokle je to pitanje tretirala kao sredstvo revolucioni- ranja masa, a ne kao sastavni dio jugoslavenske prole­terske revolucije. Takav stav Kominterne odrazio se i na komunistički dio jugoslavenskog radničkog pokreta u nekim periodima njegovog razvitka. Međunacionalni odnosi u prvoj jugoslavenskoj državnoj zajednici dugo se nisu tretirali kao niz nacionalnih pitanja, pa tako ni srpskoga, ni nacija i nacionalnih manjina koje su že­ljele zajedničku državu i u njoj vidjele perspektivu25Izvor isti. str. 234.

Vrijem e čiste klasne borbe 37

svog daljnjeg razvitka. Prema tome, jugoslavensko na­cionalno pitanje nije bilo kolonijalno pitanje, već pi­tanje oblika i načina ujedinjavanja, koje nije bilo sa­mo nacionalno već u isto vrijeme i klasno pitanje jugo­slavenskog proletarijata. Proći će godine dok to Komin- tema shvati, a što je daleko značajnije, dok to shvati i jugoslavenski komunistički pokret.

Drugi značajni faktor razumijevanja pristupa Ko­minterne jugoslavenskom nacionalnom pitanju je na­čin izvođenja nacionalnog oslobođenja naših naroda. Po njenom mišljenju, ono je moguće samo u suradnji svih balkanskih komunističkih partija, radničke klase balkanskih naroda, kao koordinirane akcije u provedbi proleterske revolucije na Balkanu.

Treći značajni faktor je odnos Kominterne prema seljačkom pitanjiL Bogato iskustvo sovjetske revoluci­je upozoravalo je balkanske komunističke partije » . . . da osim radničkih masa treba privući u komunis­tički pokret široke mase radnog seljaštva (ist. u orig., prim., G. V.), siromašne seljake i srednji stalež«.26 Za razliku od S R P J (K), ona frontu radničke klase proširu­je i na sloj sitnog seljaštva, što je bio značajan faktor u odvijanju revolucionarnih promjena naše zemlje. Za­to se u Proglasu i upozorava da »(P) pobjeda i učvršći­vanje sovjetske moći u Rumunjskoj, Bugarskoj, Srbi­ji, Grčkoj i Turskoj i u svim balkanskim zemljama o- visit će o sposobnosti komunista, o utjecaju komunis­tičke partije da se proširi u seljačkim masama«. Po ocjeni Kominterne, » ... mržnja bosanskih i hrvatskih seljaka prema turskim veleposjednicima, koji su za­držali vlast koju su imali i pod Habsburgovcima, uvla­čenje siromašnih bugarskih, makedonskih i trakijskih seljaka u komunističku partiju, odlučit će o pobjedi proletarijata na Balkanu«. Da bi se takva pobjeda i o- čuvala, u Proglasu se ističe potreba stvaranja istinskih komunističkih partija koje će u svojim zemljama uis-

tinu zastupati » . . . organiziranu volju proletarijata i kada komunističke partije sviju balkanskih i podunav­skih zemalja budu stvorile jed in stven i revolucionarni fro n t (ist. u orig., prim., G. V.)«.

R evolucija i nacije 3g

Drugi kongres SRPJ (K) y

Koliko su gledišta Kominterne utjecala na korekci­ju stavova S R P J (K ) u pristupu nacionalnom, seljačkom i agrarnom pitanju, najbolje pokazuju odluke njezina Drugog kongresa, održanoga u Vukovaru lipnja 1920. godine. Pod snažnim utjecajem tada važećih ocjena Kominterne, Kongres polazi od teze da se »(I) imperi­jalistički rat (se) pretvorio u socijalni rat« ” Zatim sli­jedi i bolje objašnjenje, koje glasi: »Nova epoha je doš­la, epoha raspadanja kapitalizma, njegovog unutrašnjeg kraha, epoha svetske proleterske revolucije«.2* Jugosla­venski komunisti su svjesni činjenice da nacionalno i kolonijalno pitanje igraju značajnu ulogu u revolucio- niranju prilika u svijetu. Svjesni su »nemira po koloni­jama« i »vrenja među potištenim narodima«. Drugo je pitanje da li su bili spremni jedno od tih pitanja uoči­ti i na prostoru Kraljevine SH S. Uzimajući ovakvu ocjenu kretanja svjetske proleterske revolucije » . . . za polaznu tačku svoje borbe«, većina delegata Kongresa zastupa tezu o mogućnosti likvidacije kapitalizma u suvremenim uvjetima oružanim sredstvima. Uzimajući sovjetski model države kao jedini mogući oblik organi­zacije vlasti proletarijata, delegati K o n g re sa vide ko­načno rješenje položaja proletarijata u_stvaranju so­v jetskih republika. U takvoj proleterskoj državi Kon- gres predviđa » . . . što veću centralizaciju sredstava za proizvodnju i da izvede upravu nad celokupnom proiz­

Program Komunističke partije Jugoslavije, II (Vukovarski) kon­gres KPJ, IA II, n. dj., str. 30.28Izvor isti. str. 31.

vodnjom po jedinstvenom planu«.” Među prvim mjera­ma »socijalizacije proizvodnje« Kongres predviđa » . .. socijalizaciju velikih poseda«, dok se za sitne pos­jede ne predviđa eksproprijacija. To se obrazlaže ova­ko: » . . . sitni sopstvenici koji ne eksploatišu tuđi rad i vrše koristan društveni posao neće biti predmet na­silne eksproprijacije«. S itni seljak, toliko bitan za iz­vođenje nacionalnog i socijalnog oslobođenja na jugo­slavenskom prostoru, predviđen je za postupno uvlače­nje u organizacije kolektivnog rada u poljoprivredi, » . . . gde će se primerom i praksom uveriti u koristi no­vog društvenog poretka«. Drugi kongres jugoslavenskih komunista bio je nesumnjivo daleko konkretniji u pris­tupu agrarnom pitanju. On se prema sitnom seljaštvu odnosi mnogo realnije, predviđajući očuvanje njego­vog vlasništva. Ipak se bavio isključivo problemom njegove neutralizacije u slučaju sukoba buržoazije i proletarijata. Zato ga i ne predviđa kao direktnog su­dionika u izvođenju socijalističke revolucije, oslanjaju­ći se isključivo na seoski i gradski proletarijat.

Ništa novo nije rečeno ni o nacionalnom pitanju. Braneći'koncept centralističke države jedne nacije, ve­ćina delegata Kongresa izjasnila se za stvaranje so­vjetske republike Jugoslavije kao prelaznog oblika iz kapitalizma u socijalizam, koja će stupiti u » . .. brats­ki savez sa svima susednim narodima radi vaspostav- ljanja sovjetske federacije balkansko-podunavskih ze­malja, koja će biti sastavni deo međunarodne federa­cije sovjetskih republika«.34 Prihvaćajući na taj način zahtjev Kominterne da se jugoslavenska proleterska re­volucija izvodi u savezu s balkanskim narodima, Kon­gres je sudbinu jugoslavenske revolucije već 1920. go­dine vezao za perspektivu podizanja i izvođenja socija­lističke revolucije na cijelom Balkanu. Proći će godine dok jugoslavenski komunisti shvate mogućnost izvo-

Vrijem e čiste klasne borbe 39

29Izvor isti, str. 34.30Izvor isti. str. 35.

đenja samostalne revolucije, poštujući realne međuna­rodne, a posebno balkanske uvjete. Da bi bili sposobni za takav veliki potez, trebali su izmijeniti i svoj odnos prema nacionalnom i seljačkom pitanju.

Ne može se tvrditi da jugoslavenski komunisti ni­su uočili sukobe među »plemenskim buržoazijama«. Drugo je pitanje da li su smatrali jednim od zadataka buduće jugoslavenske proleterske revolucije da preuz­me rješavanje i tih problema. Kongres uočava » .. na­cionalne i pokrajinske raspre . . .« , ali ne smatra po­trebnim izvršiti analizu njihove pojave i mogućnost po­vezivanja s ekonomsko-socijalnim ciljevima proleterske revolucije.31 Za razliku od nacionalnog i seljačkog pita­nja, Kongres je agrarno pitanje shvatio i kao pitanje jugoslavenskog proletarijata, s tim da ga u to vrijeme ne povezuje ni sa seljačkim ni s nacionalnim pitanjem. Kasn iji razvitak jasno pokazuje da samo agrarno pita­nje nije bilo dovoljno u borbi za seljačke mase. Iz navedenih razloga nije tačna ni tvrdnja Kongresa da su sve građanske partije » . . . izgubile poverenje toga na­roda«.32 Jedan od velikih propusta jugoslavenskih ko­munista toga vremena bilo je izjednačavanje mjesta i uloge svih nacionalnih buržoazija u političkom životu zemlje, što je pridonijelo bržem i efikasnijem ubaci­vanju građanskih stranaka, prvenstveno iz redova ug­njetenih nacija, u seljačke mase. Dok se proces pri­bližavanja građanskih stranaka i seljaštva dalje odvi­jao, K ongres je uporno tvrdio da je jedno od osnovnih obilježja tadašnjeg političkog razvitka naše zemlje » . . . sve jače očitovanje jedne prave revolucionarne si­tuacije ...«. Koliko je tadašnja politička situacija u na­šoj zemlji imala elemenata revolucionarnosti masa, teško je reći ukoliko pod pojmom revolucionarnosti shvatimo samo zahtjeve za rušenjem postojećih druš­

R evolucija i nacije 40

Politička situacija i zadaci Komunističke partije Jugoslavije, iz­vor isti, str. 39.32Izvor isti, str. 40.

Vrijem e čiste klasne borbe

tveno-ekonomskih osnova kapitalizma. Međutim, tadaš­nja kretanja u redovima nesrpskih nacija, bilo na pla­nu nacionalnog ili agrarnog pitanja, mogla su biti ele­ment njihovog revolucioniranja da su ih jugoslavenski komunisti shvatili kao sastavni dio svoje klasne borbe. Kako to nisu učinili, nacionalni pokreti masa već su krajem 1920. godine svedeni pod kontrolu građanskih stranaka, a time su prestali biti aktualni za socijalistič­ki preobražaj društva.

Iako Kongres traži široku propagandu komunistič­ke ideologije » . . . i u varoši i u selu, kako među polu- proletarijatom, tako i među sitnim sopstvenicima, koji sami obrađuju svoju zemlju i ničiju radnu snagu ne ek- sploatišu ...«, očito ponuđeni program Drugog kongre­sa S R P J (K ) nije bio dovoljan za afirmaciju pokreta u jugoslavenskom selu i u redovima nacionalno ugnje­tenih naroda/3 Nacionalni moment je potisnuo socijal­ni, a toga naša Partija tada nije bila svjesna. To potvr­đuje i njezina odluka da ostaje i dalje » ... na braniku ideje nacionalnog jedinstva i ravnopravnosti sviju na­cionalnosti u zemlji«.34 Kada govori o nacionalnostima, isključivo misli na položaj nacionalnih manjina u na­šoj zemlji.

Drugim oblikom vlasništva u poljoprivredi Kon­gres smatra velika poljoprivredna dobra u vlasništvu države. Ona bi se formirala od bivših velikih posjeda privatnih vlasnika i ustupila seljačkim vijećima kao realizatorima proizvodnje. Na žalost, ni u pitanju ko­lektivnog ni u pitanju privatnog vlasništva nad zem­ljom, Kongres nije razjasnio pitanje minimuma i mak­simuma, što je otežavalo konkretnu borbu jugoslavens­kih komunista na planu agrarnog i seljačkog pitanja.

Velikom su se upornošću jugoslavenski komunis­ti toga vremena odupirali stvarnosti koju su i sami

33Izvor isti, str. 40— 41.34Izvor Isti. str. 42.

uočavali. Oni su svjesni činjenice da je Kraljevina SH S » ... tobož jedna država, ali u šest njenih pokrajina vla­daju šest različitih zakonodavstava. Jugoslavija, prema tome, ni u kom slučaju nije jedna država nego konglo­merat nekoliko državica, koje nemaju zasad ničega za­jedničkog osim — vojske i policije«.” Pored svega toga, oni i dalje brane državni centralizam i nacionalni uni­tarizam ne postavljajući pitanje uzroka takve unutraš­nje rascjepkanosti i nepovezanosti »jedne nacije«. Za većinu delegata Drugog kongresa S R P J (K ) razlozi toj rascjepkanosti leže u nesposobnosti jugoslavenske bur­žoazije da vodi zemlju, klase koja po ocjeni Kongresa djeluje kao jedinstvena cjelina. Sasvim je razumljivo da bi idealni uvjeti podizanja jugoslavenske socijalis­tičke revolucije pretpostavljali postojanje jedne nacije, jedne radničke klase i jedne države. Međutim, od sve­ga toga imali su jugoslavenski komunisti toga vremena samo jednu državu, u kojoj su tek trebali izboriti je­dinstvo radničke klase, a nacionalni pluralizam pri­hvatiti kao činjenicu trajnijeg karaktera i bitnu za ju ­goslavensku socijalističku zajednicu.

R evolucija i nacije 42

Promijenjeni uvjeti djelovanja KPJ i prve dileme

Pored svih neospornih uspjeha koje je K P J pos­tigla u općinskim i parlamentarnim izborima u toku1920. godine, prisutan je i njezin neuspjeh afirmacije u redovima seljaštva onih nacija koje su već imale afirmirane građanske opozicijske stranke s jako izraže­nim nacionalnim programom. Posebno je ta činjenica bila uočljiva u Hrvatskoj, « . . . gde je seljaštvo gotovo kompaktno glasalo za Radićevu Hrvatsku seljačku stranku, koja je sakupila 50 mandata«." Najveći uspjeh

Proletarijatu Jugoslavije, izvor isti. str. 55.36D. Lukač, Radnički pokret u Jugoslaviji i nacionalno pitanje 1918— 1941, Institut za savremenu istoriju, Beograd 1972, (da­lje: D. Lukač, Radnički pokret. . . ) , str. 63.

u redovima ugnjetenih nacija postigla je K P J na po­dručju Makedonije.31

Izglasanjem »Obznane« u prosincu 1920. i »Zako­na o zaštiti javne bezbednosti i poretka u državi« u kolovozu 1921. godine objektivno se iz korijena mije­njaju uvjeti djelovanja komunističkog dijela jugosla­venskog radničkog pokreta. Posebno se mijenjaju i prilike u svjetskim relacijama, koje već od početka 1921. godine ukazuju na pad intenziteta revolucionarnih pokreta i postupno oporavljanje svjetskog kapitalistič­kog poretka. Parola Kominterne o vremenu svjetske re­volucije sve više gubi svoju realnu podlogu, čega je već svjestan i Treći kongres Kominterne, održan krajem lipnja i početkom srpnja 1921. godine. Navedeni do­gađaji prisilit će i vodstvo K P J da se već u toku 1921. godine dotakne problema seljačkih stranaka i među­nacionalnih sukoba.

Već Plenum CPV K P J održan u travnju 1921. godi­ne u svojim analizama političke situacije u našoj ze­mlji uzima u obzir nacionalne antagonizme buržoazije i značenje seljačkih stranaka. Iako još uvijek brani te­zu o prerastanju imperijalističkog rata u građanski, priznaje i činjenicu slabljenja udarne moći svjetske proleterske fronte, koji fenomeni » . . . pokazuju nove teškoće koje će proleterska revolucija morati savladati u procesu njenog kasnijeg razvoja i ona (takva situaci­ja, prim., G. V.) radničku klasu stavlja pred nove kon­kretne probleme u vreme revolucionarnih sukoba«.'* Uzimajući kao kriterij pri ocjenjivanju ponašanja svjetske buržoazije prema proletarijatu njezin odnos prema Sovjetskoj Rusiji, Plenum konstatira izvjesno popuštanje kapitalističkih zemalja u odnosu prema prvoj zemlji socijalizma, što se manifestira u obnovi

Vrijem e čiste klasne borbe 43

37Isto.38Rezolucija o političkoj situaciji. Plenum CPV, Arhiv Instituta za historiju radničkog pokreta Hrvatske, (dalje: IHRPH) Fond Kl, 1921/4, prijevod s francuskog jezika, str. 2.

bilateralnih ekonomskih odnosa. Takvu momentalnu međunarodnu situaciju smatra privremenom pobjedom struje kompromisa u svjetskom kapitalističkom bloku, koja neće biti duga vijeka i zahtijeva od komunističkih partija daljn ju pripremu u obrani Sovjetske Rusije od narednog napada svjetske kontrarevolucije. U blok kontrarevolucije ubraja se i naša zemlja, u čiju pri­premnu kampanju spada donošenje »Obznane« kao akta uperenog i protiv Sovjetske Rusije i jugoslavens­kog radničkog i komunističkog pokreta. Kao jedan u nizu razloga koji su potakli jugoslavensku buržoaziju na donošenje »Obznane« navodi se » . . . ojačani nacio­nalni antagonizam i težnja ka hegemoniji veliko-srps- ke buržoazije s jedne strane i težnja ka nezavisnosti hrvatske i slovenačke sitne buržoazije i seljaka s druge s trane...« ."’ Svođenje problema nacionalističkih za­htjeva na pokrete sitne buržoazije i seljaštva očito po­kazuje nerazumijevanje od strane tadašnjeg vodstva komunističkog pokreta nacionalnog pitanja i ponašanja pojedinih klasa u redovima ugnjetenih nacija. U Rezo­luciji se konstatira kao negativna činjenica nemoć ju ­goslavenske buržoazije » . . . da reši njene osnovne is- torijske zadatke: realizaciju njenog nacionalnog jedins­tva«.40 Po ocjeni učesnika Plenuma, postojeće društve- no-ekonomsko i političko stanje u našoj zemlji poka­zuje » . . . ne samo da smo danas još udaljen i i od kon­solidacije ekonomskog života, nego da smo istovreme­no mnogo udaljeniji od realizacije nacionalnog jedins­tva. Nacionalni antagonizmi u Jugoslaviji, naročito fa­talni konflikt između srpske s jedne i hrvatske i slove­načke buržoazije s druge strane, su danas zaoštreniji no ikad«. Svodeći na taj način međunacionalne sukobe na konflikte unutar jugoslavenske buržoazije triju ple­mena, koji ugrožavaju proces objedinjavanja jugosla­venskog radničkog pokreta, Plenum CPV K P J svodi me-

R evolucija i nacije 44

39Izvor isti, str. 4.40Izvor isti. str. 5.

đunacionalne sukobe na problem koji se odvija isklju­čivo unutar građanske klase. U pristupu pokretima se­ljaštva identificira se isključivo agrarno pitanje, koje je u svakom slučaju centralno pitanje seljaštva naše zemlje toga vremena, ali ne i jedino. Iako tadašnji raz­vitak seljačkih partija u našoj zemlji ne pokazuje ten­dencije njihovog unutrašnjeg raslojavanja, Plenum pokušava problem utjecaja tih partija riješiti osloncem na njihova tzv. lijeva krila, koja bi činila seljačku opo­ziciju » . . . i da je upotrebi, sa taktičke tačke gledišta, u svojoj borbi protiv reakcije monarho-kapitalističke klike«/' Citirani zaključak Plenuma najbolje ilustrira pristup K P J seljačkom i nacionalnom pitanju. Oba za njega ne postoje, postoji samo bitka seljaštva za ze­mlju, koju treba privremeno podržavati kao pomagača u borbi za rušenje kapitalizma. U to vrijeme bilo je sasvim nerealno očekivati fprmiranje jedinstvenog fronta jugoslavenskog seljaštva protiv kapitalističke eksploatacije, a da se u isto vrijeme ne pokrene i pita­nje rješavanja međunacionalnih odnosa. Jedinstveni front radnika i seljaka isključivo temeljen na ekonoms- ko-socijalnim ciljevima proleterske revolucije, bio je u jugoslavenskim uvjetima toga vremena neizvediv. Stoga je ostao bez odjeka zahtjev Plenuma da se uz po­moć revolucionarnih dijelova seljačkih stranaka u na­šoj zemlji vodi bitka protiv seljačkih iluzija »... o bur- žoaskoj demokratiji i njegovim nacionalno-separatistič- kim tendencijama«. Bitku za nacionalno oslobođenje svoditi u tim uvjetima na separatističke tendenoije zna­čilo je izgubiti bitku u narodu, a ne samo unutar jedne klase i društvenog sloja. To je bila vrlo opasna i kraj­nje oportunistička politika tadašnjeg vodstva pokreta, koja, osim registracije postojanja separatističkih ten­dencija i slabljenja nacionalnog jedinstva zemlje, ništa bitno novo ne daje svojim pristupom seljačkom i naci­onalnom pitanju.

Iz navedenih razloga, sadržaj strategije i taktike

Vrijeme čiste klasne borbe 45

41Izvor isti. str. 6.

K P J ne doživljava bitne promjene u pristupu navede­nim problemima. Oni se apsolviraju zahtjevom da ju ­goslavenski komunisti moraju podržavati » . . . prole­terske revolucionarne tendencije i polu-proleterske u seljačkim pokretima«.41

Međutim, neki kasniji arhivski izvori daju naslu­titi da se već 1921. godine javio pokušaj izrade nacional­nog i agrarnog programa K P J koji bi uvažavao objek­tivne političke i ekonomsko-socijalne prilike u našoj zemlji. Tadašnji član rukovodstva ilegalne Partije u ze­m lji pok. Moša Pijade tvrdio je da je već početkom1921. godine izradio Teze o nacionalnom p ita n ju i da je zahtijevao i izradu agrarnog programa. Međutim, po njegovom mišljenju, taj se pokušaj izjalovio interven­cijom S. Markovića, koji je odbio takvu problematiku staviti na dnevni red partijskih plenuma.41 Iz navedenih razloga, dio ilegalnog partijskog vodstva u zemlji isko­ristio je njegovo odsustvo i na Drugom plenumu CPV K P J, održanom 2. i 3. lipnja 1921. godine, prihvaća od­luke Druge konferencije Balkanske komunističke fe­deracije, ilegalnog udruženja komunističkih partija Balkana, » . . . o stvaranju revolucionarnog proleterskog i seljačkog fronta«.44 To su ipak bili samo prvi počeci bitke dijela jugoslavenskih komunista da u ilegalnim uvjetima djelovanja izmijene odnos K P J prema nacio­nalnom i seljačkom pitanju. Šanse su im bile daleko veće, kako zbog tadašnje objektivne političke situacije u svijetu koja sve više umanjuje šanse za brzo izvođe­nje svjetske proleterske revolucije, tako i zbog činje­nice što se u proteklo vrijeme mnogo toga u političkom životu naše zemlje moglo bolje uočiti i ocijeniti. Po­

R evolucija i nacije 40

42Izvor isti, str. 10.43G. Vlajčić, Osma konferencija zagrebačkih komunista, Školska knjiga, Zagreb 1976, (dalje: G. Vlajčić, Osma konferencija . . . ) str. 33.44Pregled istorije Saveza komunista Jugoslavije, Institut za istori- ju radničkog pokreta Jugoslavije, Beograd 1963, str. 75.

četni revolucionarni optimizam postepeno zamjenju­je trezvenije i mirnije ocjenjivanje mogućnosti afir­macije u vlastitoj sredini, koja je dnevno K P J nameta­la problem nacionalnog i seljačkog pitanja. Osnaženi kapitalizam u Evropi, na Balkanu i u našoj zemlji, objektivno je postepeno ali sigurno prisiljavao vodstvo jugoslavenskog komunističkog pokreta da mijenja i usklađuje ciljeve proleterske revolucije s potrebama i težnjama širokih masa jugoslavenskog društva. Kod to­ga će od velikog značenja po dalji razvitak K P J biti sve češće intervencije Kominterne, posebno kada se ra­di o sadržaju strategije i taktike pokreta u cjelini.

Kako je taj proces tekao dosta sporo, u listopadu1921. godine vodstvo K P J sukobe na međunacionalnom planu još uvijek ocjenjuje kao rezultat sukoba ple­menskih buržoazija i tvrdi da » . . . hegemonistička ten­dencija srpske buržoazije dolazi do izražaja u centra­lističkoj koncepciji državnog uređenja, kao što je spro­vedena u nametnutom ustavu, dok se partikularistič- ko-nacionalistička tendencija hrvatskog bloka odražava u federalističkoj koncepciji državnog uređenja«.45 O- cjenjujući ekonomsku pozadinu sukoba, upozorava da su » . . . srpski kao i hrvatski blok u osnovi (su) kapi­talistički blokovi sa srpskim, odnosno, hrvatskim fi­nancijskim kapitalom na čelu. Njihov međusobni eko­nomski odnos jest, prema tome, odnos konkurencije. Ovaj se odnos pokazuje u međusobnoj borbi između beogradskih i zagrebačkih banaka, odnosno beograds­ke i zagrebačke burze«. Takvim pristupom vodstvo K P J svelo je problem na sukob interesa unutar građanske klase triju plemena koji bitno ne utječe na ponašanje i političko grupiranje unutar ostalih slojeva i klasa ju ­goslavenskog društva. Prema tome, nacionalno pitanje ne postoji, a sukobi koji se javljaju u vidu konkuren­cije dvaju financijskih centara isključivo su bitka za

Vrijeme iis te klasne borbe 47

45Teze o političkoj situaciji i zadacima KPJ, prijevod s njemačkog jezika. Fond Kl 1921, Mikrofilm, (dalje: MF), 46/254, Snimka, (dalje: SN). str. 80.

financijsku prevlast na jugoslavenskom tržištu, koja jugoslavenske komuniste ne treba posebno zanimati.

Ipak, prve dileme oko nacionalnog i seljačkog pi­tanja teško utiru put. Prva konferencija K P J, održana u Beču od 3. do 17. srpnja 1922. godine, u Rezoluciji o po litičko j s ituac iji i na jb ližim zadacim a Partije prvi put nešto više kaže o tim problemima.

Pokušavajući izvršiti analizu razloga donošenja »Obznane«, kojom je komunistički dio jugoslavenskog radničkog pokreta bačen u ilegalnost, K onferencija u navedenoj R ezo luc iji pravilno konstatira da je već u1920. godini » . . . intimnim savezom dvora i srpske bur­žoazije stvoren temelj na kome je izgrađen čitav sis­tem političke i socijalne reakcije u Jugoslaviji«.46 Iz takvog saveza proizišao je i » . . . priprem ljeni policij- sko-centralistički ustav, koji je imao s jedne strane da učvrsti monarhiju, a s druge da sankcioniše hegemo- nističku politiku srpske buržoazije«.47 Ocjenjujući do­nošenje »Obznane« kao akt zastrašivanja i ostalih opo­zicijskih stranaka u Kraljevin i SH S , u citiranoj Rezo­luciji se upozorava da njome nije postignut željeni e- fekat. Naprotiv, po ocjeni delegata K onferencije, došlo je do procesa koncentracije opozicijskih stranaka, po­put »Hrvatskog bloka«, » . . . koji je prema vladajućem režimu zauzeo stav još radikalnije opozicije nego ra­nije«.48 Proces grupiranja većine političkih partija H r­vatske toga vremena K onferencija nije dovoljno sa­vjesno proanalizirala, već je cjelokupni problem svela na bitku unutar raznih plemenskih buržoazija, koja o- sim konkurentskih razloga nije nosila druga obilježja. Međutim, ocjene mjesta i uloge srpske buržoazije u političkom i ekonomskom životu naše zemlje proizla­zile su i iz drugih razloga. Osnovni je bio da je srp­

Revolucija i nacifgf K p * s jT 'p ) A r * J 48

46Rezolucija o političkoj situaciji i najbližim zadacima Partije,IHRPH, Fond Kl 1922/16, str. 1.47Izvor isti, str. 1— 2.48Izvor isti. str. 7.

ska buržoazija eksponent francuske antisovjetskc politike na Balkanu, koja joj omogućuje da se održi na vlasti u borbi s ostalim plemenskim buržoazijama. Stječe se dojam da je kritika srpske buržoazije od stra­ne K P J prvenstveno proizlazila iz uvjerenja da je sa­vez s Vrangelom » . .. signatura politike jugoslavenske vlade prema Sovjetskoj Rusiji«/’ Po našem mišljenju, iz navedenog pristupa proizlazi i ocjena Konferencije da hrvatska i slovenska buržoazija » . . . pokazuju više simpatije za englesku orijentaciju u spoljnoj politici uopšte, pa i prema Sovjetskoj Rusiji ...«, jer nisu » . .. direktno zainteresovane za politiku ratnih odšteta ...«. Duboko sumnjamo u mogućnost da su hrvatska i slo­venska buržoazija toga vremena sklone suradnji s ko­munističkom Sovjetskom Rusijom, a ako su i postojale takve tendencije, one su imale karakter ucjene srp­ske buržoazije, a ne dugoročne suradnje s jedinom komunističkom zemljom svijeta toga vremena. Mišlje­nja smo da smo blizu istini kada tvrdimo da su tadaš­nje ocjene političke situacije u našoj zemlji od strane vodstva komunističkog pokreta u nas bile prvenstveno rezultat gledanja Kominterne na Kraljevinu SH S kao dio evropskog i svjetskog antikomunističkog bloka, a manje rezultat vlastitih sudova o vlastitoj zemlji i ciljevima pokreta u njoj. Prateći sadržaj citirane Rezo­lucije uočljivo je preplitanje realnih procjena politič­kog stanja u zemlji i apstraktnih rješenja koje vodstvo pokreta unosi u sadržaj njegove strategije i taktike. Tako, npr., u citiranoj Rezoluciji pravilno se uočava da je »Bitno obilježje današnje političke situacije u Ju ­goslaviji (jeste) krajnja zaoštrenost između dve velike buržoaske grupe: vladajućeg bloka srpskih partija i opozicionog bldka hrvatskih partija«.50 Neosporno je točna ocjena u R ezoluciji da »Vladajući srpski blok i opozicioni hrvatski blok predstavljaju dve glavne žiže

Vrijeme čiste klasne borbe 4g

49Izvor isti, str. 8.50Izvor isti, str. 9.

Revolucija i nacije 50

političkog života Jugoslavije: u jednoj se koncentrišu interesi srpske, u drugoj interesi hrvatske buržoazije«. Ipak je procjena podjele snaga u zemlji očito zanema­rila snagu ostalih nacionalnih buržoazija, kao i činje­nicu da sukob nije isključivo konkurentska borba dviju najjačih buržoazija, je r se time svodi na čisto klasno pitanje unutar jugoslavenske buržoazije, a isključuje se faktor utjecaja ostalih klasa i društvenih slojeva. Takav pristup većine delegata Prve konferencije K P J nosio je u sebi negaciju postojanja nacionalnog pitanja u našoj zemlji kao vitalnog političkog problema jugo­slavenske države toga vremena. Zato se i njegovo posto­janje negira i svodi na konkurentsku borbu dviju ple­menskih buržoazija, zaostalije srpske i razvijenije hrvatske. Prva, koristeći političku i vojnu moć, nado­knađuje svoju ekonomsku inferiornost pljačkanjem razvijenije hrvatske buržoazije. Iako priznaje činjenicu da se takva eksploatacija ne zaustavlja samo na prole­tarijatu već se širi i na račun » ... buržoazije u ranijim Austrougarskim pokrajinama ...« , u Rezoluciji se ne uviđa da bivše austro-ugarske pokrajine ne čini samo hrvatska buržoazija, a da upravo iz takvih neravno­pravnih političkih odnosa u zemlji izrasta nacionalno pitanje, na kojemu buržoazija nesrpskih nacija gradi politički kapital i sužuje polje djelovanja radničkom pokretu u cjelini, a posebno njegovom komunističkom dijelu. Suprotno tome, oni su m išljenja da je sukob iz­među hrvatske i srpske buržoazije » . . . u osnovi klas­nog karaktera iako ga i srpska i hrvatska buržoazija, iz sasvim pojm ljivih razloga-, zaodeva u čisto nacionalis­tička ruha«.51 Svjesni su činjenice da i takva politika može imati uspjeha u širokim masama, ali iz nje ne iz­vlače pouke. Naprotiv, oni uspjehe građanskih opozi­cijskih stranaka u hrvatskom narodu ocjenjuju kao manevar buržoazije, koji je, na žalost, » . . . donekle uspeo naročito u Hrvatskoj, gdje nacionalizam u rad­ničkoj klasi još nije iščezao«. Zato je bilo i iluzorno očekivati pozitivnu realizaciju zaključka K onferen­

51Izvor isti, str. 10.

Vrijeme Ciste klasne borbe 51

cije da K P J « . . . energično i odlučno pred najširim masama radnog naroda u varoši i na selu na mnogo­brojnim konkretnim pitanjima otkriva klasni karakter duela, koji se pod maskom nacionalizma vodi između srpskog i hrvatskog bloka«. Točno je da je sukob iz­među tih dviju nacionalnih buržoazija imao karakter bitke za tržište i pozicije u političkom životu zemlje. Međutim, teško bi građanske stranke iz redova ugnje­tenih nacija mogle postići onakav politički uspjeh i a- firmaciju, da nacionalno pitanje nisu osjećale najšire mase toga naroda i da nisu svoje glasove dale onoj par­tiji koja je upravo na tome pitanju uspješno gradila po­litičku afirmaciju u svojoj i izvan redova svoje nacije. To znači da je nacionalno pitanje postojalo, a kako ju ­goslavenski komunisti nisu imali nacionalnog progra­ma, mase ugnjetenih nacija dale su svoje povjerenje o- nim strankama koje su to pitanje prije uočile i ugra­dile u svoje političke programe. Utoliko je K P J bilo teže njihov autoritet rušiti parolom nacionalnog unita-; rizma i državnog centralizma. Nesporno je točno da suj hrvatska i srpska buržoazija jedinstveno istupale kada se radilo o jugoslavenskom proletarijatu i da su tada više nego ikada postupale kao »jugoslavenska« buržoa­zija. Međutim, tada je u pitanju bilo očuvanje klasnih pozicija u odnosu na proletarijat. U tom slučaju su sve građanske klase svijeta jedinstvene. Kada je opas­nost od proleterske revolucije u našoj zemlji minula, kada se država u međunarodnim odnosima stabilizira­la, nacionalne buržoazije su nastavile sa sukobom. Jed­na grupacija je nudila nacionalni unitarizam i državni centralizam, a druga priznavala nacije i nudila složenu državu. N i jedna ni druga nisu bile u stanju uistinu ri­ješiti međunacionalne odnose u našoj zemlji, jer ni jedna od njih nije izlazila izvan okvira klase i nacije kojoj je pripadala. Proces udaljavanja nacija K onfe­rencija ocjenjuje negativno. Njegov je rezultat da su uskoro » . . . Srbi i Hrvati prestali biti j e d a n (ist. u orig., prim., G. V.) i postali d v a (ist. u orig., prim., G. V.) naroda«.“

Revolucija i nacije 52

Optužujući srpsku buržoaziju zbog profaniza- cije teorije o narodnom jedinstvu u našoj zemlji, K P J nudi princip samoopredjeljenja naroda, kao melod rješavanja sporova među narodima i krize u zemlji. Na koga bi se odnosilo samoopredjeljenje u Rezoluciji se ne precizira. Totalno nerazumijevanje međunacional­nih odnosa u našoj zemlji vid ljivo je iz ocjene u Rezo­luciji da se hipokrizija teorije narodnog jedinstva od strane srpske buržoazije najbolje manifestira » . .. u pitanju odnosa srpske buržoazije prema Bugarima«. Pri tome ne misle na Bugare u Bugarskoj već u Make­doniji. Za većinu vodstva K P J ne postoji makedonska nacija već Bugari u Makedoniji, koji » . . . spadaju u najpotištenije narode u Jugoslaviji«. Ocjenjujući, da su Bugari u etničkom smislu bliži Srbima nego Slo­vencima upozoravaju da » . . . srpska teorija o jednom jugoslavenskom narodu nikako ne obuhvata Bugare«. U R ezo luciji se priznaje i neravnopravan položaj Alba­naca i Mađara u našoj zemlji, ali se za položaj Hrvata i Slovenaca tvrdi da u kulturno-nacionalnom pogledu nisu porobljeni, » . . . ali da su nesumnjivo zapostavlje­ni«. Iz navedenih tvrdnji vidljivo je da je etničko je­dinstvo Južnih Slavena uistinu bilo ishodište većine u vodstvu jugoslavenskog komunističkog pokreta u pristupu rješavanju međunacionalnih odnosa. Od pr­vog dana potpuno se ispravno postavljaju prema naci­onalnom pitanju neslavenskih nacija, dok ih problema­tika slavenskih zanima samo utoliko ukoliko njihovi međusobni odnosi pridonose ili ne njihovoj asimilaciji, a lime i procesu formiranja jedinstvene jugoslavenske radničke klase.

Rješenje krize političkog života naše zemlje u Re­zoluciji se predviđa u zajedničkoj revoluciji balkans­kih naroda, u kojoj će svi » . . . potišteni narodi Jugosla­vije baš kao i svi balkanski narodi uopšte svoje puno nacionalno i socijalno oslobođenje izvojevati samo pu­tem revolucije u Balk. Soc. Federativnoj Sovjetskoj Re­

52Izvor isti. str. 11.

publici«.” Kako bi izgledao konkretan sastav balkanske socijalističke federacije i kojim se narodima predvi­đa davanje prava na nacionalnu državu, u Rezoluciji se ne govori. Iz gore iznesenih sudova može se zaključiti da je većina u vodstvu jugoslavenskog komunističkog pokreta predviđala mogućnost uključenja jedinstvene i centralizirane Jugoslavije u balkansku socijalističku federaciju.

Vodstvo jugoslavenskog komunističkog pokreta svjesno je značenja političkog grupiranja hrvatskog na­roda oko »Hrvatskog bloka«. Ono je svjesno i činjeni­ce da su u njemu » . . . udruženi na nacionalističkoj ba­zi u borbi protiv hegemonije srpske buržoazije i krup­ni kapitalisti i sitni sopstvenici zajedno sa ogromnom većinom seljaka i jednim delom proletarijata«.54 Među­tim, ta činjenica nije ih navela na pomisao da se radi o pitanju ekonomsko-socijalnog i političkog položaja cijelog jednog naroda i da problem nije u konkurenci­ji dviju »plemenskih« buržoazija, već da je to pitanje egzistencije cijele nacije. Takvo ponašanje različitih socijalnih slojeva hrvatskog društva nazivaju »nacio­nalističkom psihozom«, koja, po ocjeni većine učesnika Konferencije » . . . danas dominira u Hrvatskoj«. Ta »nacionalistička psihoza« ipak je » ...zahvatila i naj­šire slojeve radnog naroda na selu u Hrvatskoj . . .« i « . . . nesumnjivo usporava proces klasne diferencija­cije u krilu Radićeve partije, ali ga razume se ne može trajno zadržati«.'5

Budući da su »hrvatsko pitanje« shvatili kao cen­tralno pitanje političkog života naše zemlje toga vre­mena, vrijedno je registrirati odnos K onferencije pre­ma Hrvatskom bloku, grupaciji hrvatskih građanskih partija toga vremena koje su bile u oštroj opoziciji

Vrijem e čiste klasne borbe 53

53Izvor isti, str. 11— 12.54Izvor isti, str. 13.55Izvor isti, str. 13— 14.

prema velikosrpskom šovinizmu. S obzirom da su Hrvatski blok, a posebno H R S S u njemu imali velikog utjecaja na politički život Hrvatske gradeći taj utjecaj upravo na neriješenom hrvatskom nacionalnom pita­nju, značajan je njezin stav prema toj grupaciji parti­ja i način kojim ih je željela istisnuti iz širokih sloje­va hrvatskog naroda. U citiranoj R ezo luciji se ističe da je K P J spremna ići paralelno s Hrvatskim blokom u borbu protiv velikosrpskog šovinizma, » .. . ukoliko Hrv. B lok vodi odlučnu borbu protiv današnjeg vla- dajućeg režima u Jugoslaviji .. .«.56 Međutim, u isto vri­jeme K P J je dužna » . . . da bezobzirno izobličava (vjer., »razobličava«, prim., G. V.) klasni karakter nacionali­zma Hrv. B loka i odlučno razbija nacionalističku psi­hozu kojo(j)m bitržoazija truje radni narod da bi ga mogla staviti u službu svojih klasnih interesa«. Za K P J posebno su zanim ljivi poluproleterski i proleterski slo­jev i hrvatskog sela kao budući eventualni saveznici u provedbi socijalističke revolucije u našoj zemlji. Od­bacujući mogućnost ugradnje nacionalnog pitanja u sadržaj strategije i taktike pokreta, K onferencija sma­tra, da je za pridobijanje ovih slojeva hrvatskog druš­tva dovoljno ukazivati » . . . na klasne suprotnosti koje sa prodiranjem kapitalizma uzimaju sve većeg zama­ha i na selu, budeći i razvijajući klasnu svest ...«. Ve­ćina tadašnjeg vodstva jugoslavenskog komunističkog pokreta bila je uvjerena da je ekonomsko-socijalni po­ložaj siromašnih seljačkih masa dovoljan razlog da se oni i bez izjašnjavanja K P J o njihovom nacionalnom položaju u zemlji, opredijele za revolucionarnu borbu.

Sličan stav Konferencija ima i prema JMO-u za koju tvrdi da je najjača » . . . politička partija u Bosni i samim tim fakto(m)r, sa kojim se mora računati u političkom životu Jugoslavije«.” Njezina popularnost obrazlaže se vjerskim fanatizmom, ko ji je ipak uspio

Revolucija i nacije 54

56Izvor isti, str. 14.57Izvor isti, str. 15.

vrijem e ciste Klasne ooroe 55

» . . . da pridobije ogromnu većinu muslimanskog sta­novništva svih socijalnih klasa u Bosni«. Ne vodeći do­voljno računa ni o nekim objektivnim razlozima popu­larnosti te stranke, Konferencija je zamišljala da će taj utjecaj eliminirati borbom protiv vjerskog fanatiz­ma » . . . i iskorišćujući agrarno pitanje otrzati (vjero­jatno, »otrgnuti«, prim., G. V.) ispod begovskog uticaja siromašne muslimanske mase, ubrzavajući tako proces klasnog diferenciranja i razvitak klasne svesti u musli­manskim redovima«.M Naravno, u to vrijeme nije ni pomišljala na mogućnost da nacionalnu svijest Musli­mana shvati faktorom borbe protiv velikosrpskog šo- vinizma i kapitalizma u cjelini.

Sto se tiče utjecaja SLS, Konferencija je izrazila uvjerenje da tako klerikalno koncipirana stranka » ... nc ističe nikad u prvi red nacionalni nego versko-soci- jalni momenat ...«, a protiv velikosrpske hegemonije « . . . ističe branu pokrajinskih legislativnih autonomi­ja«. Zanemarujući bilo kakvu mogućnost postojanja slovenskog nacionalnog pitanja, Konferencija se izjaš­njava za » . . . sistematsku kampanju protiv klerikalnog uticaja u radničkim i seljačkim masama ...« ne vode­ći računa o razlozima tako rasprostranjenog utjecaja ove građanske stranke.

Većina u vodstvu jugoslavenskog komunističkog pokreta svjesna je činjenice utjecaja seljačkih pokreta i partija na politički život agrarnih zemalja poslije pr­vog svjetskog rata. Ipak, cijeli problem svodi isklju­čivo na klasni sadržaj tih pokreta, koji je nesumnjivo bio značajan, ali ne i jedini. Mogućnost povezivanja tih pokreta i njihovih organizacija u višenacionalnim sredinama s nacionalnim i seljačkim pitanjem K P J ne uočava. Dva centralna problema svoje strategije i tak­tike prepušta građanskoj klasi ugnjetačke i ugnjetenih nacija, umanjujući tako šanse vlastite afirmacije u zemlji neriješenog nacionalnog i agrarnog pitanja, pre

58Izvor isti. str. 16.

puštajući vodstvo u širokim masama nacija građanskoj klasi.

Vrlo loše poznavanje stvarnog utjecaja građanskih stranaka u jugoslavenskom selu i gradu dovelo je K on­feren c iju do apsurdne tvrdnje da se sve » . . . opozicio­ne političke partije i grupe nalaze (se) danas ili u sta­nju vrlo labilne ravnoteže ili u otvorenoj krizi i rasu­lu«.” Postojeću političku situaciju u našoj zemlji K on­ferenc ija ocjenjuje kao opće političko rasulo, kao vr i­jeme » . . . kad se sve partije nalaze u procesu raspada­nja ili previranja .. .«.w Takvu političku situaciju K on­ferencija ocjenjuje povoljnom » . . . za revolucionisanje radnih masa i pridobijanje za komunističku borbu«. Ističući zahtjev za jasnoću taktičke linije i odlučnošću u njezinoj provedbi, K onferencija tvrdi da komunistič­ki pokret u ilegalnosti može biti samo pokret elite ko­munističkog proletarijata, » . . . koja se javlja kao ins­trument, u rukama partije, za propagandu komunizma i kao avangarda u akcijama masa«.61 Proklam irajući na taj način svoju privrženost samo ekonomsko-socijal- nim aspektima klasne borbe u našoj zemlji, koja bi se oslanjala samo na elitu radništva, K onferencija nije ni mogla reći nešto više o problemima vitalnim po nje­zin daljn ji razvitak. Tako agrarno pitanje apsolvira za­htjevom » . . . da se onima koji zemlju obrađuju stavi na rapoloženje i sav poljoprivredni inventar potreban za moderno obrađivanje zemlje«." Čija bi bila zemlja koju seljak treba obrađivati modernim strojevima, ka­ko bi bezemljaš došao do zemlje, to su pitanja koja K onferencija preskače.

Ipak, svjesni činjenice da postojeće stanje jača utjecaj građanskih stranaka, a slabi kohezionu snagu

R evolucija i nacije 50

59Izvor isti, str. 18.60Izvor isti, str. 19.61Izvor isti, str. 20.62Izvor isti. str. 22.

Vrijem e čiste klasne borbe 57

jugoslavenskog radničkog pokreta, većina delegata Konferencije dotiče i nacionalno pitanje, na vrlo neo- određen i konfuzan način. Izbjegavajući priznati pos­tojanje više nacija u našoj zemlji i značenje nacional­nog pitanja u klasnoj borbi K P J, Konferencija problem apsolvira zahtjevom za borbom » . . . protiv imperija­lističkih težnja srpske buržoazije ...«, koja bi bila os­nova » . . . za rešenje svih nacionalnih i plemenskih sporova ...«, na principu » ... samoopredeljenja«. Ko­ga priznaje kao naciju, a koga kao pleme, o tom se Konferencija ne izjašnjava. Ona je jasna samo u pris­tupu pravima nacionalnih manjina, iako je i njihova prava svela na kulturni razvitak. Konferencija upozo­rava da K P J » . . . mora uložiti svu svoju snagu da u prvom redu proletarijat sačuva od opasne zaraze na­cionalizma, koja je naročito preplavila čitavu Hrvats­ku, a uzima maha i u drugim pokrajinama«.61

Teza o nacionalnom unitarizmu i državnom cen­tralizmu kao najoptimalnijim preduvjetima razvitka jedinstvene radničke klase i proleterske revolucije u našoj zemlji, prisutna je i u dokumentima osnivačkog kongresa N R P J održanog u Beogradu početkom siječ­nja 1923. godine kao jednog od vidova legalnog djelo­vanja K P J. Svjesni širenja antagonizama među bal­kanskim zemljama i niza neriješenih teritorijalnih pro­blema, delegati Konferencije kao rješenje i u » . . . ci­lju suzbijanja šovinističkih mržnji među balkanskim narodima i ratnih izazivanja ...« prihvaćaju suradnju sa svim radničkim partijama Balkana, » . . . koje vode klasnu borbu i koje se bore za ostvarivanje federacije socijalističkih republika na Balkanu«.64

Što se tiče političke situacije u našoj zemlji i me­đunacionalnih problema, Konferencija te procese na­ziva »plemenskim sporovima« koji prvenstveno proiz-

63Izvor isti, str. 22—23.64Program NRPJ, Osnivačka konferencija NRPJ, januar 1923. g..IA II, n. dj.. 279

laze iz ekonomske borbe » . .. između raznih pokraj ins- ko-plemenskih centara«. Deklarirajući se za nacionalni unitarizam, u Program u se u isto vrijeme upozorava na potrebu borbe » . . . protiv svakog nasilnog i hegemo- nističkog centralizma, a za samoopredeljenje radnog naroda sa punim unutrašnjim slobodama«. Braneći princip samoopredjeljenja naroda, Program nudi i rje­šavanje političke krize na Balkanu i zbližavanje nje­govih naroda u budućoj balkanskoj socijalističkoj fe­deraciji. Kada se u Program u govori o samoopredje­ljenju naroda na nivou Balkana, misli se pri tome i na slobodno samoopredjeljenje »jugoslavenskog naroda« unutar buduće federacije, dok je na planu jugoslavens­kog državnog prostora Program sasvim nedorečen i nejasan. Naime, teza o borbi Partije za očuvanje narod­nog jedinstva u koliziji je sa zahtjevom da se vodi bor­ba za pravo naroda na samoopredjeljenje i za njegovo pravo na pumi unutrašnju slobodu. Možda je to tek nagovještaj jedne kasnije teze koja će biti mnogo raz- rađenija tek u raspravama u 1923. godini. Ona će pola­ziti od pretpostavke da izvjesne plemenske razlike u- nutar jugoslavenskog naroda, povijesno determinirane i velikosrpskom politikom potencirane, mogu biti ap­solvirane davanjem izvjesnih teritorijalnih autonomija.

Sto se tiče nacionalnih manjina, u Programu se za njih traži ne samo puna sloboda kulturnog već i poli­tičkog života.

Agrarno pitanje nalazi svoje mjesto tek u Akcio- nom program u Partije. U njemu se ističe da ono još nije riješeno, i predlaže se ukidanje feudalnih odnosa, a zemlja » . . . sa potpunim inventarom da seljacima bez naknade«." Pri tome nije precizirano da li se zem­lja daje u privatnu svojinu ili u kolektivno vlasništvo.

Revolucija i nacije 53

65Akcioni program NPRJ, IA II, n. dj. str. 281.

Druga konferencija KPJ i intervencija Kominterne

Međutim, već izbori za Narodnu skupštinu Kralje­vine SH S u ožujku iste godine demantiraju stav K P J prema nacionalnom i seljačkom pitanju. Velika izborna pobjeda građanskih stranaka iz redova ugnjetenih naci­ja bila je vrlo značajno upozorenje jugoslavenskim ko­munistima. Druga konferencija K P J bila je prilika da se o tim problemima raspravlja. Ona je održana od 9. do 12. svibnja 1923. godine u Beču.

Pod snažnim pritiskom zahtjeva iz baze pokreta, koja je najbolje osjetila posljedice indiferentnosti K P J prema nacionalnom pitanju u ožujskim parlamentar­nim izborima 1923. godine, kada su građanske opozicij­ske stranke iz redova ugnjetenih nacija odnijele veliku izbornu pobjedu, Konferencija je prvi put u povijesti K P J priznala činjenicu njegovog političkog značenja^ Zaključci ove Konferencije u odnosu na problematiku o kojoj raspravljamo nisu otišli mnogo dalje od sta­vova Prve konferencije K P J, ali su nesumnjivo korak dalje u sagledavanju posljedica negiranja činjenice ja ­čanja građanskih opozicijskih stranaka iz redova u- gnjetenih nacija i poticaj za kasniju raspravu u K P J o ovoj problematici.

U tezama o Političkoj situaciji i neposrednim za­dacima KPJ upozorava se na opću kriznu situaciju ka­pitalizma u svijetu i u nas, koja se na našem prostoru još više pojačava nacionalnim problemom. Prihvaćena je činjenica njegovog utjecaja na ukupnu krizu politič­kog sistema zemlje." Prvi put je dovedena u pitanje i homogenost jugoslavenske građanske klase i njezinih interesa, kao i tvrdnja da se eksploatacija velikosrpske buržoazije odnosi samo na radničku klasu. Po ocjeni progresivne struje u K P J, ljevice, takva politika srpske buržoazije dovodi u povlašteni položaj cijelo »srpsko

Vrijeme čiste klasne borbe 5g

66J. Vrčinac. Rad i zaključci Prve, Druge i Treće konferencije KPJ, Istorija XX veka, Zbornik radova, sv. I, Institut društvenih nauka, Beograd 1959, str. 257.

R evolucija i nacije 6G

pleme«. Analizirajući socijalni sastav članstva HRSS-a dolaze do zaključka da je ona zaštitnik interesa seoske buržoazije, lihvara, krupnih i sitnih kapitalista, siroma­šnih seljaka i radnika. Iako objektivno ne može biti no­silac borbe radničke klase i seljaštva, ona je, po ocjeni ljevice, apsolutni predstavnik Hrvata. Za takav razvitak događaja isključivo je kriva srpska buržoazija, koja je politikom nacionalnog ugnjetavanja postavila na dnev­ni red nacionalno pitanje, koje se, da je država drugači­je koncipirana, vjerojatno ne bi ni pojavilo. Drugim ri­ječima, njegovo rješenje moguće je i unutar kapitalisti­čke jugoslavenske države, pod uvjetom da nacionalne buržoazije izvrše drugačiju podjelu interesa. Hcgemo- nistička i centralistička politika velikosrpske buržoazi­je » ...p re tvo rila (je) hrvatski problem u objekat pljač­ke, raspalila nacionalne strasti, izazvala otpor svih koji se Hrvatima osjećaju i gurnula bez malo sve hrvatske mase u Radićevu partiju. Tako je Radić za sada uspeo da svoju partiju pretvori u hrvatski nacionalni pokret. Martovski parlamentarni izbori su najbolje pokazali da su ekonomski i socijalni momenti došli u pozadinu, a da su nacionalni i politički momenti igrali glavnu ulo­gu«. Isti proces odvijao se unutar S L S i JM O u Bosni i Hercegovini, koje su » . . . bez malo okupile oko sebe sve Slovence i sve muslimane«.*7

U takvoj političkoj situaciji zahtijeva se jačanje radničke klase industrijskog tipa, koja će kao jezgro Partije agitacijom odbiti seljačke mase od duhovnog utjecaja buržoazije. Tako je već od prvih rasprava u K P J o međunacionalnim odnosima njihova suština sve­dena na seljačko pitanje.\ Uzroci sukoba među plemenskim buržoazijama još

uvijek se svode na konkurentsku borbu, koju izaziva buržoazija srpskog plemena svojim odbijanjem po­djele političke moći s hrvatskom i slovenskom. Po ocje­nama iz »Teza« ta ista srpska buržoazija, koja je

67Izvor isti. str. 258.

1920— 1921. godine ugušila otpor radničke klase, sada se optužuje i za gušenje plemenske opozicije, koja je svoju snagu i premoć pokazala u ožujskim izborima1923. godine. Ipak, delegati Konferencije svjesni su činjenice da su u plemenske sukobe uvučeni i širi slo­jevi ugnjetenih plemena i nacionalnih manjina, a svjesni su i činjenice da muslimansko pitanje nije is­ključivi problem hrvatskog i srpskog »plemena«. Is­pravno procjenjujući da su pokreti ugnjetenih masa snažna udarna snaga protiv režima eksploatacije, zah­tijeva se njihovo pridobijanje za liniju Partije, jer su plemenske buržoazije sklone kompromisu iz razloga unutrašnje stabilnosti zemlje i očuvanja njezinog dr­žavnog integriteta. Kako bi se mase ugnjetenih pleme­na pridobile za liniju Partije, potrebno je propagirati parolu prava » . .. samoupravljanja svake nacije do o- brazovanja zasebne države, da su radnici jedini nosio­ci te parole partije i da su oni jedini u stanju da izvrše potpuno nacionalno i plemensko oslobođenje svih pot- činjenih nacija i plemena revolucionarnim putem, ne- poštednom borbom protiv svih buržoazija, pojačanom (borbom) protiv ugnjetača i imperijalista do njihovog sloma. Partija dužna je baciti se što pre na ovaj posao i pronaći pogodne metode rada, naročito u siromašnim seoskim masama« .t*

U vezi s problemom vezanim za pojmove »nacija« i »pleme«, koji se javljaju i isprepliću u dokumentima Druge konferencije K P J željeli bismo ukazati na neke činjenice. Naime, mišljenja smo da istovremeno koriš­tenje ovih pojmova nije slučajno niti je rezultat nji­hove sadržajne identifikacije. Većina u pokretu pleme­nima naziva pripadnike Srba, Hrvata i Slovenaca, dok se pojam nacije odnosi na nacionalne manjine. To je posebno uočljivo na pitanju Makedonije. Smatrajući je konglomeratom nacija, oni plediraju » . . . za prido­bijanje makedonskog stanovništva na paroli samoopre­djeljenja nacija (a ne nacije, prim., G. V.), iskorišćujući

vrt/eme ciste Kiasne oorDe gj

68Izvor isti. str. 259.

R evolucija i nacije 62

sve revolucionarne elemente«. Taj se pristup ponavlja i kod citiranja ugroženih nacija i plemena. Oni govore o grupiranju srpskog, hrvatskog i slovenskog pleme­na, ali i o grupiranju muslimanske nacionalne organi­zacije, kao i o okupljanju Turaka, Nijemaca, Mađara, Bunjevaca i Rum unja pod vodstvom nacionalnih bur­žoazija. Naravno, problem se javlja u momentu kada se teza K onferenc ije o pravu svake nacije na samo­opredjeljenje do otcjepljenja pokušava prim ijeniti na prostor jugoslavenske države. Na to pitanje ne daje odgovor.

Drugi problem relevantan za pokret bilo je agrar­no pitanje. Ne ulazeći u analizu ovog značajnog pro­blema za širenje utjecaja Partije na seljačke mase, K onferenc ija problem apsolvira zahtjevom » . . . da u radikalnom rešenju agrarnog problema u korist selja­ka bez zemlje uzme najvidnijeg učešća«. Na taj bi se način utjecaj Partije na mase siromašnih seljaka pro­širio i tako bi ona » . . . mogla računati sa njima u svo­jim daljim akcijama«/’

Prava suština tadašnjeg odnosa vodstva K P J pre­ma nacionalnom pitanju najbolje se objašnjava u jed­nom dijelu citiranih teza u kojemu se ističe, da u slu­čaju izbijanja imperijalističkog rata treba K P J » . . . da iskoristi nezadovoljstvo ugnjetenih narodnih masa za konačnu pobedu radničke klase nad kapitalizmom«. Drugim riječima, ne da rješava već da koristi nacio­nalno pitanje.

Većina u vodstvu K P J ipak je bila svjesna činjeni­ce da je potrebno daleko više reći o nacionalnom pita­nju. Zato donosi odluku da vodstvo pokreta » . . . an­gažira sve drugove koji se interesuju nacionalnim i plemenskim pitanjima da ta pitanja u partijskoj štam­pi odmah počnu principijelno obrađivati ..

69Izvor isti, str. 260.70Izvor isti. str. 263.

Vrijeme ciste klasne borbe 63

Teško je reći kako bi ta diskusija završila da se u problematiku nije uplela Kominterna. Vrlo je in­dikativno njezino pojačancrzarumanje zžTbalkanski pro­blem u 1923. godini, koje je proizišlo iz činjenice po­raza proleterskih pobuna i štrajkova u zapadnoj Evropi krajem 1922. godine. Njezin interes sve se više pomiče na istok i uvjeti za podizanje revolucije u ovom dijelu Evrope postaju za nju sve interesantniji. S obzirom na socijalni sastav Balkanskog poluotoka, ona punu pažnju posvećuje seljacima kao onom društvenom slo­ju koji bi u budućim sukobima između buržoazije i proletarijata imao odlučujuću ulogu. Zato u 1923. go­dini formira S eljačku internacionalu, kao prvi pokušaj jačeg povezivanja svjetskog komunističkog pokreta sa pokretima seljaštva i nacionalno ugnjetenih masa, či­je su jezgro opet činili seljaci. Međutim, komunističke partije Balkana svojim su odnosom prema seljaštvu i nacionalnom pitanju razočarale očekivanja Kominter­ne.

Počelo je u Kraljevini SH S u ožujku 1923. godine velikom izbornom pobjedom građanskih opozicijskih stranaka iz redova ugnjetenih nacija, a kulminira pa­sivnim ponašanjem K P Bugarske u lipanjskom porazu Zemljoradničke stranke u sukobu s profašističkim e- lementima. Treći plenum IKKI-a, održan u Moskvi od 12. do 23. lipnja 1923. godine, postavio je u centar paž­nje političku situaciju na Balkanu u kontekstu pona­šanja komunističkih partija. Predsjednik IKK I-a Zino- vjev oštro je napao odnos balkanskih komunističkih partija prema nacionalnom pitanju. Bez obzira na či­njenicu što se suština cjelokupnog napada IKKI-a može svesti na zamjeranje komunistima zbog nesposo­bnosti da neriješeno nacionalno pitanje iskoriste u ruše­nju postojećih sistema u tim zemljama, neka od njego­vih objašnjenja o odnosu ekonomsko-socijalne i nacio­nalne komponente u klasnoj borbi komunističkih par­tija bitno su utjecala na poznate odluke Treće konfe­rencije K P J.

Odbacujući takvu praksu balkanskih komunistič­

kih partija, Zinovjcv jc smatrao potrebnim da ukaže na razliku između odnosa buržoazije i proletarijata pre­ma nacionalnom pitanju tvrdeći da razlika u pristupu tom problemu između tih dviju klasa nije u tome » . .. što buržoazija ima nacionalno pitanje, a mi ga nema­mo, nego u tome, što buržoazija u okvirima kapitalis­tičkog društvenog poretka nije u stanju da na zado­voljavajući način riješi nacionalno pitanje, a mi ga u okviru našeg društvenog poretka možemo riješiti«.71 Zam jerajući J^ JE IJLKEJngar&kg^nesposobnost da na­cionalno pitanje u svojim zemljama shvate kao jedno » . . . od najvažnijih pitanja sadašnjice«, Zinovjev je otvoreno pozvao sve komuniste, a ne samo članove tih dviju partija » . . . da stanu na čelo čitave nacije«.72 Po­sebno je značajno istaći da je otvoreno doveo u sumnju teoriju o »čistoj klasnoj borbi« zahtijevajući od svih sekcija Kominterne da ozbiljno preispitaju svoja gle­danja na nacionalno pitanje. Predsjedništvo IKK I-a tvrdi da kod niza komunističkih partija postoji » . . . nihilizam prema nacionalnom pitanju«.7’ Ocijenivši da je u K raljevin i S H S nacionalno pitanje » . . . jedan od najvažnijih problema ...« i da jugoslavenska buržoa­zija » . . . ne može vladati ako ne može riješiti nacional­ni problem ...« , Zinovjev upozorava na nerazumijeva­nje članova vodstva K P J nacionalnog pitanja. Prema njegovim navodima, neki od članova vodstva K P J, na zahtjev Kominterne da se pozabave nacionalnim pita­njem u svojoj zemlji, odgovaraju: »Što se nas tiče na­cionalno pitanje, mi smo internacionalisti, proleter ne­ma domovine, zašto dakle da to pitanje stavimo u središte naše agitacije?«74 Prema mišljenju Zinovjeva,

R evolucija i nacije 54

Vidi, G. Vlajčić, KPJ i nacionalno pitanje u Jugoslaviji 1919— 1929, Rasprave, A. Cesarec, Zagreb 1974, (dalje: G. Vlajčić: KPJ i nacionalno pitanje ...) , str. 117.72Izvor isti, str. 118.73Izvor isti, str. 82.74Izvor isti. str. 83.

»...rezu ltat tog primitivnog shvaćanja bio je taj, da su radničke organizacije u čitavim krajevima Jugosla­vije od nas otpale. Nacionalisti s komunističkim obo- jenjem znali su da ih prolazno osvoje za sebe«.

Nastojeći objasniti učesnicima plenuma IKKI-a, kao i zainteresiranim partijama suštinu komunističkog pristupa nacionalnom pitanju, Zinovjev je upozorio da ukoliko komunisti uistinu žele riješiti nacionalno pi­tanje, ako na njega nailaze » . . . moramo odlučno pos­tupiti protiv ovog nihilizma pod krinkom internacio­nalizma i radikalizma u nacionalnom pitanju, koji u stvari provodi lin iju Druge intemacionale«.75 Za dalj­nju korekciju stavova K P J u nacionalnom pitanju vrlo je značajna izjava Zinovjeva da IK K I mora sve one komunističke partije koje djeluju » . . . u državama s više nacionalnosti, u svim onim zemljama u kojima nacionalno pitanje zbog bilo kojeg razloga ima veliku ulogu, pripraviti na to, da je to jedno od najvažnijih pitanja sadašnjice«. Ovom tezom Zinovjeva potvrđeno je naše mišljenje da su od 1923. godine Balkan i ostali prostori s nacionalnim i kolonijalnim pitanjima ušli u centar interesa Kominterne zbog otpadanja mogućnos­ti izvođenja klasičnih proleterskih revolucija u razvije­noj zapadnoj Evropi.

Vjerujemo da je vrlo zanimljivo objašnjenje Zino­vjeva zašto se pojedine komunističke partije ponašaju »nihilistički« prema nacionalnom pitanju. Ono je to značajnije što vrlo lijepo objašnjava i tadašnje ponaša­nje K P J prema istom problemu. Prema mišljenju Zi­novjeva, te partije su u početku » . . . zadobile većinu u zemlji ...« ali se nisu osjećale » . . . partijama koje se bore za vlast i koje treba da preuzmu rukovodstvo dr­žave«. Po njegovom mišljenju, »(V)većina naših partija još uvijek posjeduje psihologiju jedne naprosto opo­zicione radničke partije u okvirima građanskog druš­tva, partije koja se ne osjeća vodećom snagom, nosio­cem hegemonije koja treba da pridobije većinu naroda,

Vrijeme Ciste klasne borbe gg

75Izvor Isti. str. 84.

Revolucija i nacije 66

da obori buržoaziju i da je zamijeni u rukovodstvu«. Ponašanje tih partija Zinovjeva podsjeća » . . . na psi­hologiju najboljih socijalno-demokratskih partija iz doba procvata Druge internacionale«. Po njemu » . . . to je uska 'klasna' ideologija koja graniči sa cehovskom ideologijom«.76 Takve partije u većini slučajeva toliko su slabe da ne mogu računati na skoru pobjedu nad vlastitom buržoazijom. Zbog toga im se i moglo desi­ti da » . . . previde važnost nacionalnog pitanja«.77 S lič ­na situacija je bila i s K P J. »Da je npr. u našoj jugosla­venskoj partiji već živo mišljenje da će ona, ako ne da­nas, onda sutra oboriti buržoaziju i postaviti se na nje­no mjesto, to ona ni u kom slučaju ne bi mogla reći da je se nacionalno pitanje ništa ne tiče«, istakao je Zinov­jev i nastavio: »Što više, ona bi znala da je u modernoj Jugoslaviji nacionalni problem jedna od najvažnijih poluga u našim rukama da zbacimo vladajući režim«. Drugim riječima, nacionalno pitanje shvaća kao sreds­tvo ubrzanja raspadanja kapitalizma, a ne kao sastav­ni dio borbe radničke klase za nove ekonomsko-socijal- ne i međunacionalne odnose u socijalističkoj Jugosla­viji. Prema m išljenju Zinovjeva, Kominterni trebaju takve komunističke partije » . . . koje ne samo da ra­zumiju borbu za osamsatno radno vrijeme, nego i one koje će razumjeti, uz odgovarajuću organizaciju radni­ka, da osvoje većinu radnih masa«. Po ocjeni Zinovje­va, one komunističke partije koje djeluju u višenacio­nalnim sredinama s jako izraženom krizom međunacio­nalnih odnosa treba da odbace cehovsku učmalost » . .. i da stupe na čelo čitave nacije«. P r i tome treba da vode računa o udaljavanju nacionalista iz svojih redo­va, a komunistička partija mora ostati radnička parti­ja, koja mora znati » . . . na nacionalno pitanje ispravno odgovoriti u svim zemljama gdje je ono jedno od naj- bolnijih točaka«.7’76Izvor isti. str. 84—85.77Izvor isti. str. 85.78Izvor isti, str. 86.

Koliko je Kominterna tih godina bila zainteresira­na za kretanja na Balkanu i smatrala ih značajnim za sadržaj globalne strategije i taktike svjetskog komunis­tičkog pokreta, vidi se iz izjave Zinovjeva da » . . . ni jedan komunistički list u Evropi nije kazao po vlasti­toj inicijativi da se ovdje radi o porazu Komunističke internacionale, o porazu koji ne možemo svesti na pre­moćnu snagu neprijatelja, nego na pomanjkanje bor­bene volje u komunističkoj partiji«.

Posebno je zanimljiva analiza Trećeg plenuma IK K I odnosa balkanskih komunističkih partija prema seljačkom pitanju. Ona je izvršena na primjeru pona­šanja bugarskih komunista prema Zemljoradnič­koj stranci. Ocijenivši da ta analiza ima izrazito prak­tične razloge, Plenum ističe mogućnost da se ista ili slična situacija javi i u drugim zemljama, a da se ko­munističke partije tih zemalja u takvoj situaciji po­našaju kao i K P Bugarske. Koja bi bila najispravnija taktika bugarskih komunista u datoj situaciji? Prema mišljenju Predsjedništva IKKI-a, oni su trebali » ... da partiju Stamboliskog ili gumu u koaliciju ili da je po­cijepaju«.79 K P Bugarske je zanemarila svoj rad među seljaštvom, koje je bilo pod jakim utjecajem Zemljo­radničke stranke, a u slučaju da je Stamboliski odbio njihovu ponudu za suradnju, komunisti su ga trebali raskrinkati pred masama tako » . . . da bi unijeli ras­cjep u Seljačku stranku«.

Radi shvaćanja poteškoća na koje je nailazila K P J u rješavanju svoga odnosa prema jugoslavenskom naci­onalnom pitanju, a koje nisu izvirale iz njenih vlasti­tih redova, istakli bismo tadašnji odnos IKK I-a prema makedonskom nacionalnom pitanju, koje je razmatra­no u okvirima problematike K P Bugarske. Po mišlje­nju Zinovjeva, bugarski komunisti nisu makedonsko pitanje shvatili kao faktor rušenja utjecaja Zemljorad­ničke stranke. Po ocjena drugog člana Predsjedništva IKK I-a Radeka, »U čitavoj modernoj historiji Bugarske

Vrijem e lis te klasne borbe 57

79Izvor Isti. str. 88.

R evolucija i nacije

veliku ulogu igra makedonsko pitanje. Makedonija, gdje žive seljaci kod kojih teško možemo razlučiti da li su Srb i ili Bugari, stvara stari sporni objekt između Srb ije i Bugarske«. U borbi protiv posrbi javan ja Ma­kedonije trebali su bugarski komunisti potražiti pomoć kod svih onih ilegalnih seljačkih makedonskih organiza­cija koje imaju » ... revolucionarnu prošlost, borili su se protiv vlasti turskih velikih posjednika, borili su se protiv buržoazije u S rb i j i . ..« ." Kako su u istom citatu ne navodi i velikobugarska koncepcija Makedonije, mo­glo bi se zaključiti da ju je IK K I tretirao kao bugarski nacionalni teritorij. Ipak smo skloniji mišljenju da je Makedonija trebala poslužiti bugarskim komunistima prvenstveno kao jedan od punktova slabljenja K raljev i­ne SH S , kao i Zemljoradničke stranke, koja u svojoj većini nije bila zainteresirana za pripajanje Makedonije Bugarskoj. Tako je i makedonsko nacionalno pitanje shvaćeno kao sredstvo revolucioniranja masa na Ba l­kanu radi stvaranja balkanske federacije sovjetskih socijalističkih republika, u kojoj bi najvjerojatnije Ma­kedonija bila samostalna cjelina.

Zašto se, po ocjeni Predsjedništva IKK I-a, trebala K P Bugarske angažirati u događajima lipnja 1923. go­dine? U izvještaju izraženo je ovo mišljenje: » . . . drži­mo da je dužnost komunističkih partija, kada se odi­grava borba između velikih kapitalističkih slojeva koji po svojoj prošlosti predstavljaju interese kapitala i ma­lograđanskih seljačkih slojeva, naša partija ne smije i- grati ulogu posmatrača, neutralnog elementa, ako već ne može vlast uzeti za sebe, da stupi u koaliciju sa ma- malograđanskim slojevima. N ije marksistički mudro­vati i tvrditi, da tu stoje dva sloja buržoazije jedan na­suprot drugome, dva sloja koja su nam jednako nepri­jateljska, a da u čitavom svijetu seljaštvo još nije vla­dalo«.

80Izvor isti, str. 89.

Citirana zapažanja Predsjedništva IKKI-a o seljač­kom pitanju u sadržaju strategije i taktike K P Bugars­ke od velike su koristi za shvaćanje skorih korekcija Kominterne u odnosu na građanske opozicijske stran­ke iz redova ugnjetenih naroda u našoj zemlji. One su isto tako bitno utjecale na zaokret u diskusiji jugosla­venskih komunista o mjestu i ulozi nacionalnog i se­ljačkog pitanja u revolucionarnom preobražaju jugo­slavenskog društva.*1

Krajem 1923. godine završena je jedna od najinte­resantnijih rasprava u jugoslavenskom komunističkom pokretu o odnosu revolucije proletarijata prema na­cionalnom i seljačkom pitanju. Predstojeća Treća kon­ferencija K P J trebala je redefinirati dotadašnji stav pokreta o tim vitalnim problemima jugoslavenskog radničkog pokreta.*2

Vrijem e čiste klasne borbe gg

81Šire o navedenoj problematici, vidi D. Lukač, Radnički pokret .... n. dj. str. 129— 184.82Šire o navedenim problemima govori slijedeća literatura: 1: J. Pleterski, Komunistička partija Jugoslavije i nacionalno pitanje 1919— 1941, Komunist, Beograd, 1921, 2; D. Lukač, Radničkipokret c. dj. str. 3; G. Vlajčić, KPJ i nacionalno pitanje. . . , n. dj.

II POGLAVLJE Nacije i seljaštvo u funkciji revolucije

Nacije i seljaStvo u funkciji revolucije 73

Treća konferencija KPJ

Treća konferencija K P J, održana u Beogradu od 1. do 4. siječnja 1924. godine, označava početak procesa ugradnje nacionalnog i seljačkog pitanja u proces re­volucionarnog preobražaja jugoslavenskog društva. O- na ujedno označuje i početak perioda veće zainteresi­ranosti Kominterne za način i sadržaj izvedbe revolu­cionarnih promjena na Balkanu.

Konferencija pokušava raskrstiti s tradicijom uske klasne ideologije i smatra da »(J) jedna proleters­ka partija koja vodi klasnu borbu mora u sebi razvi­jati psihologiju partije koja je svesna da će ona, u jed­noj više ili manje bliskoj budućnosti, povesti radne mase u borbu protiv celokupnog buržoaskog poretka«/’ Jugoslavenski komunisti postali su svjesni činjenice da revolucija u našoj zemlji nije moguća ako proletarijat ne vodi većinu radnih i eksploatiranih masa. Usko klasna ideologija K P J već joj se do 1924. godine uvelike osvetila i pokazala je da jugoslavenski komunisti mogu postati nosioci revolucionarnih preobražaja samo uz uvjet » . .. prenošenja klasne borbe na selo ...«, dru­gim riječima, prihvaćanja činjenice da socijalna struk­tura jugoslavenskog društva uvjetuje i izbor saveznika jugoslavenskom proletarijatu. U vrijeme Treće konfe­rencije naše Partije ti su saveznici vrlo pažljivo birani, čak i za period nacionalno-oslobodilačkog rata. Prvens­tveno se računa na poljoprivredne najamne radnike, po- luproletere, siromašne i sitne seljake. Tih je, uistinu, bilo i najviše i zato je opravdana konstatacija delegata Konferencije da »(S) sve ove seoske mase Partija ima da privuče kao potporu proletarijatu, jer one po svo­me društvenom položaju mogu u odlučnim momentima uspešno i ozbiljno da pomognu proletersku borbu«.M

Politička situacija i neposredni zadaci, Treća konferencija KPJ, IA II, n. dj., str. 64.84Izvor isti, str. 65.

Da bi se navedeni društveni slojevi privukli K P J i time olakšali njenu borbu protiv kapitalizma, K onfe­rencija zahtijeva propagandu parole borbe za stvara­nje radničko-seljačkih vlada u jugoslavenskoj državi i na Balkanu, i to na prostoru Hrvatske, Slovenije, Dal­macije, Bosne i Makedonije, kao komunističke vizije rješenja jugoslavenskog nacionalnog pitanja. Kod to­ga se ističe da komunisti realizaciju radničko-seljačkih vlada m oraju isticati kao prelazni period ka konačnom obaranju kapitalizma, ka čistoj klasnoj borbi. Da bi se takvi ciljevi postigli, jugoslavenski komunisti moraju se boriti za pravo svakog naroda na samoopredjeljenje do otcjepljenja, uvjeriti jugoslavenski proletarijat » . . . da nacionalno pitanje u Jugoslaviji n ije pitanje obične revizije ustava, već da se mora iz osnova izmeniti sada- nje stanje i stvoriti takvo u kome će se suvereno mani- festovati volja sviju naroda u Jugoslaviji da udruženo žive u jednoj federaciji radničko-seljačkih republi­ka . ..« ” Sasvim je vid ljivo da jugoslavenski komunisti odbijaju svaku pomisao da se period narodno-oslobo- dilačke borbe razrješava u procesu dezintegracije pos­tojeće jugoslavenske države.

Da bi se navedeni slojevi jugoslavenskog sela pri­dobili za ovakav pristup rješavanju jugoslavenskog nacionalnog pitanja, K onferencija nalaže komunistima izradu stava pokreta prema agrarnom pitanju, vital­nom problemu jugoslavenskog sela toga vremena. Kroz jasno izrađene stavove pokreta prema agrarnom pita­nju, jugoslavenski komunisti vide garanciju poveziva­nja seljaka s proletarijatom u jedinstveni front rad­nika i seljaka, radničko-seljačku vladu buduće federa­cije ravnopravnih nacija u jugoslavenskoj državi. Ta­ko koncipirana jugoslavenska država ući će u federaci­ju radničko-sel i ačkih republika na Balkanu kao prve etape u borbi za socijalistički preobražaj naše zemlje i svih zemalja Balkanskog poluotoka/6

Revolucija i nacije 74

85Izvor isti, str. 65—66.86Izvor isti, str. 66— 67.

Svjesni snage građanskih opozicijskih stranaka iz redova ugnjetenih nacija, koje su upravo na nacional­nom pitanju gradile politički kapital na selu i kod se­ljaka, Konferencija upozorava na potrebu bitke za od­vajanje » . . . siromašnih masa od buržoaskih partija i organizovanja tih masa pod svoju zastavu i njihovog osposobljavanja za oslobodilačku borbu koju Partija vod i...« ” Jugoslavenski komunisti vjeruju s obzirom na raslojenost sela u mogućnost raslojavanja seljač­kih partija d zato traže od članova K P J, »... da stupe u vezu i sa svima levičarskim elementima iz seljačkih organizacija koje postoje u Jugoslaviji.«” Bez obzira na činjenicu što su tada bili vidljivi tek prvi počeci ra­slojavanja seljačkih partija i pokreta, zahtjev Partije bio je na mjestu, je r nacionalno pitanje nije kod se­ljačkih masa još dugo moglo biti jedini faktor njihova okupljanja oko partija koje je vodila građanska klasa.

Posebna rezolucija Treće konferencije K P J bila je posvećena nacionalnom pitanju. U nemogućnosti da nađu vlastito rješenje državnopravnog aspekta jugo­slavenskog nacionalnog pitanja, Konferencija nudi so­vjetsko iskustvo. Za nju je idealno rješenje ono sovjet­skih komunista: socijalistička xadničko-seljačka repu- hlika^koja je ustmu u to vrijeme u pomanjkanju dru­gog bila i najbolje rješenje.

Dosljedno prihvaćajući stavove Kominterne, Kon­ferencija stvaranje Kraljevine SH S objašnjava poslje­dicama prvog svjetskog rata. Kada je već formirana na takav način, jugoslavenski komunisti su od nje oče­kivali da će barem utjecati na » . . . stvaranje objektiv­nih uslova za proces formiranja jedne nacije iz triju srodnih nacija«.” Kada govore o trima srodnim nacija­ma, jugoslavenski komunisti misle na Srbe, Hrvate i

Nacije i seljaštvo u fu n kciji revolucije 75

87Izvor isti, str. 67.88Izvor isti, str. 66.89Rezolucija o nacionalnom pitanju, IA II, n. dj. str. 68.

R evolucija i nacije 76

Slovence, pokazujući pri tome veliku vjeru u moguć­nost odumiranja nacija u tako kratko vrijeme. Jedini razlog udaljavanja tih nacija, a ne asimilacije, delegati K o nferencije ne vide u objektivnim povijesnim uvjeti­ma njihova dotadašnjeg povijesnog razvitka. Za njih čak ni akt ujedinjenja nije rezultat razvitka nacional­ne svijesti o potrebi ujedinjenja, već rezultat pritiska sila Antante » . . . i srpske vladajuće klase«. Neospor­no je točno da je način i oblik državnog ujedinjenja rezultat tadašnjeg položaja Kraljevine Srb ije u među­narodnim odnosima i interesa sila Antante na Balkanu. Međutim, ideja jugoslavenskog ujedinjenja plod je po­litičkog razvitka naših naroda, koje je logika toga raz­vitka upućivala na nužnost stvaranja zajedničke države. Problem nije bio u stupnju razvitka nacionalne svijesti o potrebi ujedinjenja, već u načinu na koji je izvršeno to ujedinjenje. N ije točna ni tvrdnja delegata K onfe­rencije da su hrvatska i slovenska buržoazija » . . . za­jedno sa srpskom buržoazijom kroz dve godine spro- vodile diktaturu nad celokupnim narodom Jugoslavi­je«. U nacionalnom pitanju to je provodila samo srp­ska buržoazija, u klasnom jugoslavenska. Upravo u različitosti pristupa nacionalnom pitanju buržoazija ugnjetenih nacija stvorila je velik politički kapital, ko­ji nije ostao nezapažen u nizu izbora do 1924. godine, a i kasnije. Kada se radi o međunacionalnim odnosima, eksploatacija se odnosila na cijele nacije, a ne samo na radničku klasu. U tome i leži odgovor na pitanje gdje su korijeni popularnosti građanskih opozicijskih stra­naka iz redova ugnjetenih nacija. Iz navedenih razlo­ga teško je prihvatljiva i teza K onferencije da je » . .. usled klasnih interesa celokupne buržoazije i nameta­nja monarhije proces formiranja jedne nacije iz triju srodnih nacija bio zaustavljen već na početku. Na nje­govo mesto nastupio je proces razvijanja sve dubljih nacionalnih suprotnosti«.'11 Delegati K onferencije ipak su bili blizu istini o razlozima koji su doveli do nacio-

90Izvor isti, str. 68— 69.

nalnog trvenja u zemlji. Politička rezolucija Konferen­cije uviđa činjenicu da »(O) osnovni uzrok zaoštrava­nja nacionalnih suprotnosti leži na strani srpske bur­žoazije«.'1 Optužuju i za kolonijalnu politiku prema Makedoniji i Albaniji u vrijeme prvog svjetskog rata, a u Kraljevini SH S za nastojanje » . . . da se ekonomski ojača, delom da parazitski živi od eksploatacije i pljač­ke naroda u novodobijenim krajevima, pa i na račun hrvatske i slovenačke buržoazije«. Delegati u svojoj većini još uvijek stvaranje jugoslavenske države treti­raju kao proširenje predratne Srbije, što je vidljivo i iz njihove konstatacije o sudbini »novodobijenih kra­jeva«.

Srpskoj buržoaziji Konferencija predbacuje i uništavanje autonomije Crne Gore misleći pri tome na način izvršenog ujedinjenja Srbije i Crne Gore, a ne i na postojanje zasebne crnogorske nacije. Isti stav Konferencija ima i prema Makedoniji, koju srpska buržoazija asimilacijom srbizira i » . . . postiskuje na­cionalne manjine«.

Rezultat takve politike srpske buržoazije je » . . . odbranbeno grupisanje hrvatskog i slovenačkog naroda i nacionalnih manjina kao i pokreti za autono­miju Crne Gore, Bosne i Vojvodine, kao i za nezavis­nost Makedonije«. Po ocjeni većine delegata K onferen­cije, nosioci nacionalnih pokreta su seljaci, na koje se oslanja i buržoazija ugnjetenih nacija » . . . pod pritis­kom sve silovitije hegemonije srpske buržoazije ...«. Ekonomska superiornost hrvatske i slovenske buržoa­zije nad srpskom, kao i prednosti koje pruža eko­nomskom razvitku ovih buržoazija jedinstveno tržište ne razvijaju kod hrvatske i slovenske buržoazije tež­nje ka separatizmu, već teže » . . . za zajedničkom dr­žavom ali na bazi jednakopravnosti«. Velikosrpski na­cionalizam pospješuje nacionalno grupiranje Hrvata i Slovenaca, kao i naroda u Makedoniji, koji se, po ocje-

Nacije i seljaštvo u funkciji revolucije 77

91Izvor isti. str. 69.

Revolucija i nacije 78

ni K onferencije , u 1924. godini » . . . nalaze u pokretu za svoje narodno samoopredeljenje«.

Iz navedenih razloga Treća konferencija K P J u svo­joj političkoj ocjeni stanja u zemlji konstatira da su­kob Srba s Hrvatima, Slovencima, Makedoncima i Cr­nogorcima dobija takve dimenzije » . . . da se država Srba, Hrvata i Slovenaca ne može smatrati kao homo­gena nacionalna država s nešto nacionalnih manjina, nego kao država u ko jo j vladajuća klasa jedne (srpske) nacije ugnjetava ostale nacije (ist. u orig., prim., G.

Ovom tvrdnjom K P J konačno odbacuje tezu o nacionalnom unitarizmu kao dijelu sadržaja strategije i taktike K P J u pristupu jugoslavenskom nacionalnom pitanju. Put ka realizaciji socijalističke revolucije K on­ferenc ija vidi u borbi K P J za pravo naroda na samo­opredjeljenje kao preduvjeta likvidacije hegemonije srpske buržoazije. Time bi, po ocjeni K onferencije, bili stvoreni uvjeti demokratizacije jugoslavenskog društva, a i likvidacije militarističke klike u našoj ze­m lji, koja je » . . . jedno od glavnih uporišta kontrare­volucije na Balkanu«. U borbi za rješenje nacionalnog pitanja u K raljevin i S H S jugoslavenski komunisti mo­raju pomagati borbu seljačkih masa i ugnjetenih na­cija kako bi je usm jerili prema konačnoj likvidaciji kapitalizma u našoj zemlji. Tom borbom radnika i se­ljaka potrebno je stvoriti sve preduvjete formiranju » ... federativne (savezne) radničko-seljačke republike u Jugoslaviji, na Balkanu i u Podunavlju«, s najpotpu­nijom lokalnom samoupravom.

K onferencija je nedvosmisleno branila gledište da »(U) ujedinjenje srpskog, hrvatskog i slovenačkog naro­da u zajedničku državu leži u pravcu istorijskog pro­gresa i interesa klasne borbe proletarijata«.91

92Izvor isti, str. 70.93Izvor isti, str. 71.

Nacije i seljaštvo u funkciji revolucije 79

U konkretnoj političkoj situaciji u zemlji jugosla­venski komunisti dobili su u zadatak borbu za ukidanje Vidovdanskog ustava, » . .. a za takav republikansko- -federalistički ustav ko ji će značiti na jpuniju ravno­pravnost sv iju nacija (ist. u orig., prim., G. V.)«.

Da bi se takva koncepcija rješenja jugoslavenskog nacionalnog pitanja realizirala, Konferencija zahtijeva borbu komunista za stvaranje jakog bloka radničko- seljačkih masa, kao odgovor na grupiranje nacional­nih građanskih partija u međusobnoj borbi za vlast.. To je bio jedan od oblika borbe jugoslavenskih komu­nista da se seljaštvo otrgne od utjecaja građanskih opozicionih stranaka, prvenstveno u redovima ugnje­tenih nacija. Tako koncipiran politički blok pod vods­tvom K P J trebao bi dovesti do obrazovanja radničko- -seljačkih vlada, u savezu radničko-seljačkih republika, kao jedinog oblika državnog uređenja u našoj zemlji koji može zaštititi » ...narod sviju n a c ija ... od ma- hinacija buržoazije, koje teže da se sporazumeju na računa radnog naroda«.

Jedno od krupnih pitanja u pristupu K P J rješa­vanja jugoslavenskog nacionalnog pitanja bila je Make­donija. K onferencija je i o tome prostoru Jugoslavije kazala svoje mišljenje. Po njenoj ocjeni, na prostoru Makedonije ne postoji zasebna makedonska nacija već nekoliko nacionalnosti, od kojih ni jedna nema većinu. Makedonski seljak treba prihvatiti zajedničku borbu svih radnika i seljaka Balkanskog poluotoka » . . . na podlozi jedinstvenog fronta sa organizacijama make­donskih naroda, koje oko sebe grupišu radno stanov­ništvo u ime njegovih nacionalnih i kulturnih interesa, žigošući i onemogućavajući svaki pokušaj da borba ma­kedonskog stanovništva bude iskorišćena ma od koje buržoazije susednih balkanskih država u njene osvajač­ke i ugnjetačke ciljeve«.” U takvom savezu radnika i seljaka i pokreta nacionalno ugnjetenih obezbijedili bi

94Izvor isti, str. 72.

R evolucija i nacije 80

se uvjeti stvaranja radničko-seljačke vlade »... u ne­zavisnoj Makedoniji, koja će dobrovoljno ući u federa­ciju nezavisnih balkanskih repubLika«. Iz navedene formulacije stječe se dojam da K onferencija rješenje makedonskog nacionalnog pitanja vidi u izdvajanju Makedonije iz sastava jugoslavenske države i njenom samostalnom uključivanju u federaciju balkanskih re­publika. U slučaju da se ovako shvati zahtjev K onfe­rencije, onda se prethodno izjašnjavanje K onferencije o očuvanju integriteta jugoslavenske države ne bi od­nosilo i na prostor koji je tada obuhvaćala Makedonija. Utisak o spremnosti K onferencije da u prvoj fazi re­volucionarnih promjena na Balkanu makedonsko naci­onalno pitanje rješava izvan jugoslavenskih državnih granica potvrđuje i posebna rezolucija posvećena ma­kedonskom i trakijskom pitanju. U toj rezoluciji is­tiče se da će se samo » . . . stvaran jem autonom ne Ma­kedon ije i T rak ije i n jihovim u jed in jen jem sa ostalim ba lkansk im zem ljam a u jed n u federa tivnu balkansku repub liku vaspostaviti za uvek m ir m eđu balkanskim narodim a . . . , (ist. u orig., prim., G. V.)«.,s

Ostao je isto tako nedorečen i stav K onferencije o načinu formiranja federativne balkanske republike, uz uvjet prethodnog formiranja federativne republike Ju ­goslavije. Je r u zahtjevu K o nferencije da buduća bal­kanska federativna radničko-seljačka republika bude » . . . dobrovoljan savez nezavisnih balkanskih republi­ka . . . , (ist. u orig., prim., G. V.)«, očito se ide od pret­postavke postojanja jedne federativne balkanske re­publike, a ne federativne jugoslavenske u federativnoj balkanskoj državi.

Očito je da su mnogi problemi državnopravnog as­pekta jugoslavenskog i balkanskog nacionalnog pitanja ostali nedorečeni, što je prvenstveno bio odraz neuskla­đenih gledišta balkanskih komunista i Kominterne.

fD.Rezolucija o makedonskom i trakijskom pitanju, IA II, n. dj.str. 75

Prijedlozi Balkanske komunističke federacije, sa­veza balkanskih komunističkih partija, iz kraja 1923, kao i oni Kominterne iz 1924. godine daju naslutiti da su samo jugoslavenski komunisti prilazili rješenju ju ­goslavenskog nacionalnog pitanja uz očuvanje državnog integriteta svoje zemlje. Otuda i njihova nedorečenost u pitanju Makedonije i načina ujedinjenja jugoslaven­ske federacije u balkansku.

Međutim, njihovo jugoslavenstvo završavalo se na tadašnjim granicama naše zemlje. Kada se radi o Hrva­tima i Slovencima u Ju lijskoj krajini, Konferencija tra­ži od njihove radničke klase i seljaštva » . . . da se sku­pe oko revolucionarnog proletarijata i radnog naroda drugih nacija«.96 Kod toga se mora priznati da je to is­to Konferencija predlagala i predstavnicima nacional­nih manjina u našoj zemlji. Problem Slovenaca i Hrva­ta u Austriji K onferencija nije ni spominjala.

Stvarno priključivanje sitnog i srednjeg seljaštva jugoslavenskim komunistima i radničkoj klasi u borbi za rješenje jugoslavenskog nacionalnog pitanja ovisilo je umnogome i o odnosu K P J prema agrarnom pitanju. Treća konferencija K P J prva je u dotadašnjem razvit­ku pokreta postavila na dnevni red agrarno pitanje kao pitanje revolucije. Većina naših komunista toga vremena, svjesna socijalne strukture zemlje, svjesna je i uloge bezemljaša, sitnog i srednjeg seljaka u proce­su borbe za realizaciju parole o radničko-seljačkoj fronti.

U posebnom dokumentu posvećenom agrarnom pi­tanju u našoj zemlji K onferencija prvi put u dotadaš­njemu razvitku našeg komunističkog pokreta definira mjesto i ulogu sitnih i srednjih seljaka u procesu re­volucionarnih preobražaja u našoj zemlji. Svjesna zna­čenja socijalne strukture naše zemlje kao faktora bor­be za socijalizam, Konferencija ističe, da » . . . pobeda radničke klase moguća je samo pod uslovom da njenu

Nacije i seljaštvo 11 funkciji revolucije 81

90.Rezolucija o nacionalnom pitanju, IA II, n. dj., str. 72.

borbu protiv kapitalističkog ugnjetavanja potpomognu i u njoj sudjeluju široke seljačke mase«.’7 Radi postiza­nja zacrtanog puta borbe K onferencija ističe zadatak suradnje K P J u zajedničkim akcijama sa » . . . seljač­kim partijama i organizacijama u svim onim slučaje­vima u kojima su tangirani interesi radnika i seljaka, te će zato iskoristiti svaki sukob za sebe«.9' Orijentaci­ja K P J na određenu suradnju sa seljačkim partijama i organizacijama u našoj zemlji nije proizlazila iz pre­orijentacije pokreta na metode borbe tih partija, već iz uvjerenja vodstva jugoslavenskog komunističkog po­kreta da će takvom taktikom K P J seljačke partije biti » . . . prisiljene da istupe protiv režima i buržoazije ili da će biti demaskirane pred masama u svojoj služi- lačkoj ulozi«. U konkretnom pristupu problemu vlasniš­tva nad zemljom, K P J je na Trećoj konferenciji bila mnogo određenija i prilagodljivija prilikama u našoj zemlji. Ona zahtijeva pfrcprrtppjarijn cvih feu­dalnog porijekla iznad 30 naknade i sasvim inventarom. Posebno treba istaći da je K onferen­cija ustala protiv politike vlade da putem agrarne re­forme vrši srbizaciju i denacionalizaciju nekih krajeva države zahtjevom da se zemlja » . . . ima prvenstveno dati radnom stanovništvu opštine, sreza, oblasti i po­krajine u kojoj se posed nalazi . ..« ” Što se tiče kon­kretnog vlasništva nad zemljom, K onferencija je pos­tavila zahtjev » . . . davanja zemlje seljacima bez ze­mlje i sa malo zemljišta, bez obzira na veru i narodnost ...« . Tim zahtjevom K P J je odustala od teze Prvog i Drugog kongresa, koja u pristupu zemljišnom vlasniš­tvu postavlja zahtjev stvaranja seljačkih radnih zadru­ga. Naravno, zaokret u 1924. godini bio je još uvijek taktički potez K P J, a ne definitivno odustajanje od ko-

R evolucija i nacije Q2

Rezolucija o agrarnom pitanju u Jugoslaviji i o radu na selu, IAII, n. dj., str. 79—80.98Izvor isti, str. 80.99Izvor isti, str. 91.

lektivizacije zemlje. Utoliko je nerazumljiviji bio zah­tjev K onferencije, ekonomski i neopravdan, da se po­sjedi iznad 30 ha, rasparceliziraju, što je već unaprijed stvaralo poteškoće u budućem eventualnom procesu stvaranja velikih državnih poljoprivrednih dobara. Ovaj zahtjev imao je u svakom slučaju više političke, a manje ekonomske logike.

Svjesni činjenice da ovom Rezolucijom nisu iscrpli problematiku agrarnog pitanja, delegati Konferencije predviđaju formiranje posebne komisije koja će u do­gledno vrijeme izraditi projekt agrarnog pitanja i dati ga na diskusiju članstva. Tek tada će Konferencija ili kongres K P J donijeti definitivan agrarni program.

Velika je zasluga Treće konferencije K P J iz siječ­nja 1924. godine što je nacionalno, seljačko i agrarno pitanje postalo sastavni dio sadržaja strategije i takti­ke jugoslavenskog komunističkog pokreta. Iako su na­vedena pitanja svedena na sredstvo revolucije, umno­gome je olakšan prodor komunističke vizije revolucio­narnih promjena u našoj zemlji u široke mase. Ostaje, međutim, činjenica da K P J pitanje revolucije dovodi u ovisnost od koncepta Kaminteme na cjelokupnom bal­kanskom prostoru, oduzimajući sebi mogućnost sa­mostalne procjene situacije u zemlji i načina provedbe bitke za socijalizam. Njezin koncept jugoslavenske fe­deracije razrađen je dosljedno samo kada se radi o problemu Srba, Hrvata i Slovenaca, a i taj samo do faze kada se jugoslavenska federacija treba uključiti u balkansku federativnu zajednicu radničko-seljačkih re­publika. M išljenja smo da joj se ne može odviše za­mjeriti odnos prema makedonskoj naciji i problemu uključivanja Makedonije u balkansku federaciju, jer tada nije samostalno odlučivala o sudbini toga dijela ju ­goslavenske države. Kod toga moramo pripomenuti da ni jugoslavenski komunisti toga vremena nisu imali raščišćen stav o postojanju ili nepostojanju makedons­ke nacije, kao što su bili nedorečeni i u pristupu pro­blemu Bosne i Crne Gore. Ostaje činjenica da su te probleme naznačili, što je samo po sebi velik korak

Nacije i seljaštvo u fu n k ciji revolucije 83

R evolucija i nacije 84

naprijed u petogodišnjem razvitku stava K P J u pristu­pu rješavanju međunacionalnih odnosa u Kraljevini SH S.

Plenum NRPJ travnja 1924. godine

Daljn ja razrada stava K P J prema nacionalnom i seljačkom pitanju može se pratiti i u Rezoluciji o poli­tičko j situaciji, koju je donijelo Zemaljsko vijeće N R P J, na svom Plenumu održanom 13. i 14. travnja 1924. godine. Koliko je još uvijek prisutno nerazumije­vanje značenja nacionalnog i seljačkog pitanja u izved­bi revolucionarnih promjena u našoj zemlji, potvrđuje i zaključak Plenuma » . . . da je za obaranje kapitalizma, pre svega, potrebna jedna velika revolucionarna vojska proletarijata, formirana u moćne organizacije, sposob­ne za stvaranje revolucionarne borbe i osvajanje vlas­ti«. Koliko je, po toj procjeni, trebao jugoslavenski komunistički pokret čekati da bi se u našim uvjetima izvela proleterska revolucija, nije potrebno posebno is­ticati. Iskustvo Oktobarske revolucije malo je utjeca­lo na ovaj oblik razvitka idejnih osnova i sadržaja stra­tegije i taktike K P J. Iako su svjesni značenja saveza radnika i seljaka, » ... koji(u) je proklamovala revo­lucionarna Internacionala ...« i koji » . . . predstavlja jedini od puteva kojim revolucionarni proletarijat mo­ra ići u svojoj borbi, ne samo protiv reakcije i ofenzi­ve kapitalizma već i za osvajanje vlasti«,101 taj oblik sa­vezništva ipak su rezervirali za prvu fazu revolucio­narnih promjena u našoj zemlji, kada se dovršavaju na­cionalne revolucije, za koje su, po ocjeni K P J toga vre­mena, isključivo zainteresirani seljaci. U skladu s tak­vim predodžbama o izvođenju nacionalnog oslobođe­

0 političkoj situaciji, Odluka Zemaljskog veća NPRJ od 12— 14 aprila 1924. godine, IA II, n. dj., str. 291— 292.101Izvor isti, str. 292.

nja u našoj zemlji. Plenum podržava mogućnost poma­ganja sviju onih političkih snaga koje rade na obaranju svih koji podržavaju ili čuvaju sistem vladavine ve­likosrpske buržoazije. Pri tome se upozorava da je podržavanje tih snaga motivirano isključivo stvara­njem mogućnosti » ... potčinjenim i obespravljenim nacijama da se slobodno opredele«. Plenum odbija sva­ku mogućnost podrške onim partijama koje bi bile spremne s velikosrpskom buržoazijom dijeliti vlast, smatrajući to izdajom narodnih masa, » . . . jer te mase daju snagu opoziciji protiv centralističke i hegemonis- tičke velikosrpske buržoazije ...«. Te mase nakon o- baranja centralizma i unitarizma » . .. očekuju svoje nacionalno oslobođenje i poboljšanje svoga ekonoms­kog i socijalnog položaja«.102 U Rezoluciji Plenuma isti­če se cilj N R P J na planu rješavanja nacionalnog i se­ljačkog pitanja. Taj cilj sastoji se od zahtjeva » . . . da ugnjeteni narodi u Jugoslaviji, a u prvom redu se­ljaci i siromašne varoške mase Hrvatske, Slavonije, Dalmacije, Makedonije i Bosne, mogu doći do svoje slobode jedino otvorenom borbom pod parolom radnič- ko-seljačkog saveza, za stvaranje radničko-seljačkih vlada svih ugnjetenih nacija, a koju borbu u Jugo­slaviji jedino vodi N R P J ...«. U nastojanju da dođe do realizacije ovog programa, u Rezoluciji se ističe odluč­nost legalne partije jugoslavenskog komunističkog po­kreta u pomaganju borbe » . . . hrvatskih, slovenačkih, dalmatinskih, makedonskih i bosanskih radnih siro­mašnih sela i varoši za njihovo nacionalno, ekonomsko i socijalno oslobođenje ...«.

Odluke Treće konferencije K P J ipak su snažno dje­lovale na izmjenu dotadanjeg dosta površnog pristupa jugoslavenskog komunističkog pokreta seljačkom pi­tanju. Zato je i sasvim razumljivo da se Plenum ozbilj­no pozabavio agrarnim pitanjem koje je bilo jedno od ključnih preduvjeta pridobijanja jugoslavenskih selja­ka za revolucionarne promjene u našoj zemlji.

Nacije i seljaštvo u funkciji revolucije g5

102Izvor isti. str. 294.

Učesnici Plenuma svjesni su činjenice nepravilne provedbe agrarne reforme, koju je buržoazija svih na­c ija izigrala i u kojoj je bila jedinstvena. Iako s izvjes­nim zakašnjenjem, Plenum je uočio značajnu činjeni­cu da je agrarna reforma imala prvenstveni cilj da odi­je li radnike od seljaka, a time umanji mogućnost re­volucionarnih previranja i radikalnijih zahvata u poli­tički sistem prve jugoslavenske državne zajednice. To je bila značajna konstatacija, koja je olakšavala dalj­nji prodor K P J u seljačke mase. Međutim, način na ko­ji je naša Partija željela riješiti agrarno pitanje bio je neadekvatan našim uvjetima i više je štetio nego ko­ristio njezinom približavanju seljaku, prirodnom savez­niku jugoslavenskog proletarijata u borbi za nacional­no i socijalno oslobođenje naših naroda. Kritiz irajući sve seljačke stranke zbog oportunizma u pristupu raz­rješavanju agrarnog pitanja, naša Partija je posegla za iskustvom Sovjetske Rusije i izjavila » ... da je Rusija jedina zemlja u kojoj je rešeno agrarno pitafijeTi da ne­ma drugog rešenja osim onoga koje je sprovedeno u Rusiji: sva zemlja sa inventarom u ruke seljaka, bez ot­kupa i naknade«.103 Iako nigdje nisu decidirano kazali da traže kolektivizaciju zemlje, očito je bilo da je naša Partija još uvijek zastupala takvo mišljenje, koje se ni­je uklapalo u opća kretanja jugoslavenskog sela toga vremena, prvenstveno s obzirom na njegovu socijalnu strukturu i povijesnu tradiciju.

R evolucija i nacije gg

Peti kongres Kominterne

Iz dosada nedovoljno objašnjenih razloga i zato ih ne navodimo, Peti kongres Kominterne, održan u Moskvi od 17. lipnja do 8. srpnja 1924}godine, radikal­no m ijenja svoj stav o načinu Fob liku razješavanja međunacionalnih odnosa u našoj zemlji pod vodstvom K P J, a u savezu radnika i seljaka.

Rezolucija po agrarnom pitanju, IA II, n. dj., str. 305.

Po ocjeni delegata Petog kongresa Kominterne, » . . . (N) nacionalno pitanje u Jugoslaviji nije ustavno pitanje, i stoga ga ne ne treba izjednačavati sa pitanjem revizije Vidovdanskog ustava«.10' Ono je pitanje » . . . borbe nacionalno ugnjetenog stanovništva za pravo nje­govog nacionalnog samoopredeljenja ...« , kao i » ... pi­tanje revolucionarne borbe radnih masa u celoj Jugo­slaviji«. Iz navedene ocjene o značenju problema me­đunacionalnih odnosa u funkciji jugoslavenske prole­terske revolucije proizišao je zaključak o potrebi borbe jugoslavenskih komunista protiv velikosrpske buržoa­zije, monarhije i Vidovdanskoga ustava, što je pro­blem svelo isključivo na ulogu srpske buržoazije, a ne i drugih nacionalnih buržoazija i njihovog negativ­nog utjecaja na politički život zemlje. Kako su bili u- vjereni da sistem radničko-seljačke vlasti može defi­nitivno riješiti jugoslavensko nacionalno pitanje i ka­ko je intenzitet nacionalnih pokreta u našoj zemlji po­rastao, delegati Petog kongresa Kominterne postavili su pred jugoslavenske komuniste zadatak da se » ... op- šta parola prava naroda na samoopredeljenje, koju is­tiče K P J, mora izraziti u formi izdvajanja Hrvatske, Slovenije i Makedonije iz sastava Jugoslavije i stvara­nja od njih nezavisnih republika«.105

Tako je poslije pet godina bavljenja problemom mjesta i uloge jugoslavenskog nacionalnog pitanja na prostoru Balkana, Kominterna izrekla svoj sud o sud­bini naše zemlje. Rješenje vidi u razbijanju postoje­ćih državnih granica Kraljevine SH S. Nedosljedno shva­ćeno rješenje međunacionalnih odnosa u našoj zemlji odrazilo se i u izboru dijelova koji su trebali izići izvan okvira jugoslavenske države, kao i u tretmanu srp­skog nacionalnog pitanja u okvirima jugoslavenskog ili balkanskog nacionalnog pitanja. Mogućnost stva­

Nacije i seljaštvo u fu n k ciji revolucije 87

104Rezolucija V kongresa Kominterne o nacionalnom pitanju u Jugoslaviji, IA II, n. dj., str. 420.105Izvor isti, str. 421.

R evolucija i nacije 88

ranja samostalnih nacionalnih država vidjela je samo na prostoru nacionalno ugnjetenih Hrvata i Slovenaca, a neusklađenost balkanskih komunističkih partija u pristupu problemu makedonskog nacionalnog pitanja Kominterna apsolvira zahtjevom za stvaranjem samos­talne makedonske države. Tako je i za Kominternu hr­vatsko i slovensko nacionalno pitanje sredstvo revolu­cije, kao što istoj svrsi služi i teritorij koji naseljava makedonsko »stanovništvo«. Po njenoj ocjeni, srpski narod nije nacionalno ugnjeten i zato mu nije potreb­na nacionalna država, a osim Hrvata i Slovenaca dru­gih ugnjetenih nacija u našoj zemlji nema. Prema to­me, u okvirima jugoslavenske države, u prvoj fazi raz­vitka revolucije u našoj zemlji, ostaju srpska nacija i nacionalne manjine dok Hrvatska, Slovenija i Makedo­nija ulaze kao nezavisne države u sastav federacije rad­ničko-seljačkih republika Balkana.

Sto se tiče dijelova hrvatske i slovenske nacional­nosti izvan naše zemlje, Peti kongres Kominterne uzima u obzir samo one u okviru Italije. Kominterna svojim Petim kongresom obvezuje Komunističku partiju Ita ­lije » . .. da vodi propagandu i agitaciju u duhu gore pomenutih parola u sporazumu sa bratskom K P J« . Mo­ramo priznati da nam nije dovoljno jasno da li je to značilo borbu K P Ita lije za pripojenje svih hrvatskih i slovenskih zemalja unutar nezavisnih nacionalnih dr­žava ili je to bila direktiva očuvanja postojećeg granič­nog stanja između talijanske i jugoslavenske države.

Koliko je takav stav Petog kongresa Kominterne bio rezultat razgovora između S. Radića i članova Se ljačke inlernacionale lipnja i srpnja 1924. godine u Mos­kvi, teško je reći. Taktički potez vođe HRSS-a različi­to je komentiran u redovima svjetskog komunističkog pokreta. Njegovo učlanjenje u Seljačku internacionalu srpnja 1924. godine, u vrijeme održavanja Petog kon­gresa Kominterne, moglo je a nije moralo pridonijeti citiranim stavovima Kongresa. Nedostajanje adekvat­ne suvremene arhivske građe onemogućava donošenje konačnih sudova o povezanosti tadašnje taktike

Nacije i seljaštvo u funkciji revolucije 89

HRSS-a s taktikom Kominterne u pristupu hrvatskom nacionalnom pitanju.1"6

Otpori platformi Treće konferencije KPJ i intervencija Kominterne

Međutim, ugrađivanje nacionalnog i seljačkog pita­nja u sadržaj strategije i taktike K P J toga vremena, kao i način izvedbe procesa nacionalnog oslobođenja u ovisnosti od balkanske revolucije, nisu naišli na punu podršku ni u članstvu, a ni u vodstvu pokreta. Velike diskusije o toj problematici nastavljene su i u 1924. go­dini, primoravajući vodstvo K P J da kroz legalne forme svoga djelovanja objasni svoj stav u tim problemima.

Tako je u rujnu 1924. godine Centralni odbor NRPJ-u objavio svoje viđenje sukoba unutar vodstva i dijela članstva K P J u pristupu proleterske revolucije nacionalnom i seljačkom pitanju. Kod toga, smatrali su potrebnim upozoriti da se navedena problematika ugrađuje u sadržaj strategije i taktike jugoslavenskog komunističkog pokreta iz razloga je r je » . . . duboka privredna i politička kriza u svim balkanskim zem lja­ma znak jednog revolucionarnog perioda (ist. u orig., prim., G. V.)«.m Budući da je, po njihovoj ocjeni, takva situacija u našoj zemlji i na cijelom Balkanu, dužnost je komunista da nacionalno i seljačko pitanje prihvate kao dio revolucionarnih promjena u našoj ze­mlji i na Balkanu. To je nesumnjivo daleko kvalitetniji

106Djelomičan uvid u ovu problematiku omogućuju slijedeći ra­dovi: 1. B. Krizman, Korespondencija Stjepana Radića 1919— 1928, sv. 2. Institut za hrvatsku povijest, Zagreb 1973; 2. S. Cvetković, Stjepan Radić i komunistički pokret 1923— 1925. g.. »Istorija XX veka«, Zbornik radova, sv. XII, Institut za savre- menu istoriju, Beograd 1972; 3. S. Radić, Politički spisi. Zna­nje, Zagreb 1971.107Teze Centralnog odbora NRPJ o sporu u Partiji, IA II, n. dj. str.312.

R evolucija i nacije 90

pristup problemima od onoga koji negira značenje tih p itanja ne samo za tadašnju fazu razvitka pokreta, » . . . jer sm atra da se u Jugoslaviji kap ita listički režim sve više ko nso lidu je (ist. u orig., prim., G. V.) i da, pre­ma tome, proletarija t treba da ograniči svo ju borbu na borbu za postizan je pune buržoaske dem okracije (ist. u orig., prim., G. V.), već i iz uvjerenja, da nacionalno i seljačko pitanje bitno ne pridonose revolucionira- nju masa.«

Suprotno takvim stavovima, Centralni odbor N R P J tvrdi » . . . da se nacionalno pitanje može rešiti samo borbom za puno pravo samoopredeljenja, za nezavis­nost i slobodu ugnjetenih nacija«. Tu borbu, po njiho­voj ocjeni, » . . . može uspešno voditi jedino proletarijat u savezu sa seljaštvom, nastojeći da je veže za opću borbu radnih masa protiv buržoazije i kapitalizma«.10* Pri tome ne m isli na objedinjavanje nacionalnog i eko- nomsko-socijalnog oslobođenja u jedinstveni proces, već na širenje utjecaja pokreta na »radne mase«, s ko­jim a će u budućnosti izvoditi proletersku revoluciju. Konačno rješavanje međunacionalnih odnosa u našoj zemlji ljevičari vide u federalizaciji zemlje i obrazova­nju radničko-seljačkih republika, koje će ući u jedin­stvenu federaciju radničko-seljačkih republika Balka­na.

Potrebno je upozoriti da u pristupu K P J nacional­nom pitanju ima još jedan veliki nedostatak, a to je vrlo slabo razrađena strategija i taktika pokreta u pri­stupu srpskom nacionalnom pitanju i ulozi srp­skog seljaštva u ovako koncipiranoj revoluciji. Na­ime, cijela konstrukcija izvođenja revolucije u našoj zemlji temelji se na problemu ugnjetenih nacija, što bi značilo da je pokret imao izvjesnih rezervi prema srpskom seljaštvu. Ovaj nedostatak doći će do pu­nog izražaja tek 1928. godine u detaljnoj razradi teze o načinu dezintegracije jugoslavenske državne zajed-

108Izvor isti. str. 312— 313.

nice. U Tezama se ističe značenje primjene seljačkog pitanja »... za rešenje nacionalnog i agrarnog pita­n ja ...« .1" K P J je » ...rad na vaspostavljanju saveza radnika i seljaka i radničko-seljačke vlade, odnosno federacije radničko-seljačkih republika, postavila kao osnovu celokupne svoje politike«. U pristupu seljačkim partijama u našoj zemlji, mišljenja smo, K P J je pre­tjerala kada je tvrdila da » ... seljačke partije u Jugo­slaviji predstavljaju pokrete širokih masa seljaštva za njihovo socijalno oslobođenje, a kod seljačkih parti­ja ugnjetenih nacija i za nacionalno oslobođenje«. Ako se samo prisjetimo ponašanja tih partija u provedbi agrarne reforme, a i prethodnih ocjena istog vodstva K P J o ulozi tih partija u agrarnom pitanju, uočit će­mo sve slabosti vodstva pokreta toga vremena u pri­stupu seljačkim strankama i pokretima toga vreme­na, pod vodstvom buržoazije.

U oštrim polemikama unutar vodstva K P J krajem 1924. godine došao je do izražaja još jedan stav koji je potrebno istaći. Suprotstavljajući se unitarističkoj koncepciji u pristupu nacionalnom pitanju, Centralni odbor NRPJ-u smatrao je potrebnim istaći da pravo na samoopredjeljenje naroda i njegovu nacionalnu nezavisnost i slobodu ne treba shvatiti jedino izvedi- vim » . . .u okviru integriteta Jugoslavije«.110 To je je­dan od rijetkih dokumenata K P J do četvrtog kongresa Partije u kojemu se prihvaćaju stavovi Petog kongre­sa Kominterne, ali samo kao alternative, a ne i kao direktiva.

Do kraja studenog iste godine novi referendum u N R P J potvrdio je stavove Treće konferencije K P J. Na žalost, ni Kominterna ni Balkanska komunistička fe­deracija nisu dovoljno ozbiljno shvatile težinu idejnog sukoba u jugoslavenskom komunističkom pokretu. I- dući linijom kompromisa i nastojeći očuvati brojčano

Nacije i seljaštvo u funkciji revolucije g j

109Izvor isti, str. 313.110Završna reč Centralnog odbora NRPJ, IA II, n. dj., str. 321.

Revolucija i nacije 92

stanje pokreta, Kominterna zahtijeva kompromis u pristupu seljačkom i nacionalnom pitanju. Rezultat je P latform a sporazum a Centralnog odbora i opozicije iz sredine studenog 1924. godine. Njezin sadržaj je kla­sičan prim jer pokušaja izmirenja dvaju idejnih pra­vaca u pokretu, dvaju pristupa mjestu i ulozi nacio­nalnog i seljačkog pitanja u revolucionarnim promje­nama našeg društva. Ipak, na svoj način objašnjava suštinu spora u pokretu i s toga aspekta zaslužuje pažnju.

P rvi problem oko kojega je trebalo uskladiti sta­vove bila je procjena svjetske i balkanske političke situacije. Partijska većina odustaje od svoje poznale teze o akutnoj krizi kapitalizma i aktualnosti revoluci­onarne situacije u svijetu, dok partijska opozicija odu­staje od općeg negiranja kriznog slanja kapitalizma. Tako se u Pla tform i sporazum a ova problematika na­vodi u budućem vremenu, kao procesi koji se tek ku­m uliraju i koji će u dalekoj budućnosti doći do punog izražaja. U pitanju Balkana odbacuje se teza o aktuel- nosti snažnih međunacionalnih sukoba. Samo je kon­statirano da imperijalistička politika koju provode vla- dajuće nacije sve više pojačava »... borbu ugnjetenih nacija ...«, u koju se ne integriraju seljački pokreti već upliće » ... borba siromašnog seljaštva za rešenje agrarnog pitanja, pojačavajući tu borbu i stvarajući preduslov za obrazovanje borbenog saveza radnika i seljaka«."1 Ovakva formulacija mjesta i uloge seljaš­tva na Balkanu otkriva i suštinu sukoba kada se ra­di o pristupu K P J seljačkom pitanju. Seljaštvo se pri­hvaća kao saveznik samo na polju čiste ekonomsko- -socijalne borbe, na planu agrarnog pitanja. Ista oc­jena prenosi se i na prostor jugoslavenske države, u kojoj nacionalna i socijalna reakcija » . . . daju realnu mogućnost za razvitak radničkog pokreta i za obrazo­vanje jednog jedinstvenog fronta radničke klase i ug-

Platforma sporazuma Centralnog odbora i opozicije, IA II, n. dj.str. 332.

X tici je i seljaStvo u funkciji revolucije 93

njetenih nacija protiv hegemonističke velikosrpske buržoazije i kapitalizma«. Ističući u prvi plan samo pitanje saveza radničke klase i nacionalnih pokreta, preskačući ulogu seljaštva, još jednom je potvrđena suština spora između ovih dviju idejnih struja u ko­munističkom dijelu jugoslavenskog radničkog pokre­ta u pristupu seljačkom pitanju. Zaoštravanju spora nesumnjivo je pridonio i tadašnji pojačani interes Ko­minterne i K P J za suradnju s HRSS-om, koji je uisti­nu bio pretjeran i često zanemarivao klasni sadržaj te partije i pokreta u cjelini.

Posebno je za ovu raspravu zanimljiv sadržaj Re­zolucije o nacionalnom pitanju koji pokazuje u čemu je bila suština spora. Kao prvo, priznaje se da je Par­tija od svog osnutka »... u nacionalnom pitanju pra­vila greške, iako se pritom partijska linija postepeno i stalno ispravljala«. Prema tome, ništa posebno se ni­je desilo, pravile su se pogreške dosta nebitnog sadr­žaja, jer se tek »... danas nacionalno pitanje postav­lja u sve oštrijoj formi, ukoliko se sve više nacional­no ugnjetavanje zaoštrava od strane svetskog imperi­jalizma«. Prema tome, nije prije 1924. godine ni bilo potrebno raspravljati o nacionalnom pitanju, jer je ono na svome značenju dobilo tek od te godine, a do punog izražaja će doći tek u budućnosti. Za tu buduć­nost trebamo se pripremiti i to ne zbog samih nacija, već je » ... u interesu proletarijata da ovu borbu veže sa svojom borbom protiv imperijalizma i kapitalizma«. Ocjenjujući da je partijski referendum ispravio par­tijsku liniju u nacionalnom pitanju, u Rezoluciji se ističe da još ima krivih ocjena komunista iz kojih pro­izlazi » ... da. se nacionalno pitanje ne može rešiti u okviru kapitalizma«."2 Prema tome, ako se može rije­šiti u kapitalizmu, a vjerojatno se u našoj zemlji može riješiti revizijom ustava, onda nema potrebe taj ba- last vući u socijalističku revoluciju i nametati joj pro-

112 .Rezolucija o nacionalnom pitanju, IA II, n. dj., str. 333.

R evolucija i nacije 94

bleme bez kojih može biti. Iako priznaju da u krilu kapitalizma nema konačnog rješavanja nacionalnog pi­tanja, iz teksta izviruje teza o nacionalnom pitanju kao ustavnom pitanju. Da ne bi slučajno netko posum­njao u proturivanje takve teze, u R ezo luciji se ističe da se nacionalno pitanje ne može identificirati s ustav­nim pitanjem, » ... je r se time zastupa održanje inte­griteta imperijalističkih država ...« , što nije u skladu s marksističkim stavom o nacionalnom pitanju. M i bi­smo pridodali, ni sa stavovima Treće konferencije K P J o državno-pravnom aspektu rješenja jugoslavenskog nacionalnog pitanja. Ocjenjujući Jugoslaviju kao isk­ljučiv produkt svjetskog imperijalističkog rata » ... u kojoj se kao vladajuća nacija javlja srpska, koja ugnje­tava sve ostale nacije u Jugoslaviji«, u Rezo luciji se ističe nacionalna posebnost Srba, Hrvata i Slovenaca, koje ni ekonomski razvitak nije doveo u fazu » ... uje­dinjavanja i stapanja u jednu naciju«. Po našem sudu, problem nije bio samo u priznavanju triju nacija, već u mjestu i ulozi nacionalnog pitanja u borbi protiv ka­pitalizma. Zatim se u tekstu Rezolucije ponovo javlja teza o parlamentarno-ustavnoj metodi nacionalnih bur­žoazija u rješavanju nacionalnog pitanja, kao metodi kompromisa » . . . na štetu socijalnih i nacionalnih in­teresa radnih masa sviju nacija«. Pri tome se zabo­ravlja na prethodni tekst u kojemu se ističe moguć­nost rješenja nacionalnog pitanja i u kapitalizmu, ia­ko se unosi zahtjev o potrebi angažiranja komunista » ... i u aktuelnoj ustavnoj borbi«, kao doprinosu ko­munista razbijanju parlamentarno-ustavnih metoda na­cionalnih buržoazija. Zatim se ponovno javlja teza da » ... nacionalno pitanje može definitivno rešiti u inte­resu radnih masa tek radničko-seljačka vlada«.

Zatim slijedi vrlo interesantna konstatacija koja je više štetila nego koristila K P J i koja umnogome ob­jašnjava odnos pokreta prema nacionalnom pitanju u revoluciji. Pozivajući u borbu protiv nacionalizma i šo- vinizma u ugnjetenim nacijama, u Rezoluciji se poseb­no ističe potreba borbe » . . . protiv velikodržavnih

predrasuda koje se nalaze u srpskom radništvu i se­ljaštvu«. Na taj je način srpski radnički pokret i nje­govo seljaštvo ocijenjeno kao baza velikosrpskog šo- vinizma, a time jefuToga srpske nacije i njezine radnič­ke klase ocijenjena kao nepodobna u procesu borbe za nacionalno oslobođenje. U pitanju integriteta jugosla­venske države također je bilo velikih razlika. Problem je apsolviran izjavom da K P J mora razotkrivati sve one fraze »... o nacionalnoj ravnopravnosti i nacionalnom miru pri održanju imperijalističke Jugoslavije i pri održanju ekonomske hegemonije buržoazije koje bilo nacije«. Takvom formulacijom otvorena je mogućnost borbe jugoslavenskih komunista za očuvanje državnog integriteta jugoslavenske zajednice, pod uvjetom da ona ne bude imperijalistička i pod dominacijom bilo koje nacije.

U pitanju taktike prema paroli o jedinstvenoj fronti zahvaćena su dva njena aspekta, odnos prema drugim idejnim strujama u radničkom pokretu naše zemlje i odnos prema seljaštvu. U pitanju suradnje s ostalim strujama u radničkom pokretu prihvaćena je solucija primjene taktike suradnje s vodstvima poje­dinih struja i organizacija, ali je težište na politici je­dinstvene fronte » . . . kroz mase putem zajedničkih M S (Mjesno sindikalno, prim., G. V.) veća i saveza, pro- dubljavanjem ideje radničkih poverenika i njihovog or- ganizovanja kao i aktivnom revolucionarnom borbom među nezaposlenim radnicima«."3 Međutim, daleko je interesantniji kompromis učinjen u pitanju taktike u provođenju u djelo saveza radnika i seljaka. Ocjenju­jući da se u svim balkanskim državama toga vremena javljaju »... samostalni seljački pokreti koji imaju ob­jektivno revolucionarni karakter, čak i tada kad se na­laze pod najtežim uticajem buržoazije...«, prihvaća se primjena taktike » . . . saveza radnika i seljaka, u cilju jačanja revolucionarnih tendencija u tim pokre­tima i odvajanja siromašnog seljaštva ispod uticaja

Nacije i seljaštvo u fu n kciji revolucije 95

113Jedinstveni front, IA II, n. dj., str. 334.

ucvoiuci/a t naci/e 96

buržoazije«. Takva taktika prim jenjivala bi se isklju­čivo u redovima seljaštva srpske nacije, koje nije op­terećeno problemom nacionalnog ugnjetavanja i zbog toga nepodobno za suradnju na planu nacionalnog pi­tanja. U pitanju taktike prema seljaštvu iz redova ug­njetenih nacija istaknuta je parola » . .. saveza radnika i seljaka radi borbe protiv hegemonije velikosrpske buržoazije za pravo samoodređenja do otcepljenja«. Čuvajući u isto vrijeme svoju idejnu i organizacijsku neovisnost, K P J se mora u isto vrijeme služiti »... svo­jim oružjem kritike«. Precizirajući pojam radničko- -seljačke vlade kao oblika rješavanja međunacionalnih odnosa u periodu koji prethodi proleterskoj revoluci­ji, upozorava se, da taj pojam » ... ne znači kompromis sa seljačkim partijama na terenu buržoaske demokra­cije«. To je bio odgovor nekim kadrovima K P J iz re­dova ugnjetenih nacija koji su bili skloni takvu surad­nju shvatiti kao podjelu vlasti između radničke klase i opozicijskih seljačkih partija. Ovim dokumentom fa­za radničko seljačkih vlada je shvaćena kao parola » ... za mobilizovanje radnih masa u borbu protiv kapi­talizma. ..« .isključivo kao proces » ... rušenja kapitaliz­ma«. Drugim riječima, nacionalno pitanje za K P J sred­stvo je revolucioniziranja ugnjetenih nacija u funkciji brže i efikasnije izvedbe socijalističke revolucije.

Vrlo je interesantna dopuna stavova K P J u kon­kretnoj primjeni parole o pravu naroda na samoopre­djeljenje do otcjepljenja. Upozorava se na nedovoljno isticanje prava na » ... nezavisnu hrvatsku i slovenačku republiku kao i pitanje Albanaca«. U ovom dokumen­tu prvi se put ističe nacionalno pitanje Albanaca u na­šoj zemlji i upozorava na problem Makedonije, o ko­joj je » . . . tek u poslednje vreme, jasnije (je) precizi­ran stav Partije na nezavisnu Makedoniju«. U kontek­stu albanskog i makedonskog pitanja upozorava se »... na borbu protiv srpskog šovinizma u srpskim se­ljačkim masama i kod srpskih kolonista«. Pri tome ne vodi se računa o različitom socijalnom sastavu ko­lonista ovih krajeva, što je izviralo iz već citirane kri­ve teze o srpskom seljaku kao jednom od nosilaca

velikosrpskog šovinizma. Ovakva teza samo je išla u prilog albanskom i makedonskom nacionalizmu, a ne komunističkom konceptu rješavanja albanskog i ma­kedonskog nacionalnog pitanja.

Zatim slijedi dio teksta u kojemu opozicija u K P J priznaje pogrešku, » ... što je nedovoljno procenila zna­čaj nacionalnog p itan ja ...« , negirajući ga kao zada­tak proletarijata i kao mogućnost potiskivanja eko- nomsko-socijalnih » . . . i klasnih interesa proletarija­ta«. Opozicija priznaje da je ovakvim svojim stavovi­ma stvarala plodno tlo » . . . velikodržavnim predrasu­dama srpskog proletarijata i srpskog seljaštva«. Ovo je teška optužba preko koje je K P J olako prešla.

Opozicija priznaje pogrešku u pristupu savezu radnika i seljaka u redovima ugnjetenih nacija. Pri to­me cijelo vodstvo K P J ne pretpostavlja mogućnost su­radnje na tom planu sa srbijanskim seljakom, a da ne govorimo o problemu odnosa prema srpskom seljaku i radniku izvan Srbije, koji uopće ne primjećuju i o či­joj eventualnoj pojavi u budućim revolucionarnim promjena uopće ne vode računa. Inače je to vrijeme kada K P J ne vodi računa o činjenici višenacionalnog sastava svih budućih republika federativne sovjetske socijalističke Jugoslavije ili nezavisnih republika po­jedinih nacija.

Na kraju zajedničke izjave vodstva K P J i opozici­je ističe se niz pogrešaka u sadržaju strategije i taktike pokreta toga vremena. Pri tome se ističu propusti u širenju parole ».. .o nacionalnom pitanju, jedinstve­nom frontu i radničko-seljačkoj vladi«. Upozorava se i na pomanjkanje kritike politike S. Radića, naročito u vrijeme njegovog približavanja partijskoj platformi saveza radnika i seljaka, misleći pri tome na zbivanja u 1924. godini, kada je po ocjeni potpisnika ovog Spo­razuma, S. Radić na parolama K P J širio svoj utjecaj u radničkoj klasi Hrvatske. Također se kritikuje i stav K P J prema Hrvatskom bloku kao grupaciji partija s kojom bi jugoslavenski komunistički pokret eventual-

Nacije i seljaštvo u fu n k ciji revolucije g7

R evolucija i nacije 98

no mogao surađivati u borbi protiv velikosrpske hege­monije.

Međutim, citirani Sporazum nije bio dugovvijeka. Već krajem studenog iste godine partijski ga plenum odbacuje. N ije potrebno posebno isticati konfuziju ko­ja je izazvana u bazi pokreta čestim izmjenama stavo­va vodstva. Ipak je raskid Sporazum a bio u isto vrije­me i pobjeda onih kadrova u vodstvu komunističkog dijela jugoslavenskog radničkog pokreta koji su po ci­jenu zamjeranja Kominterni pokušali dati što primje­reniji sadržaj strategiji i taktici pokreta u nacional­nom i seljačkom pitanju. Neosporno je točno da ti kadrovi nisu znali kako tu platformu treba izvesti, ali su znali što treba izvesti.

Oni su svjesni činjenice » . . . da spor koji je izbio u Partiji nosi principijelni i taktički karakter«.114 Oni pravilno zaključuju da » ... u rešavanju spornih prin­cipijelnih pitanja ne može biti kompromisa«. Polazeći od teze da »(S)svetska kriza kapitalizma traje i dalje«, Plenum konstatira da je i »situacija na Balkanu (je) revolucionarna«.115 Takvu ocjenu donose na temelju uv­jerenja da politika ugnjetavanja od strane vladajućih nacija na Balkanu jača » . . . borbu ugnjetenih nacija, upliće se borba siromašnog seljaštva za rešenje agrar­nog pitanja, pojačavajući tu borbu i stvarajući pre- duslov za obrazovanje borbenog saveza radnika i se­ljaka«. V jeru jući u mogućnost da revolucionarni pok­ret u jednoj balkanskoj zemlji » ... m ože posta ti po ­lazna tačka za revolucionarni p o kre t u suseđn im zem ­ljam a (ist. u orig., prim., G. V.)«, plediraju za stvaranje jedinstvene fronte balkanskog proletarijata. U sluča­ju rata balkanski komunisti trebaju uzeti kao polaznu

Odluka Zemaljskog veća NRPJ o sporu u Partiji, IA II. n. dj.,str. 336.

Izvor isti. str. 337.

točku borbu »... za vlast radnika i seljaka i za Fede­raciju radničko-seljačkih republika Balkana (ist. u orig. prim., G. V.)«.

Iz ocjene situacije u svijetu i na Balkanu proizi­šla je i ocjena o krizi kapitalizma u našoj zemlji, koja se » . . . reflektuje (se) i u političkoj i u ekonomskoj krizi Jugoslavije« u kojoj vlast » . . . u zemlji imaju monarhija, militarizam i hegemonistička velikosrpska buržoazija, koji pod maskom 'narodnog jedinstva Sr­ba, Hrvata i Slovenaca’ prikrivaju hegemonističku po­litiku velikosrpske buržoazije radi eksploatisanja rad­nih masa i ugnjetavanja ostalih nacija u Jugoslaviji«. Po ocjeni Plenuma tu revolucionarnu krizu čine »(S)sve jači pokreti ugnjetenih nacija, u koje se upliću revo­lucionarni pokreti seljaštva...« , što stvara » ... sve us- love za obrazovanje borbenog saveza radnika i selja­ka, za obaran je kapitalizma i radničko-seljačku vlast«.114 Odbacujući politiku sporazuma nacionalnih buržoazija kao rješenje nacionalnog pitanja u našoj zemlji, očekuje u budućnosti čvrst savez radničke kla­se sposobne da formira jedinstvenu frontu sa seljaš­tvom »... protiv hegemonističke velikosrpske buržoa­zije i kapitalizma«. Ponovo je ostavljeno otvoreno pita­nje načina saveza sa seljaštvom u Srb iji i srpskim se­ljaštvom izvan Srbije, problem koji će K P J dulje vre­mena rješavati.

Plenum CPV K P J nije propustio priliku da donese i posebnu Rezoluciju o nacionalnom pitan ju u Jugo­slaviji, što ukazuje na svu ozbiljnost s kojom je pri­šao toj problematici. Zastupajući gledište da se pro­blem međunacionalnih odnosa u našoj zemlji ne može riješiti u okvirima kapitalizma, smatra da je u interesu proletarijata da borbu ugnjetenih nacija veže »... sa svojom borbom protiv imperijalizma i kapitalizma«. Ipak, konačno rješenje međunacionalnih odnosa u na­šoj zemlji moguće je samo u prooesu obaranja kapi-

Nacije i se ljaitvo u fu n k ciji revolucije g9

116Izvor Isti. str. 338.

R evolucija i nacije 100

talizma i stvaranja radničko-seljačke vlasti, iako se pri tome ne objašnjava stupanj ekonomsko-socijalnih pro­mjena koje nosi taj proces. To je bila velika praznina u sadržaju strategije i taktike vodstva K P J. Ta faza u razvitku revolucionarnih promjena u našoj zemlji nije ni prije ni ovom prilikom dovoljno objašnjena u kontekstu likvidacije kapitalističkog sistema u našoj zemlji.

Međutim, ostalo je otvoreno i pitanje da li će se nacionalne revolucije naših naroda izvoditi unutar ili izvan okvira jugoslavenske države. Iz formulacije ci­tirane R ezolucije stječe se dojam da je K P J prihvatila sugestiju Kominterne o rješavanju jugoslavenskog na­cionalnog pitanja dezintegracijom Kraljevine SH S. Na­ime, u Rezoluciji se kao cilj postavlja »(O)obaranje vla­sti buržoazije i uspostavljanje vlasti radnika i seljaka svake nacije i njihov dobrovoljni savez u Federaciji radničko-seljačkih republika B a lkan a ...« , kao jedino rješenje » ... nacionalnog pitanja u Jugoslaviji i na Balkanu u interesu radnih m asa...« . U Rezoluciji je istaknut još jedan moment bitan za shvaćanje evolu­cije stavova većine u pristupu izvođenju prve faze na­še revolucije. Po njihovoj ocjeni, ona ne mora biti do­vedena u ovisnost istovremenom izvođenju balkanske revolucije, je r bi to značilo » . . . odlagati jedno pitanje od najveće aktuelnosti«. Time je prvi put izvođenje jugoslavenske narodnooslobodilačke borbe oslobođeno ovisnosti o balkanskoj revoluci istih sadržaja, a time je i otvoren put samostalnom odlučivanju jugoslaven­skih komunista o vremenu izvođenja te revolucije. U to vrijeme to je bio samo pokušaj, koji godinama nije postao realnost i stvarna mogućnost. On je ipak indi­kator shvaćanja vrijednosti svih onih osnova teorij­skih stavova i sadržaja strategije i taktike jugoslaven­skih komunista koji su inicirani u dvadesetim godina­ma. To je bio ogroman kapital na kojemu je genera­cija tridesetih godina gradila proces emancipacije i sazrijevanja K P J.

K P J se ne odriče mogućnosti da dio nacionalne

emancipacije naših nacija izvede i u uvjetima kapita­lizma, » ... da pod vlašću buržoazije vodi(mo) najener­gičniju borbu za ostvarenje toga prava«.117 Pri tome ne misli na ustavno rješenje nacionalnog pitanja, »... jer se time zastupa održanje integriteta imperijalističkih država, što je u suprotnosti sa osnovnim marksističkim stavom u nacionalnom pitanju: pravom samooprede- ljenja naroda do njihovog otceplenja, konstituisanja u zasebne države ili prisajedinjenja drugim državama«. Tim stavom većina je prihvatila mogućnost izvođenja nacionalnog oslobođenja naših naroda i izvan postoje­ćih granica jugoslavenske države, a time i stav Petog kongresa Kominterne. Pri tome taj stav nije shvatila kao jedino rješenje problema, već kao jednu od mo- gućnosh rješavtmja problematike.

Kritika K P J proširuje se na cijelu srpsku naciju, koja » ... ugnjetava sve ostale nacije u Jugoslaviji«, što bitno mijenja dugogodišnji stav jugoslavenskih komu­nista u pristupu ocjeni sadržaja pojma jugoslavenske buržoazije kao jedinstvene klase. Ne odbacujući mo­gućnost angažiranja jugoslavenskih komunista u bor­bi za reviziju ustavnog sistema naše zemlje, upozora­va se da je to samo jedna od etapa u borbi za rješava­nje međunacionalnih odnosa, do njihovog konačnog rješavanja u uvjetima formiranja radničko-seljačke vlasti u našoj zemlji. Iz navedenih razloga, u Rezoluci­ji se ističe zadatak K P J da vodi borbu ugnjetenih na­cija » ... u cilju formiranja nezavisnih država kako H r­vatske, Slovenije, Makedonije i Crne Gore, tako i ra­di oslobođenja Albanaca«. Tako je krajem 1924. godi­ne proširen broj priznatih nacija u našoj zemlji što ukazuje na daljnji proces sazrijevanja jugoslavenskih komunista u pristupu rješavanju ove problematike. Ipak, i dalje ostaje otvoren problem odnosa prema srpskoj naciji i njezinoj sudbini u procesu dezintegra­cije naše države, za čije se radništvo i seljaštvo još

Nacije i se lja itvo u funkciji revolucije 101

117Izvor isti. str. 339.

R evolucija i nacije 102

uvijek tvrdi da je opterećeno velikodržavnim predra­sudama.

V jeru jući da je takva revolucija izvediva, većina pledira za rušenje » . . . fraze o nacionalnoj ravnoprav­nosti i nacionalnom m iru pri održanju imperijalističke Jugoslavije i pri održanju ekonomske hegemonije bur­žoazije bilo koje nacije«.11' Iako citirana formulacija u R ezo luc iji nameće zaključak o njenom prihvaćanju zahtjeva Petog kongresa Kominterne o potrebi razbi­jan ja naše države radi rješavanja međunacionalnih odnosa, takva tvrdnja ne bi se mogla dugo održati. Upozoravamo na stavove iz R ezolucije o nemogućno­sti rješavanja međunacionalnih odnosa u uvjetima im­perijalističke Jugoslavije, što znači da postoji moguć­nost u okvirim a socijalističke Jugoslavije.

U ponovnom referendumu u članstvu Partije sta­vovi citirane R ezolucije prihvaćeni su u većini. Među­tim, intervencijom Kominterne dio partijske opozicije vraćen je u redove pokreta i njegovog vodstva, što je izazvalo i u ovom pitanju idejne sukobe i frakcijska razračunavanja.

J. V. Staljin i Kominterna o odnosu revolucije i nacionalnog pitanja u našoj zemlji u 1925. i 1926.

godini

U nastojanju da pridonese bržoj afirmaciji stavo­va Treće konferencije K P J u nacionalnom pitanju, pre­uzeo je u ožujku 1925. godine J. V. Sta ljin zadatak ob­jašnjenja suštine nacionalnih pitanja u Kraljevin i SH S.

Odbacujući tezu o mogućnosti njihovih razrješava­n ja i u sklopu građanske jugoslavenske države kroz reviziju ustavnog sistema, Sta ljin ističe da novi jugo­

118Izvor isti. str. 340.

slavenski ustav mora biti »... rezultat pobede revolu­cije«."’

Po njegovoj ocjeni, nacionalno pitanje nakon Ok­tobarske revolucije prestalo je biti unutrašnje-politič- ki problem pojedinih zemalja, jer se u uvjetima prvog svjetskog rata i nakon njega pretvorilo u kolonijalno p itan ja U postoktobarskom periodu kolonijalno pita­nje prerasta u svjetsko pitanie i zato se » . . . na na­cionalno pitanje (se) gledalo kao na deo opšteg pitanja proleterske revolucije, kao na deo pitanja diktature proletarijata«.™

Iz citiranog Staljinovog pristupa nacionalnom pi­tanju proizlazi i njegova ocjena da je nacionalno pi- tanje » . .. u suštini seljačko pitanje«. Ta identifika­cija ne proizlazi iz identifikacije njihovih osnovnih sa­držaja, već iz uloge seljaštva u procesu rješavanja na­cionalnog pitanja u balkanskim i jugoslavenskim uvje­tima, jasno, gledano u funkciji balkanske i jugoslaven­ske proleterske revolucije. Iz navedenih razloga Staljin zamjera potcjenjivanju seljačkog pitanja, koje u sebi krije » ... potcenjivanje unutrašnje snage nacionalnog pokreta i nerazumevanje duboko narodnog, duboko re­volucionarnog karaktera nacionalnog pokreta«.

Problem oko kojeg je također došlo do polemike jest pitanje procjene međunarodne situacije i njenih implikacija na Balkanu. Po Staljinovoj ocjeni, nacio­nalno pitanje, ako već nije, može postati » . . . sasvim aktuelno ako počne rat, ili kad počne rat, ako se u Ev ­ropi razbukti revolucija, ili kad se ona razbukti. A da će rat neizbježno početi i da će se oni (ist. u orig., prim., G. V.) tamo bezuslovno počupati, u to ne može biti sumnje, ako se ima u vidu priroda i razvitak im­perijalizma«."1

Nacije i seljaštvo u funkciji revolucije 103

119O nacionalnom pitanju u Jugoslaviji, Govor druga Staljina u ju­goslavenskoj komisiji IKKI 30. marta 1926. g. IA II, n. dj., str. 421.120 121Izvor isti. str. 422. Izvor isti. str. 423.

R evolucija i nacije 104

Po Staljinovoj ocjeni, nacionalni program K P J mo­ra polaziti od »...p o stavke o sovjetskoj revoluciji u Jugoslaviji«, od postavke da bez sovjetske revolucije nema rješenja nacionalnog pitanja u našoj zemlji. U nacionalnom programu K P J mora isto tako biti pri­sutan zahtjev o » .. . pravu nacija na samoopredeljenje sve do državnog otcepljenja«.122 Za nacije koje odluče da ostanu unutar jugoslavenske državne zajednice, K P J mora predvidjeti pravo na nacionalno-teri tori ja l­nu autonomiju. Sta ljin je naročito inzistirao na moguć­nosti razbijanja jugoslavenske države poslije pobjede revolucije, u smislu izdvajanja nekih nacija iz njenih okvira, ali je dopuštao i mogućnost da neke nacije od­biju izdvajanje. Iz navedenih razloga K P J mora u svom nacionalnom programu predvidjeti autonomiju, » . .. ima jući u vidu preobražaj jugoslavenske države u fede­raciju autonomnih nacionalnih država na osnovu sov­jetskog sistema«.

U pitanju prava na otcjepljenje Staljin upozorava da » ... pravo (ist. u orig., prim. G. V.) na otcepljenje ne treba shvatiti kao dužnost (ist. u orig., prim., G. V.), kao obaveznost otcepljenja«.

Iz kojih razloga Sta ljin u 1925. godini toliko inzi- stira da se nacionalno pitanje shvati kao seljačko pi­tanje u funkciji proleterske revolucije? Po njegovom sudu, svijet je ušao u novu povijesnu situaciju, » ... u novu epohu, u epohu svetske p ro leterske (ist. u orig., prim., G. V.) revo lu c ije ...«123 Masovni seljački pokreti ugnjetenih nacija pod vodstvom komunističkih partija pridonose podrivanju kapitalizma i tako postaju » ... sastavni deo proleterske revolucije«.

U procesu xazvitka revolucije na jugoslavenskom državnom prostoru, po Staljinovoj ocjeni, jugoslaven­

122Izvor isti, str. 424.123Još jednom o nacionalnom pitanju. Povodom Semićevog članka(1925. g ). IA II, n. dj., str. 428.

ski komunisti moraju voditi računa »... da sc sama jugoslavenska država formirala kao rezultat boja dve- ju osnovnih imperijalističkih koalicija . . Zato je pot­rebno voditi računa o činjenici » . . . da se današnje granice jugoslavenske države (misli na 1925. godinu, prim., G. V.), koje su se formirale kao posledica rato­va i nasilja, ne pretvaraju u polaznu tačku i zakonitu bazu za rešenje nacionalnog pitanja«."

Identičnu misao moguće je naći i u govoru Manu- ilskog na Petom kongresu Kominterne kao i u nekim istupima Zinovjeva, što ukazuje na činjenicu da se ideja o potrebi razbijanja jugoslavenske države u re­dovima Kominterne počela formirati još sredinom1923, a da je do punog izražaja došla već sredinom1924. godine«."

Prateći polemiku u redovima Kominterne od 1923. do 1925. godine, stječe se utisak da Staljinova teza o seljačkom pitanju kao suštini jugoslavenskog nacio­nalnog pitanja nije samo njegova ideja, ili da je već tih godina njegov autoritet u Komintem i bio presudan. Navedena teza ne može se znanstveno obarati tvrd­njom da seljačko nije u funkciji nacionalnog pitanja. Uistinu su socijalna struktura tadašnje jugoslavenske države, kao i uloga seljaštva u seljačkim strankama i pokretima do 1929. godine bile primami faktori poli­tičkog života zemlje. Navedena teza može se obarati samo ukazivanjem na činjenicu da nacionalne pokrete nisu činili samo seljaci i da nisu samo oni bili osjetlji­vi na velikosrpsku hegemoniju. U protivnom slučaju došli bismo do apsurdne tvrdnje da pripadnici radnič­ke klase nemaju nacionalnog osjećaja i da nisu bitno zainteresirani za međunacionalne odnose u zemlji.

Nacije i seljaštvo u fu n kciji revolucije 1Q5

124Izvor isti. str. 429.125Šire o navedenoj problematici, vidi, G, Vlajčić, Kominterna i KPJ o državnopravnom aspektu rješenja jugoslavenskog nacio­nalnog pitanja (1919— 1929), Naše teme, br. 10, Zagreb 1971, 1692— 1722.

Iz navedene rasprave J. V. Staljina jasno se vidi da u 1925. godini Kominterna privremeno odustaje od teze o potrebi provedbe revolucionarnih promjena u našoj zemlji u dvije faze, narodnodemokratsku i prole­tersku revoluciju. Ona ekonomsko-socijalnu i nacional­nu komponentu klasne borbe jugoslavenskog proleta­rijata spaja u jedinstven proces. Zato se i u periodu izgradnje socijalizma predviđa mogućnost federaliza­cije jugoslavenske države, kao i mogućnost egzisten­cije nekih njenih bivših dijelova kao samostalnih cje­lina.

Gledišta Kominterne i J . V. Staljina u pristupu rješavanju jugoslavenskog nacionalnog pitanja u 1925. godini najbolje je sintetizirao Peti prošireni plenum IKK I-a, održan u Moskvi od 21. ožujka do 6 . travnja1925. godine. Svoj pristup jugoslavenskom nacional­nom pitanju otpočinje tvrdnjom cfa je naša zemlia_u stvari srpska m ilitaristička m onarhija, koja » ... izazi­va stalnu opasnost novih ratova svojom težnjom za hegemonijom na Balkanu«.11* IK K I čak smatra da su odnosi između balkanskih država toliko zaoštreni, a odnosi unutar pojedinih zemalja toliko pogoršani da su » ... unutrašnje rane svake pojedinačno mnogo ot­vorenije i dublje nego ikada pre svetskog rata«. Južni Slaveni su se vrlo malo okoristili ujedinjenjem a ob­jektivna situacija vodi raspadu balkanskih država i sistema kapitalizma u njima. Tražeći uzroke takvom stanju na Balkanu, I K K I ih vidi u neriješenom naci­onalnom i seljačkom pitanju. Ova su pitanja za njega velika šansa za komunističke partije Balkana, »... kombinacija revolucionarnog radničkog pokreta sa po­kretima seljaštva i ugnjetenih nacija«. Po ocjeni IKK I-a »(U) u toj kombinaciji, koja ima ogromno po­litičko značenje, leži tendencija da se kriza balkanskih država — ne samo kriza Jugoslavije — zaoštrava i vodi ka sve dubljoj revolucionarnoj krizi«. U navedenim

Revolucija i nacije fg g

126Rezolucija V proširenog Plenuma Izvršnog komiteta Komunistič­ke internacionale o jugoslavenskom pitanju, IA II, n. dj. str. 430.

uvjetima razvitka jugoslavenske državne zajednice, za radne mase bit će privlačnije parole o republici, pro­tiv centralističkog državnog uređenja, protiv kapita­lizma i za radničko-seljačku vlast.

Potcjenjujući ulogu građanskih opozicijskih stra­naka iz redova ugnjetenih nacija u procesu konsolida­cije jugoslavenske države, plenum IKK I-a proglašava najglavnijim zadatkom revolucionarnog radničkog po­kreta u našoj zemlji » ... sakupljanje snaga (ist. u orig., prim., G. V.) raznih pokreta protiv glavnog neprijate­lja, protiv vlađajuće velikosrpske buržoazije i njene m ilitarističke m onarhije (ist. u orig., prim., G. V.)«.1” Problem međunacionalnih odnosa u našoj zemlji IK K I svodi na problem položaja srpske buržoazije, za­postavi jg flć i mjesto i ulogu građanske klase iz redova ugnjeteriifr nacija. £^ime, njena uloga u procesu for­miranja i jačanja kapitalističkog sistema u našoj zem­lji bila je daleko veća i jača nego što je to IK K I mi­slio. Tu tvrdnju povijesni razvitak kasnije je i doka­zao. Osim toga, snaga buržoazije iz redova ugnjetenih nacija bila je mnogo jača nego što to IK K I pret­postavljao, a takva su bila i njihova nastojanja da se očuva građanska jugoslavenska država.

Posebno je zanimljiva analiza uzroka velikog op­timizma IKK I-a u 1925. godini kada govori o slijedu događaja u našoj zemlji. Po njegovoj ocjeni, politička situacija se kreće u pravcu revolucije i zato je osnovni cilj komunista u našoj zemlji ubrzanje revolucionar­nih promjena » ... putem obilato inicijativne primenc ta ktike radničko-seljačkog bloka, (ist. u orig., prim., G. V.), kao putem što tešnje veze i koordiniranja toga rada sa komunističkim radom na ćelom Balkanu pod ujedinjavajućim rukovodstvom K om unističke balkan­ske federacije (ist. u orig., prim., G. V.)«.12*

Nacije i seljaštvo u funkciji revolucije 107

127Izvor isti, str. 432.128Izvor isti, str. 433.

Revolucija i nacije 108

Upozoravajući jugoslavenske komuniste na znače­nje nacionalnog pitanja u revolucioniranju masa u uv­jetim a kapitalizma, plenum IKK I-a upozorava na ulo­gu nacionalnih pokreta u procesu » . . . rušenja d ik ta ­ture ve liko srp ske buržoazije i ubrzanja pro leterske revolucije (ist. u orig., prim., G. V.)«. Da bi se posti­gao taj cilj, upozorava jugoslavenske komuniste na potrebu odlučne i dosljedne borbe » . . . za pravo sa- m o oprede ljen ja do o tcep ljen ja svih ugn jeten ih nacija (ist. u orig., prim., G. V.)«. Kao konačni cilj u rješava­nju jugoslavenskog nacionalnog pitanja plenum IK K I- -a postavlja pred K P J zahtjev » ... za Federaciju radni­čko-seljačkih republika na B alkanu, (ist. u orig., prim., G. V.), je r samo dobrovoljno ujedinjenje organizova- nih nacija u radničko-seljačke države (ist. u orig., prim., G. V.) može dovesti do stvarnog rešenja (ist. u orig., prim., G. V.) nacionalnog pitanja«.

Svaki pokušaj da se rješenje međunacionalnih od­nosa u jugoslavensoj državi svede na »... (L) legendu o narodnom jedinstu Srba, Hrvata i Slovenaca treba demaskirati kao masku politike nacionalnog ugnjeta­vanja od strane velikosrpske buržoazije ...« , a i poku­šaj da se takvo narodno jedinstvo obrazlaže prirodnim procesom » ... stapanja, koje tobože i sam privredni razvitak nalaže .. .«IN Isto tako treba odbaciti i tezu » ... da se baza nacionalnih pokreta nalazi samo u kon­kurentskoj borbi između kapitalista raznih nacija i da prema tome kompromis tih kapitalista ukida sve uzroke nacionalnih pokreta i borbi«.

Pokušavajući objasniti suštinu pojave i razvitka nacionalnog pitanja u Kraljevin i SH S, plenum IKKI-a ističe da uzroci njegove pojave leže u seljačkom pita­nju, a glavnu osnovu nacionalnih pokreta u našoj zem­lji čine seljačke mase. Za sada, nismo u mogućnosti ustvrditi je li ova definicija sadržaja nacionalnog pi­tanja u našoj zemlji u tome vremenu bila rezultat ut­

129Izvor isti. str. 434.

jecaja autoriteta J. V. Staljina na Kominlernu, ili je bilo obratno.

Po ocjeni plenuma IKKI-a, potlačene mase selja­ka u Hrvatskoj, Sloveniji, Crnoj Gori i Makedoniji traže pravo na nacionalnu nezavisnost i raskidanje mi­rovnih ugovora kojima je stvorena Kraljevina SHS. Sto se tiče hrvatskih seljaka, njihov zahtjev istog sadr­žaja prisutan je već u 1919. godini i ponavlja se u svim kasnijim godinama. Ova konstatacija IKK I-a pr­va je otvorena negacija teze K P J da se nacionalno pi­tanje u našoj zemlji javilo tek nakon prelaska K P J u ilegalnost, čime je naša partija objašnjavala neko­liko godina svoju nezainteresiranost za nacionalno pi­tanje.'1" Mišljenja smo da je navedena ocjena IKKI-a na mjestu, kao i kritika politike jugoslavenske socijal­demokracije i austromarksističke struje u vodstvu K P J. Ta kritika vjerno odražava i stupanj marksističke zrelosti K P J u pristupu problemu uloge nacionalnog pi­tanja u jugoslavenskoj revoluciji. U isto vrijeme, od­ražava i negativni stav Kominterne prema postojanju jugoslavenske državne zajednice. Po njoj, državno uje­dinjenje naših naroda, gledano s međunarodnog sta­jališta ili sa stajališta unutrašnje-političkog razvitka jugoslavenskih nacija, nema nijedne pozitivne osobine. Iz navedenih razloga, i plenum IKK I-a negira pozitiv­ni utjecaj zajedničkog života jugoslavenskih nacija na razvitak jugoslavenskog radničkog pokreta » ... kao potrebu proleterskog klasnog interesa...«. Sasvim je prihvatljiva teza da klasno jedinstvo na jugoslaven­skom prostoru ne može izvirati iz etničkog jedinstva naših naroda, kao i da način državnog ujedinjenja prosinca 1918. godine nije mogao ubrzati objedinjava­nje jugoslavenske radničke klase. Međutim, propagan­da objedinjavanja naših naroda na ravnopravnoj os­novi, u republikanskoj i federativnoj državi, bila je korisna i sa stanovišta interesa razvitka proleterske

Nacije i seljaStvo u funkciji revolucije 10g

130Usporediti stavove većine u vodstvu KPJ do 1923. godine, a po­sebno stavove dr S. Markovića

Revolucija i nacije 110

revolucije u našoj zemlji pogodnija parola. Teško je dokazati da je prva državna zajednica naših naroda isključivi rezultat prvog svjetskog rata i akcija srp­ske buržoazije. Mnogo bi se lakše moglo dokazati da je ideja jugoslavenskog ujedinjenja upravo namet­nuta i Antanti i srpskoj vladi. Nametnuli su je up­ravo pripadnici onih nacija i nacionalnih manjina koji su do prosinca 1918. godine živjeli izvan Kraljevine S r ­bije, kao i srpski narod. Ta činjenica ni u redovima Kominterne, a neko vrijeme ni u redovima K P J nije uzimana u obzir.

I K K I ima potpuno pravo kada tvrdi da je neis­pravna teza o potrebi uspostavljanja nacionalnog mi­ra kao preduvjeta stvaranju slobodnog polja za klasnu borbu proletarijata. Točna je isto tako i njena tvrd­nja da mora K P J shvatiti » ... razliku izm eđu revoluci­onarnog i ustavnog orijen tisan ja (ist. u orig., prim., G. V.) u nacionalnom pitanju« .111 Točna je isto tako i njena tvrdnja da jugoslavenski komunistički pokret treba vjerovati u revolucionarnu ulogu nacionalnih po­kreta u budućnosti, kao što je i vrlo diskutabilan zah­tjev da svoje pozicije stvara samo » ... u seljačkim i proleterskim redovima tih pokreta i da u njihovim levim krilim a osigura sebi čvrst oslonac«. Ako se na­cionalno pitanje shvati kao seljačko, značilo bi da K P J njegovo rješenje vidi samo u savezu radnika i seljaka, što je preuska osnovica i za buržoasko«lemokratsku revoluciju.

Da uistinu nešto nije bilo u redu s tezom o izjed­načavanju nacionalnog sa seljačkim pitanjem u našoj zemlji toga vremena potvrđuje i konstatacija plenuma IK K I-a da su prošlih godina u Jugoslaviji » ... seljački nacionalni pokreti povukli za sobom većinu proleter­skih masa«. Da bi se spriječio i zaustavio taj proces,

Rezolucija V proširenog Plenuma Izvršnog komiteta Komunis­tičke internaclonale o jugoslavenskom pitanju, IA II, n. dj., str. 435.

Nacije i seijastvo u jtmKciji revolucije 111

IK K I zahtijeva od K P J » ... da povede samostalnu na­cionalnu proletersku politiku i da je tako snažno raz­vije da njome seljačke mase Jugoslavije budu privu­čene kao saveznici proleterske revolucije« .151

Sasvim je opravdan oprez IKK I-a prema mogućno­sti povezivanja radničke klase i seljaštva u naciona­lističke pokrete koji bi mogli završiti svoju ulogu kao saveznici nacionalnih buržoazija. Međutim, trebalo je voditi računa i o činjenici da se proletarijat jugosla­venskih nacija nije mogao dugo vremena ponašati kao klasa koja ne osjeća nacionalnu neravnopravnost i na vlastitoj koži. Drugim riječima, prije ili poslije K P J i Kominterni moralo je postati jasno da nacionalno pi­tanje u nas nije seljačko pitanje, već eminentno P ITA ­N JE K LA SN E B O R B E JU G O SLA V EN SK O G PR O LE ­TARIJATA.

Činjenica da je u našoj zemlji ekonomsko-socijalni i politički položaj nacionalnih buržoazija i njihovih partija i pokreta bio različit potakla je IK K I da upo­zori i na različitost pristupa K P J tim pokretima. Ple­num IKK I-a prvenstveno je upozorio na različit pri­stup jugoslavenskih komunista ugnjetenim i ugnjetač­koj naciji. Zato upozorava da »... može do izvesne li­nije biti umesna diferencijacija taktike kom unista raznih nacija (ist. u orig., prim., G. V . ) . . To je ujedno bio i odgovor IKK I-a onim kadrovima u K P J, koji su povremeno napadali komuniste iz Hrvatske i Slovenije zbog »podilaženja nacionalnoj buržoaziji« i sklonosti da više napadaju srpsku buržoaziju od vlastite. M išljenja smo da je takva taktika komunista iz redova ugnjetenih nacija bila ispravna, pod uvjetom da nisu dozvoljavali prodor ekskluzivnog nacionalizma u vlastite redove i prepuštali vodstvo građanskim opo­zicijskim strankama svojih nacija. To im se, na žalost,

132Izvor isti, str. 435— 436.133Izvor isti, str. 436.

Revolucija i nacije 112

povremeno dešavalo. S druge strane, neki komunisti iz Srb ije zaboravljali su ulogu vlastite buržoazije, na­cije i radničke klase u pojavi i rješavanju jugoslaven­skog nacionalnog pitanja.

Tražeći na selu saveznika jugoslavenskom proleta­rijatu, plenum IKK I-a našao ga je prvenstveno u pro­letarijatu i sitnom seljaku. Svjestan uloge srednjeg seljaka u političkom životu naše zemlje, istakao je i značenje njegovog privlačenja u radničko-seljačku frontu. Međutim, očito je da nije dovoljno ozbiljno shvatio ulogu srednjaka u političkom životu zemlje. S obzirom na socijalnu strukturu jugoslavenskog sela i strukturu zemljišnih posjeda, tolika rezerviranost IKK I-a i K P J mogla im je samo štetiti. Posebno je to bilo značajno za područje Hrvatske i Slovenije, koje su tada smatrane jezgrom seljačkih nacionalnih pok­reta naše zemlje.

Kritiku juć i negativni stav K P J prema seljačkom pitanju, plenum IKK I-a konstatira da je on rezultirao ne samo udaljavanjem seljaštva od K P J već i pristu­panjem masa proletarijata »... sitnoburžoaskim se­ljačkim partijama«. Da bi se takva situacija izmijenila, potrebno je u borbi za seljačke mase jasno postaviti i odnos K P J prema agrarnom pitanju. Ne objašnjava­jući način njegova rješavanja, stavlja ga u funkciju borbe za seljačke mase i njihovo postupno pridobija- nje » ... pro tiv kap ita lističke države i kapita lističke vladavine (ist. u orig., prim., G. V.)«.IM Ipak, IK K I sma­tra da je prodor ispravnog stava K P J prema nacional­nom pitanju » ... prvi preduslov za jačanje uticaja K P J na selu«. M išljenja smo da je ovakva procjena snage nacionalnog pitanja u političkom životu naše zemlje toga vremena u potpunosti ispravna, što pot­vrđuje i utjecaj građanskih opozicijskih stranaka iz redova ugnjetenih nacija u političkom životu Kralje ­vine SH S . Ovom tvrdnjom želimo samo upozoriti na

134Izvor isti, str. 437.

Nacije i seljaštvo u funkciji revolucije 113

odnos ekonomsko-socijalnih i nacionalnih zahtjeva u programima tih stranaka. Činjenica je da je to vrije­me kada su nacionalni istisnuli socijalne momente, o čemu K P J godinama nije ozbiljno razmišljala. Iz nave­denih razloga plenum IKK I-a upozorava da se takve partije ne mogu isključivo tretirati kao buržoaske s kojima jugoslavenski komunistički pokret ne bi mogao stvarati zajedničku političku platformu. Za jugoslaven­ske komuniste treba biti odlučujuća činjenica » ... da te partije pretstavljaju pokret širokih radnih seljačkih masa, koje objektivni razlog gura u suprotnost sa ve- leposednicima i kapitalistima«. Ni taktika K P J prema svim seljačkim strankama i udruženjima ne može biti ista. N ju prvenstveno diktira nacionalna pripadnost članova tih stranaka i saveza. Međutim, ukoliko seljač­ke stranke ili savezi iz redova srpske nacije prih­vate nacionalni koncept srodnih stranaka ili saveza iz redova ugnjetenih nacija srodnih po socijalnom sasta­vu članstva, onda K P J treba i prema njima da ima istu taktiku, propagiranje parole radničko-seljačke vla­de.

Ukoliko bi takve stranke ili savezi prihvatili kon­cept K P J u pristupu nacionalnom i seljačkom pitanju, može doći i do stvaranja radničko-seljačkog bloka »... sa onim seljačkim organizacijama ili grupama ko­je su zaista spremne za borbu da izvojuju radnicima i seljacima izvesne zajedničke zahteve«.m Dok god u našoj zemlji ne bude izrazito revolucionarna situacija, od tih partija jugoslavenski komunisti ne mogu i ne smiju tražiti izrazit protukapitalistički stav. Takav bi odnos, po ocjeni plenuma IKKI-a, mogao poremetiti proces približavanja K P J seljaštvu u tim partijama. U svemu tome K P J ne smije odustati od borbe za vlast radnika i seljaka, jer bi svaka druga taktika značila jačanje pozicija građanskih opozicijskih stranaka uz pomoć jugoslavenskih komunista. Zbog brojnih slabo­

135Izvor isti. str. 438.

sti jugoslavenskog komunističkog pokreta toga vreme­na, K P J mora voditi računa o opasnosti da u savezu s jakim seljačkim strankama ne izgubi svoju organi­zacijsku i političku samostalnost. Stoga K P J mora u prim jeni parole radničko-seljačkog bloka očuvati » ... svoju revolucionarnu lin iju i da je učini shvatlji­vom masama« .116 Samo na taj način K P J može izboriti vodeću ulogu u takvom političkom bloku, koristeći se komunističkom kritikom i političkom bazom u lijevom krilu takvih partija.

Bez obzira na dobro zamišljenu taktiku u odnosu na seljačke partije i organizacije u našoj zemlji, osta­je činjenica da je I K K I zaboravio da K P J toga vreme­na ne živi u uvjetima legalnosti i da princip koalicije građanskih stranaka ne vrijedi i za K P J. To još uvi­jek nije vrijeme koalicije komunističkih i građanskih stranaka ni u razvijenijim kapitalističkim zemljama, koja pretpostavlja daleko jaču komunističku partiju i daleko veću krizu kapitalizma. Objektivno gledajući, K P J nije bila atraktivan saveznik seljačkim strankama toga vremena i zbog svoje idejne opredijeljenosti i zbog objektivno slabog utjecaja na politički život zem­lje toga vremena. Upravo zbog toga iznenađuje zahtjev IK K I- a da K P J u pristupu rješavanju jugoslavenskog nacionalnog pitanja pokrene akciju stvaranja politič­kog bloka sa seljačkim strankama iz redova ugnjetenih nacija. Naime, to je vrijeme koalicije velikosrpske bur­žoazije i HSS-a, političkog saveza na kratki rok, ali ipak indikativnog za ponašanje jedne od najjačih se­ljačkih stranaka iz redova ugnjetenih nacija. Ova či­njenica još jednom potvrđuje površnost s kojom cen­trala svjetskog komunističkog pokreta pristupa proble­mu revolucije na jugoslavenskom prostoru.

Slabo poznavanje prilika u našoj zemlji pokazalo je i Predsjedn ištvo IKK I-a na svojoj sjednici u travnju 1926. godine. Na žalost, ova sjednica, kao i prethodni

Revolucija i nacije ^ 4

136Izvor isti, str. 439.

plenum IKK I-a bitno su utjecali na daljnji idejni i praktično-politički razvitak K P J. Temeljeći rješenje nacionalnog pitanja u našoj zemlji na seljačkom i ag­rarnom pitanju, Predsjedništvo IKK I-a dovodilo je njegovo rješavanje u usku ovisnost od ponašanja se­ljačkih stranaka iz redova ugnjetenih nacija. Ne pozna­vajući dovoljno objektivne političke prilike na hrvat­skom selu, Predsjedništvo je ulazak S. Radića u koali- cizu s najdesnijim strankama iz Srbije označilo počet­kom klasnog i partijskog podvajanja u Kraljevini SHS. Očito precjenjujući snagu ove stranke i pokazujući ne­razumijevanje njene političke platforme, Predsjedniš­tvo IKK I-a predviđa da će njezin politički potez » ... dovesti do pregrupisanja klasnih snaga i partija u celoj Jugoslaviji« .157 Očekujući da će u takvoj situaoiji doći do udaljavanja seljačkih masa od nacionalnih buržoazija, Predsjedništvo IKK I-a očekuje porast ug­leda K P J na osnovu parole o predaji » . . . celokupne zem lje seljacim a bez o tkupa i za pravo naroda na sa- moopredeljenje sve do o tcepljenja (ist. u orig., prim., G. V . ) ...«. Toj paroli K P J trebao bi pomoći i njezin odnos prema agrarnom pitanju, s parolom »... preda­je celokupne zemlje seljacima bez otkupa«.1" Ne iz­jašnjavajući se o vlasništvu nad zemljom koja treba biti podijeljena seljacima, što je veliki propust, Pred­sjedništvo IKK I-a očekuje da će takav stav K P J u ag­rarnom pitanju riješiti i problem formiranja radnič- ko-seljačkog bloka.

U tome pravcu usmjerena je i direktiva Predsjed­ništva IKK I-a » ... za ostvarenje jedinstvenog fronta sa svim seljačkim partijama koje su gotove da potpo­mognu ovaj zahtjev«. Koliko je ovako koncipirana platforma K P J u agrarnom pitanju bila prihvatljiva za seljačke stranke u našoj zemlji toga vremena, po­

Nacije i seljaštvo u fu n k ciji revolucije U 5

137Rezolucija Predsjedništva Izvršnog komiteta Komunističke In- ternaclonale o jugoslavenskom pitanju, IA II, n. dj., str. 444.138Izvor Isti, str. 446.

kazuje neuspjeh K P J da u narednim godinama takvu platformu i realizira.

Revolucija i nacije

Treći kongres KPJ

Treći kongres K P J, održan lipnja (1926^godine u Beču, još jednom potvrđuje afirmaciju teze potrebe stvaranja saveza radnika i seljaka u cilju realizacije radničko-seljačke fronte kao pretpostavke » ... ubrza­nja” pađaTtapitaližma'T 'pobede proleterske revoluci­je«.”’ To je još uvijek vrijeme kada se K P J zanosi mo­gućnošću da savez radnika i seljaka realizira u surad­nji » ... sa svima seljačkim partijama koje su voljne i gotove da se bore za zaštitu zajedničkih interesa radnika i seljaka«. To još nije vrijeme u kome će se K P J odlučiti na samostalan istup u seljaštvu i nacio­nalno ugnjetenim masama. Iz navedenih razloga mo­rala se prilagoditi i izmijenjenoj taktici HSS-a, stranke koja je 1925. godine radikalno izmijenila svoju takti­ku ulaskom u zajedničku vladu s radikalima. Kako vi­še nije mogla propagirati frontalnu suradnju sa stran­kom koja je čak i iz svoga naziva odbacila republi­kansku perspektivu državnopravnog preuređenja na­še zemlje, K P J je svojim Trećim kongresom inauguri­rala vrlo neargumentiranu i teško izvedivu taktiku borbe » ... da preko svojih frakcija jača levicu u se­ljačkim partijama i da na platformi borbenog saveza radnika i seljaka radi na obnovi hrvatskog nacional­nog seljačkog fronta u duhu popularnih parola stare H R SS , ali na novoj bazi taktike saveza radnika i se­ljaka radi borbe protivu srpskog imperijalizma«. Istu politiku predviđa i za područje Makedonije, dok je problem slovenskih građanskih nacionalnih stranaka preskočila.

Rezolucija o političkoj situaciji i zadacima Partije, IA II. n. dj.,str. 109.

Po ocjeni Kongresa, radničko-seljački blok trebao bi biti jezgro borbenog saveza radnika i seljaka u na­šoj zemlji u slamanju kapitalizma i obrazovanju radni­čko-seljačkih vlada. Vraćajući se ovom formulacijom na staru tezu Kominterne i K P J o provedbi revolucio­narnih promjena u našoj zemlji u dvije faze revoluci­je, Kongres pokazuje izvjesno odstupanje od radikal­ne teze iz 1925. godine koju je lansirala Kominterna, a eksplicirao J. V. Staljin. Godine 1926. privremeno se odustaje od teze o aktualnosti svjetske proleterske re­volucije, pa se Kominterna i K P J vraćaju na postavke Treće konferencije K P J. U tom kontekstu, Kongres propagira borbu za formiranje federacije radničko-se­ljačkih republika na Balkanu kao garancije trajnog nacionalnog mira u ovom dijelu Evrope.

Orijentacija Kongresa na dugoročniju pripremu jugoslavenskog prostora za proletersku revoluciju vid­ljiva je i iz uvjerenja delegata Kongresa » ...d a se, u današnjem periodu relativne stabilizacije kapitalizma, naš osnovni zadatak sastoji u priprem i revolucije (ist. u orig., prim., G. V . ) ..

Shvaćajući epohu imperijalizma kao ishodište na­cionalnog, kolonijalnog i polukolonijalnog poroblja­vanja, Kongres je istakao značenje formiranja širokog antiimperijalističkog fronta pod vodstvom Kominter­ne. Kako je nacionalno pitanje ishodište pojave nave­denih problema, Kongres podržava zahtjev Kominter­ne da se antiimperijalistička fronta shvati kao proces ubrzanja uvjeta za podizanje svjetske proleterske re­volucije. Zato se sve komunističke partije moraju bo­riti »... za pravo samoopredeljenja sviju nacija do ot- cepljenja, da bi (stekla) stekle poverenje širokih masa ugnjetenih nacija i na taj način proširil(a)e svoj revo­lucionarni front«14' Ustajući protiv negiranja nacional­

Nacije i seljaštvo u funkciji revolucije ^ 7

140Izvor isti, str. 110.141Rezolucija III. kongresa KPJ o nacionalnom pitanju, IA II, n. dj..str. 110.

nog pitanja kao faktora revolucioniranja masa ili nje­govog svođenja na ustavno pitanje, K ongres unosi i jednu novinu u pristupu problemu položaja srpske na­cije u zemlji. On više ne svodi velikosrpski hegemo- nizam na položaj srpske buržoazije u zemlji, već upozorava da je »Jugoslavija mnogonacionalna država u kojoj se srpska nacija javlja kao vladajuća« .142 Do- vođečT ovom formulacijom cijeli srpski narod u pozi­ciju eksploatatora, Kongres u isto vrijeme nije pažnju posvetio i posljedicama ovakve formulacije na šire­nje utjecaja K P J u Srb iji. Naime, veliko je pitanje ko­liko su uistinu srpski seljak i radnik profitirali od povlaštenog položaja svoje nacionalne buržoazije, a koliko K P J ne razrađujući svoju strategiju i taktiku na prostoru Srbije. Neosporno je točno da je srp­ska buržoazija i nehotice pridonijela drugačijem po­litičkom položaju svoje nacije u cjelini, ali ne i eko- nomsko-socijalnom. Točna je tvrdnja K ongresa da je takva politika srpske buržoazije pridonijela » . . . form iranju nacionalnih pokreta u Hrvatskoj, Sloveniji, Makedoniji, Vojvodini i Crnoj Gori«, ali je i propust ne uočiti značenje srpskog pitanja u jugoslavenskoj revoluciji.

Prostorno lociran je pojave jakih nacionalnih po­kreta u našoj zemlji nije značilo i priznavanje postoja­nja formiranih nacija na svim tim prostorima. Inače je karakteristično za Treći kongres K P J da izbjegava navođenje bilo koje nacije poimence, kao i oblika-! načina državnopravnog reguliranja njihovih nacional­nih pitanja. M išljenja smo da je to rezultat neprihvaća­nja teze Kominterne o potrebi razbijanja jugoslavenske države, kao i procijepa u kojemu se K P J našla u suko­bu s konkretnim političkim životom zemlje.

Navedena tvrdnja može se izvesti i iz zahtjeva Kongresa da se kao osnovna parola u borbi za rješenje jugoslavenskog nacionalnog pitanja propagira » ... za-

R evolucija i nacije j j g

142Izvor Isti, str. 111.

htev za Federaciju radničko-seljačkih republika na Balkanu (1st. u orig., prim., G. V.), je r samo dobrovolj­no ujedinjenje organizovanih nacija u radničko-seljač- ke države može dovesti do stvarnog rešenja nacional­nog pitanja (ist. u orig., prim., G. V.)«.14J Treći kongres K P J čak i ne krije svoje kriterije pri identifikaciji na­cija u našoj zemlji. Osnovni mu je kriterij da to mora­ju biti »organizovane nacije«. Očito su kod toga misli­li samo na Srbe, Hrvate i Slovence.

1926. godina je vrijeme kada K P J prvi put identi­ficira i pojavu ekonomsko-socijalnog aspekta srpskog pitanja. Iako ga locira isključivo na srpskom se­lu, ona ga ipak registrira, što je korak dalje u stvarnom sagledavanju kompletnog . problema jugoslavenskog nacionalnog pitanja. U godinama do 1926. K P J ocjenju­je ulogu srpskog seljaka kao kontrarevolucionar- nu, jer su to godine koje, po njenoj ocjeni, donose po­vlašteni položaj srpskom seljaku, godine kada je » . . . srpsko seljaštvo objektivno gradilo kontrarevolucionar- nu ulogu u čitavom periodu najoštrije agrarne krize« .144 Po ocjeni K P J, od 1926. godine srpski seljak nala­zi se u istom ekonomsko-socijalnom položaju kao i se­ljaci u ostalim dijelovima zemlje. Stoga Treći kongres K P J ocjenjuje da su » . .. stvoreni objektivni uslovi za privlačenje i srpskog seljaka u jedinstveni seljački borbeni front buržoazije«. Iz navedene teze Kongresa može se izvući zaključak da je službeni stav vodstva na­šeg komunističkog pokreta do Trećeg kongresa K P J u odnosu na realizaciju teze o rađničko-seljačkoj fronti polazio od pretpostavke njene realizacije bez učešća srpskog seljaštva. Takav pristup sadržaja seljačkog pi­tanja na prostoru Kraljevine SH S ukazuje na stvarno svođenje nacionalnog na seljačko pitanje i nerazumije­vanje za mjesto i ulogu srpskog pitanja u konteks-

Nacije i seljaštvo u fu n kciji revolucije j j g

143Izvor isti. str. 112.144Rezolucija po agrarnom I seljačkom pitanju, IA II, n. dj., str. 122 .

Revolucija i nacije 120

tu revolucionarnih promjena u našoj zemlji. Nakon ta­kve konstatacije K ongresa K P J, mnogo je razumljivi­j i i pristup Kominterne državnopravnom aspektu rje ­šenja jugoslavenskog nacionalnog pitanja. On je proizi­šao iz uvjerenja da su seljaci u našoj zemlji spremni na revolucionarne promjene samo uz uvjet ako pripa­daju ugnjetenim nacijama i da je ideja federativnog uređenja prihvatljiva samo u nacionalno ugroženim krajevima. Iz navedenih uvjerenja proizišao je i zahtjev Kominterne o izdvaianiu iz jugoslavenske državne za­jednice samo Hrvatske, Slovenije i M a k ed o n ija dok hi preostali dijelovi zemlje činili i dalje jugoslavensku državnu zajednicu, temeljenu na autonomiji ekonoms­kih cjelina i lokalnoj samoupravi.

Prema tome, nacionalno i seljačko pitanje u doku­mentima Trećeg kongresa K P J m ijenja samo njenu strategiju i taktiku prema hrvatskoj i slovenskoj na­ciji i makedonskom »stanovništvu« a ne i osnove nje­nih teorijskih stavova. Na taj način srpskom selja­ku nametnuta je sve do 1926. godine vrlo nezahvalna o- cjena branioca državnog i nacionalnog unitarizma, jez­gre budućeg ponovnog objedinjavanja sa Slovencima i Hrvatim a u fazi izvođenja čiste proleterske revolucije.

Djelomično je točno da je srpski seljak, s ob­zirom na povijesni razvitak svoje nacije bio u to vri­jeme nešto udaljeniji od nacionalne problematike na­še zemlje i teže prijem ljiv za koncepcije K P J u nacio­nalnom i seljačkom pitanju. Međutim, dokle je K P J srpsko pitanje u cjelini izgledala izolirano od hrvats­kog ili slovenskog, makedonskog ili muslimanskog, dotle je i komunistička ideologija teško prodirala u re­dove srpskog seljaka.

Početnim izmjenama u pristupu K P J srpskom seljaku pridonijela je i činjenica zaokreta u politici HSS-a, koja je ulaskom u vladu objektivno poremeti­la višegodišnju koncepciju Kominterne o mjestu i u- lozi seljačkih stranaka iz redova ugnjetenih nacija u procesu realizacije radničko-seljačke fronte u našoj

zemlji. Vodstva seljačkih stranaka pokazala su se vrlo nestabilnim političkim partnerom za K P J, što je ob­jektivno pripomoglo i K P J i Komintemi da postepeno uočavaju potrebu direktnog djelovanja u seljačkim ma­sama u realizaciji koncepcije radničko-seljačke fronte pod vodstvom K P J.

U 1926. godini to su tek prvi počeci dublje ana­lize ponašanja seljačkih partija i organizacija, što je posebno uočljivo kada K ongres razmatra politiku K P J u agrarnom pitanju. Polazeći od činjenice da nijedna od navedenih partija i organizacija ne temelji svoje političke zahtjeve na izmjeni odnosa u agraru i u so­cijalnom položaju jugoslavenskog seljaka, Kongres zahtijeva da i agrarno pitanie. uz nacionalno, bude te­melj u pristupu jugoslavenskih komunista seljačkom pitanju. Jedinu moguću platformu K P J u pristupu ag­rarnom pitanju Kongxes vidi u-načinu kako je^riješen u Sovjetskom Savezu. Zato zahtijeva » . . . predavanje zemlje u ruke onih koji je rade, bez ikakvog otkupa i naknade bivšim nasilnicima, feudalnim gospodarima i veleposjednicima, kao i konfiskovanje inventara feuda­laca i veleposednika i davanje istog bez naknade uz zem lju « .T ak av pristup rješavanju agrarnih odnosa u našoj zemlji najradikalniji je u to vrijeme ali i krajnje nedorečen u temeljnom pitanju pristupa svake komuni­stičke partije agrarnom pitanju: čije je vlasništvo ze- m \ja2-K ongres ne daje na njega direktan odgovor. On je izvediv samo iz analize tadašnjeg rješenja agrarnog pitanja u Sovjetskom Savezu. Takvo rješenje u posto­jećim ekonomsko-socijalnim i političkim uvjetima u Kraljevini SH S nije bilo dovoljno atraktivno da bi ga seljačke mase prihvatile u onoj mjeri kako je to oče­kivala K P J. U ostalom, to je potvrdio i kasniji povijes­ni razvitak.

Koliko je značenje K P J pridavala seljačkom i agrar­nom pitanju, potvrđuje i zahtjev Kongresa o potrebi

Nacije i seljaštvo u funkciji revolucije 121

145Izvor isti. str. 123.

skorog sazivanja posebne partijske konferencije ».. .ko­ja će se poglavito baviti agrarnim i seljačkim pitanjima i doneti agramo-seljački program Komunističke partije za Jugoslaviju« .144 Ovaj zahtjev rječito govori da učesni­ci Kongresa nisu citiranu rezoluciju o agrarnom i se­ljačkom pitanju shvatili konačnom platformom pokre­ta u pristupu seljačkom i agrarnom pitanju u našoj zemlji.

R evolucija i nacije 122^

Intervencija Kominterne 1928. godine

Međutim, platforma Trećeg kongresa K P J, kao i direktive IK K I-a i Kominterne usmjerene na realizaci­ju saveza radnika i seljaka, baziranom na nacionalnom, seljačkom i agrarnom pitanju, nisu se sprovodile. Teš­ke frakcijske borbe unutar vodstva jugoslavenskog ko­munističkog pokreta dovele su ga krajem 1927. godine na rub idejnog i organizacijskog rascjepa. Nesposobni da sami razriješe problem, traže intervenciju IKKI-a.

raspušta CK JC P J biran na Trećem kongresu K P J i pos­tavi izu p r ivremeno rukovodstvo sa zadatkom da po di- rektivama Kominterne pripremi i održi Četvrti kongres K P J ,1" U pripremama za saziv Četvrtog kongresa K P J angažira se i IK K I-a u razradi platforme pokreta u na­cionalnom i seljačkom pitanju.

IK K I polazi od uvjerenja da K P J nije još uspjela u provedbi parole saveza radnika i seljaka. Jedni su tu parolu shvaćali kao bezrezervno partnerstvo sa seljač­kim opozicijskim strankama, gubeći klasni karakter fronte, dok su drugi načelno negirali oportunost save­za radnika i seljaka, braneći tobože pokret od utjecaja građanske ideologije. Suprotno takvim kretanjima,

146Izvor isti, str. 126.147Šire o navedenoj problematici, vidi, G. Vlajčić, Osma konferen­cija ..., n. dj.

I K K I upozorava da u svijetu ima malo zemalja u ko­jima bi pitanje » . . . taktike jedinstvenog fronta igralo tako značajnu ulogu za našu partiju (misli se na parti­ju komunističke orijentacije, prim., G. V.) kao u Ju ­goslaviji«14*. Pri tome se upozorava da u našoj zemlji, osim pitanja jedinstvenog fronta radničke klase, pos­toji i problem jedinstvenoga fronta radnika i seljaka, saveza radničke klase i seoske sirotinje. Kao treći pro­blem vezan za sadržaj parole o jedinstvenoj fronti u našoj zemlji, navodi se nacionalno pitanje, a kao če­tvrti agrarno pitanje. Definirajući vrlo precizno teze Kominterne u pristupu sadržaju parole o jedinstvenoj fronti u našoj zemlji, predstavnik IKK I-a upozorava da osnovica taktike » . . . j edinstvenog fronta u Jugosla­viji treba da bude u savezu radnika i seljaka. Partija mora da uzme kurs na pridobijanje seljačke sirotinje, arendatora, porobljenih poljoprivrednih radnika i osta­lih ~šTuguTha selu«.w iJ-odnosir-Tia~pfethodne godine. Kominterna u 1928. godini sužava krug saveznika K P J na selu, izbjegavajući kategoriju srednjeg seljaka, ko­ji je, s obzirom na opću strukturu zemljišnog vlasniš­tva u našoj zemlji, ipak bio siromašan iako ne i čisti proleter, ali i najbrojnija kategorija seljaštva u K ra ­ljevini SH S. S obzirom na objektivni ekonomski polo­žaj srednjaka u našoj zemlji, kao i na socijalnu struk- tumTšrahovništva ugroženih nacija njihov problem nije shvaćen u tim raspravama Kominterne najbolje. I da­lje piie odgpvnrpnn na pitanie mjesta i ulnrce trp­kog seljaka u sadržaju strategije i taktike Kominterne. usprkos konstataciji da je prošlo vrijeme » . . . kada je srbijanski seljak bio slepo oruđe u rukama srbijanske buržoazije za ugnjetavanje seljačkih masa u 'novo-o- slobođenim' krajevima i za gušenje njihovih pokreta«.

U razradi metoda provedbe parole jedinstvene

Nacije i seljaStvo u funkciji revolucije 123

148Izvod iz govora druga Remele u Jugoslavenskoj komisiji, Klas­na borba, br. 10/12, god., IV, decembar-Jan. 1928/29, str. 13.149Izvor isti. str. 14.

R evolucija i nacije 124

fronte u našoj zemlji, predstavnik IKK I-a upozorava da ne postoje jedinstvene metode za sve zemlje, ali pos­toji niz osnovnih principa koji sprečavaju » . . . da se ne bi jedinstveni front pretvorio u oportunizam i likvi- datorstvo«. Jedan od osnovnih ciljeva stvaranja saveza radnika-komunista sa radnicima ostalih orijentacija, ili sa seljaštvom, jest provedba zajedničkih akcija » . . . radi ostvarenja zajedničkih zadataka i delimičnih za- hteva revolucionarnog pokreta«. N i u pregovorima i or­ganiziranju zajedničkih akcija, radnici-komunisti ne smiju se isto tako nikada odreći svojih principijelnih stavova prema zahtjevima jedinstvene fronte » . .. ili da prećute svoj principijelni stav prema pitanjima, oko kojih se mobilišu mase, u nadi da će takvim manevrisa- njem svoje kompanjone za jedinstveni front lakše pri­dobili za akciju«.1'1’ U provedbi zajedničkih akcija ko­munisti moraju vršiti stalnu kritiku svojih privremenih saveznika ukoliko su neodlučni i nepouzdani pred ma­sama. Konačno, taktika jedinstvene fronte » . .. ne srne se sprovoditi na račun komunističkih principa i revo­lucionarne politike, niti se smeju oni prećutati«.

Pridržavajući se navedenih temeljnih principa u pristupu realizaciji parole o jedinstvenoj fronti preds­tavnik IKK I-a je izvršio vrlo oštru kritiku pogrešaka jugoslavenskih komunista. Optužujući ih da su se po­našali oportunistički, naročito u izborima stvarajući po svaku cijenu savez sa protukomunističkim strujama u radničkom pokretu naše zemlje, on takvu mogućnost djelomično dozvoljava samo » . . . sa levim i borbenim seljačkim organizacijama, da bi se stvorila eventualno parlamentarna opozicija« .1'1 Takva ocjena protukomu- nističkih struja u našem radničkom pokretu svakako je odraz stava Kominterne prema tome dijelu svjets­kog radničkog pokreta, koji će biti najoštrije izražen na njenom Šestom kongresu i nanijet će svojim netole-

150Izvor isti, str. 15151Izvor isti, str. 16.

rantnim stavom velike štete cjelokupnom svjetskom radničkom pokretu tridesetih godina.

Shvaćajući taktiku jedinstvene fronte isključivo kao vanparlamentamu akciju, delegat IKK I-a ističe da ona u našoj zemlji » . .. mora pre svega da posluži po­novnom pridobijanju radničkih masa na našu stranu, što će partiji omogućiti stvaranje čvrstog saveza rad­ničkih i seljačkih masa«.

Odnos revolucije i nacija komunističkog dijela ju ­goslavenskog radničkog pokreta dalje razrađuje Šesti kongres Kominterne, održan u Moskvi od 17. srpji.13. do 1. rujna 1928. godine. LTradu Kongresa učestvovali su i delegati K P J, koji su u svoj-im istupanjima na Kon­gresu pokazali kako Kominterna i jugoslavenski komu­nisti ocjenjuju političku situaciju u našoj zemlji i na Balkanu.

Pledirajući za što skorije ozdravljenje vodstva K P J od frakcijskih borbi, delegat K P J Jakob Žorga upo­zorava da je » . . . ratna opasnost na Balkanu (ist. u orig., prim., G. V.) krajnje akutna« kako zbog nerije­šenih sukoba između balkanskih država, tako i zbog mišljenja velikih sila, » . . . koje ih nagone na međusob­ni rat ili u rat protiv Sovjetskog Saveza«.1" U slučaju izbijanja rata na Balkanu, po ocjeni delegata K P J, mo­ra doći » . . . do konflikta u svjetskim razmjerima«. Ia ­ko predviđa uplitanje Kraljevine SH S u ratne sukobe na Balkanu ili sa Sovjetskim Savezom, delegat K P J ocjenjuje njenu unutrašnju političku situaciju krajnje nepovoljnom. Iako višenacionalnog sastava, nalazi se pod dominacijom srpske buržoazije, dok je radni na­rod » . . . hrvatske, slovenske, crnogorske i makedonske nacionalnosti, te mađarske i njemačke manjine potpu­no opljačkan od srpske buržoazije, što je dovelo do teške krize u industriji i poljoprivredi, a koja je još po-

Nacije i selja ilvo u fu n k ciji revolucije ^25

152Protokoli. Sechster Weltkongress der Kommunistischen Inter- nacionale, Carl Hoym Nachfolger, Hamburg-Berlin 1928— 1929. FR. SB. str. 114.

oštrena nacionalnim ugnjetavanjem « .153 Nakon zbivanja u Narodnoj skupštini, koja naš delegat ocjenjuje kao odgovor velikosrpskih hegemonista » . . . lakejskoj opo­ziciji hrvatske Radićeve partije ...« , priprema se otvo­rena diktatura, s fašističkom generalskom vladom. Tak­va situacija izazvala je širenje i jačanje narodnog ot­pora kroz » . . . revolucionarni nacionalni i se ljački po ­kre t (ist. u orig. prim., G. V.)«. Ocjenjujući da se po­litička situacija u našoj zemlji odvija mimo volje » ... vladinih partija, pa i protiv volje opozicijskih parti­ja ...« , delegat K P J » . . . ukazuje na veliku revolucio­narnu napetost među radnicima i seljačkim masama Jugoslavije« .153 Očekujući konsolidaciju K P J, uz čvrstu pomoć Kominterne, delegat K P J kao primaran zadatak našeg pokreta postavlja borbu K P J za vodstvo » . . . u širokim radničkim i seljačkim masama« .135 Strateško- -taktički zadaci pokreta sastoje se u borbi protiv impe­rijalizma, rata, protiv napada na Sovjetski Savez, » . .. za političke i privredne odnose sa Sovjetskom Rusi­jom i protiv fašističke diktature za samoodređenje na­roda sve do otcjepljenja, za federaciju samostalnih radničkih i seljačkih republika na Balkanu«.

Iz navedenog izlaganja vidljivo je da su K P J, a pre­ma tome i Kominterna, u drugoj polovini 1928. godine među ugrožene nacije priznale crnogorsku i'makedons- ku; što je bio veliki korak naprijed u sagledavanju kom- plSksa problema vezanih za jugoslavensko nacionalno pitanje. Inače, sadržaj strategije d taktike K P J ostao je neizmijenjen, osim što je prenaglašena mogućnost ratnog angažiranja Kraljevine SH Š. S obzirom na po­litičke prilike u našoj zemlji toga vremena, koje i sam delegat prikazuje realno, mogućnost ratnog angažiranja Kraljevine S H S bila je više pretpostavka Kominterne,

R evolucija i nacije ^26

153Izvor isti, str. 115.154Izvor isti, str. 115— 116.155Izvor isti, str. 116.

Nacije i seljaštvo u fu n kciji revolucije 127

a manje rezultat stvarnih ipnilika u zemlji. Odjeci do­gađaja u Narodnoj skupštini iz sredine 1928. godine također su loše procijenjeni kako s obzirom na karak­ter događaja u bazi, tako i s obzirom na utjecaj gra­đanskih opozicijskih stranaka na mase iz redova ug­njetenih nacija. Budući da se već tada ne spominje mo­gućnost borbe radničkih i seljačkih masa u okvirima jugoslavenske države, već se propagira stvaranje samo­stalnih republika na Balkanu, v ieroiatno je već tada sazrela ideja u redovima Kominterne da se obnovi sta­ri prijedlog iz 1924. godine o rješavanju jugoslavenskog nacionalnog pitanja razbijanjem jugoslavenske državne zajednice. Momentalni međunarodni položaj- Sovjet- skog Saveza i politička situacija u našoj zemlji pridoni­jeli su obnavljanju te teze.

Četvrti kongres KPJ

Četvrti kongres K P J, održan u Drezdenu listopada1928. godine, nastavlja s razradom problematike veza­ne za jugoslavensko nacionalno pitanje. Po ocjeni nje­govih delegata, ubojstva u jugoslavenskoj Narodnoj skupštini označila su » . . . početak ubrzanog razgolića- vanja i sužavanja baze hegem onije velikosrpske buržo­azije, početak jednog novog perioda povećanih nacio­nalnih sukoba i zaoštrene državne krize (ist. u orig. prim., G. V.), perioda u kome potlačeni narodi Jugosla­vije otvoreno postavljaju pitanje svoje borbe za nacio­nalnu nezavisnost, za otcepljenje«.'* Ocijenivši da je ubojstvo poslanika HSS-a bilo povod jačanju separatis­tičkih tendencija u pokretima nacionalno ugnjetenih naroda. Kongres naše partije u tim procesima vidi mo­gućnost » . . . kombinovanja revolucionarnog radničkog pokreta sa pokretima seljačkih masa i ugnjetenih na­cija«. Takvo jedinstvo omogućilo bi i jedinstvo » . . •

156Rezolucija o privrednom i političkom položaju Jugoslavije i ozadacima KPJ, IA II, n. dj.. str. 146.

revolucionarne borbe protiv hegemonije velikosrpske buržoazije i njene monarhije« .'57 To bi značilo da bi ta­kvo jedinstvo bilo moguće samo u fazi rješavanja jugo­slavenskog nacionalnog pitanja, a ne i u fazi izvođenja socijalističke revolucije. Stara teza Kominterne i K P J o provedbi revolucionarnih promjena u našoj zemlji u dvije odvojene faze ponovno je obnovljena, kao rezultat krive procjene političke situacije u našoj zemlji i šablo- niziranog pristupa izvedbi revolucija.

Poslije takve procjene političke situacije u našoj zemlji, zvuči apsurdno ocjena Kongresa da se » . .. cje­lokupna spoljna i unutarnja politička situacija Jugosla­vije razvija (se) poslednjih godina u znaku priprema za rat« .158

Analizirajući političku situaciju u domeni među­nacionalnih odnosa, Kongres ocjenjuje da je politika HSS-a doživjela krah, da je ugnjetavanje hrvatskog naroda sve veće, kao i » . . . masovni pokret hrvatskog naroda za pravo na samoopredeljenje i nacionalnu ne­zavisnost«.15’ Atentat u Narodnoj skupštini od 20. lipnja1928. godine ocijenjen je_kao signal ponovnog rasplam­savanja borbe hrvatskog seljaka, po svome sadržaju identične onoj do 1925. godine, tj., do ulaska predstav­nika HSS-a u vladu Kraljevine SH S. Ta borba, po ocje­ni Kongresa, sadrži u sebi zahtjev » . . . za nacionalnu nezavisnost Hrvatske, republiku i vlast radnog naro­da«. M išljenja smo da takvi zahtjevi HSS-a nisu do1929. godine postojali, ni zahtjevi za nezavisnošću ni zahtjev za takvim oblikom političkog uređenja Hrvats­ke. Točna je jedino činjenica da je pokret seljaka oko HSS-a i u njemu bio u svojoj osnovi uvijek republikans­ki, što se ne bi moglo sa sigurnošću tvrditi za vodstvo te stranke. Odjek atentata u hrvatskom narodu Kongres

R evolucija i nacije ^28

157Izvor isti, str. 147.158Izvor isti, str. 151.159Izvor isti, str. 152.

hipertrofira kada ocjenjuje sadržaj, a ne obim toga revolta. Teško bi se moglo dokazati da je seljački po­kret u Hrvatskoj pod vodstvom HSS-a bio do 1925. i od sredine 1928. godine po svome sadržaju » . . . nacio- nalno-revolucionarni pokret širokih radnih masa hr­vatskog naroda, koji se sada pojavljuje (misli se na dru­gu polovinu 1928. godine, prim., G. V.) pojačanom sna­gom«.

Četvrti kongres K P J jedan je od rijetkih skupova naše Partije do 1929. godine koji razmatra problem srp­ske nacije u Hrvatskoj. Taj krupni problem usko po- \ ezafr^~lrrvatskTm pitanjem toga vremena, tek je ovaj kongres K P J postavio na dnevni red. Po njegovoj ocje­ni, »(S) srpsko seljaštvo u prečanskim krajevima (ist. u orig., prim., G. V.), koje je do 1926. godine, zadojeno ideologijom narodnog jedinstva, bilo glavno uporište vladajućeg režima u prečanskim krajevima, sada se nalazi u koaliciji s hrvatskim nacionalnim pokretom«. " Mišljenja smo da tako grubu ocjenu ponašanja srpskog seljaštva u Hrvatskoj toga vremena ne bismo mogli pri­hvatiti. Ideologija narodnog jedinstva potekla je upra­vo iz redova hrvatskog naroda, koji se germanizaciji i mađarizaciji suprotstavljao jugoslavenstvom. Osim to­ga, srpski seljak u Hrvatskoj isto je tako malo imao od nove države kao i hrvatski. On je bio isto tako zaintere­siran za ispravno rješenje hrvatskog pitanja kao i hr­vatski seljak, jer je političko i ekonom sko-soc i jalno u- gnjetavanje Hrvatske značilo i njegovo ugnjetavanje. Malo je u Hrvatskoj bilo seljaka srpske nacije koji su koristili blagodati svoje nacionalne pripadnosti. Ta pri­vilegija bila je rezervirana za pripadnike građanske klase i tanki sloj bogatih seljaka. Oni su uistinu imali povlašteni položaj i obilato su ga koristili, na štetu svoga i hrvatskog naroda. Iz navedenih razloga nije prihvatljiva ni tvrdnja Kongresa o nekim bitnijim po­goršanjima u politici velikosrpske buržoazije u nesrps­kim zemljama od 1927. godine, jer tu godinu Kongres

Nacije i seljaštvo ii funkciji revolucije 129

160Izvor isti. str. 152— 153.

R evolucija i nacije 130

uzima kao prelomnu zbog stvaranja političkog saveza između HSS-a i Samostalne demokratske stranke, pr­vog koraka u sporazumijevanju najjače srpske i najja­če hrvatske stranke u Hrvatskoj, a ne zbog bitnijih pogoršanja u životu srpskog naroda u Hrvatskoj. Ko- minterni i K P J toga vremena ponašanje vodstava gra­đanskih stranaka važniji su kriterij od stvarnih proce­sa u masama koje te stranke predstavljaju u političkom životu naše zemlje. To je vrlo labav i nepouzdan krite­rij ako se u obzir uzme samo program tih stranaka, a ne i stvarni zahtjevi masa nacija koje te stranke pred­stavljaju u političkom životu naše zemlje toga vre­mena.

Neosporno je točno da je zaokretom u politici Sa­mostalne demokratske stranke u 1927. godini nacio­nalna baza vladajućeg režima sužena, a da se » . .. ba­za pokreta ugnjetenih nacija proširila« .161 Međutim, proširila se u građanskoj klasi iz redova srpske naci­je, dok je seoska sirotinja, sitni i srednji seljak srpske nacije u Hrvaskoj bio jednako ekonomsko-socijalno u- grožen i ništa se bitno nije izmijenilo u njegovom na­činu života.

N i u pristupu ,crnogorskom nacionalnom pitanju K o ngres nije raščistio osnovne dileme. On ne govori o crnogorskoj naciji, već o pokretu crnogorskih seljaka, kao revoltu jednog društvenog sloja koji teži » . . . k nezavisnosti Crne Gore«. Zato je u pitanju makedons­kog naroda Kongres išao mnogo dalje. On vidi srbizaci- ju toga naroda u Kraljevin i SH S , kao i bugarizaciju ma­kedonske nacije u Bugarskoj. On mu nudi savezništvo sa ostalim ugnjetenim nacijama u našoj zemlji i na Balkanu u borbi za njegovu emancipaciju. Međutim, ne nudi konkretan partijski program, već podržava ta­dašnju politiku U nutrašnje m akedonske revolucionar­ne organizacije (u jedinjene). VM RO (ob), koja objek­tivno gledana, nije nudila realniju perspektivu rješenja makedonskog nacionalnog pitanja.

161Izvor isti, str. 153.

Slična nedorečenost prisutna je i u analizi položa­ja albanskog naroda u K ral jevini S H S. Nudi mu se sa­vez s ostalim balkanskim narodima » . . . u masovnoj nacionalnorevolucionarnoj borbi kako protiv velikosrp­skog, tako i protiv italijanskog imperijalizma i domaće begovske kontrarevolucije«

Posebno je zanimljiv način na koji K ongres treti­ra pitanje onih područja Vojvodine koja naseljavaju pripadnici mađarske nacionalne manjine u našoj ze­mlji. Po njegovom sudu to je mađarski teritorij anek­tiran » . . . Jugoslaviji Trijanonskim ugovorom o mi­ru ...«, na kojemu » . . . velikosrpska buržoazija (spro­vodi) također svoju denacionalizatorsku politiku«. Ta­kav pristup problemu jedne od nacionalnih manjina na citiranom državnom prostoru Kraljevine SH S također omogućuje uvid u tadašnja gledanja Kominterne i K P J na državnopravni aspekt rješenja jugoslavenskog nacio­nalnog pitanja.

Sto se tiče slovenskog nacionalnog pitanja. Kon- gres oštro osuđuje kapitulantsku politiku slovenskih građanskih stranaka prema velikosrpskoj buržoaziji, ocjenjuje da » . . . široke seljačke mase slovenačkog na­roda teže uspostavljanju nezavisne Slovenije, pa je sto­ga i klerikalna partija toliko ojačala pre svega zato što se ranije zalagala za uspostavljanje autonomne Slo­venije«. Kao i u pitanju zahtjeva nacionalnoga pokreta u Hrvatskoj, tako je i u pristupu slovenskom nacional­nom pokretu Kongres promašio u procjeni njegovog odnosa prema državnom integritetu Kraljevine SHS.

Ocjenjujući suvremenu ekonomsko-socijalnu i po­litičku situaciju u svijetu kao vrijeme svjetske revolu­cije, Kongres posebnu pažnju obraća situaciji na Bal­kanu kao onom dijelu Evrope koji već od 1923. godine Kominterna ocjenjuje kao centar iz kojega će početi revolucionarna previranja u Evropi. Iz takve ocjene ka­raktera nacionalnih pokreta Balkana, Kongres naše

Nacije i seljaStvo u funkciji revolucije 131

162Izvor isti, str. 154.

Partije njihovu sadržinu ocjenjuje kao buržoaskodemo- kratsku revoluciju pojedinih nacija koje iz objektivnih ili subjektivnih uvjeta svog povijesnog razvitka taj proces nisu dovršile prije. Te pokrete, po ocjeni K on­gresa, naša partija mora podržavati jer, »(U) u današ­njoj eposi imperijalizma, buržoasko-demokratske revo­lucije uopšte, pa i buržoasko-demokratska revolucija u Jugoslaviji, čine sastavni deo svetske proleterske revo­lucije, koja je jedan složeni proces seljačkih, nacional- no-revolucionarnih, kolonijalnih i proleterskih pokre­ta i ustanaka« .163 P ri tome Kongres naše partije proces buržoaskodemokratskih revolucija shvaća kao uvod u drugu fazu revolucionarnih promjena, prijelaz u pro­letersku revoluciju. To je vrijeme kada svjetski komu­nistički pokret smatra idejno i praktičnopolitički neiz­vedivom mogućnost spajanja ovih dvaju procesa ukoli­ko se ne želi oštetiti klasnu sadržinu proleterske revo­lucije. To je vrijeme kada nacionalno i seljačko pita­nje ulaze samo u sadržaj strategije i taktike svjetskog komunističkog pokreta, vrijeme kada se ona koriste kao sredstvo revolucioniranja masa za buduće soci­jalističke preobražaje u uvjetima diktature proletarija­ta.

Period koji, po ocjeni Kominterne i našeg Kongre­sa, prethodi proleterskoj revoluciji » . . . pretštavlja prelaznu fazu (ist. u orig., prim., G. V.) k socijalistič­koj revoluciji«. Međutim, pod pojmom buržoaskode- mokratske revolucije K ongres ne podrazumijeva » • • • pobjedu buržoazije i u granicama buržoaske demokra- tije ...« . N ju bi izveli radnička klasa i seljaštvo »..■ protiv buržoazije, s uspostavom dem o kra tske d ikta ture radništva i se ljaštva na bazi sovje ta (ist. u orig., prim., G. V.)«. Prenoseći iskustva Boljševičke partije na tlo Balkana, K ongres predviđa formiranje Federacije ra­dničko-seljačkih republika Balkana, s političkim siste­mom temeljenim na sovjetima. Takva revolucija prva jeTaza revolucionarnih promjena koju, po ocjeni K on­gresa, balkanski narodi ne mogu preskočiti. Kada bi se i

R evolucija i nacije J32

163Izvor isti, str. 157.

desilo da u jugoslavenskoj državnoj zajednici dođe do revolucije u kojoj bi pod vodstvom proleterijata seljač­ki i nacionalni pokreti srušili vlast buržoazije, objek­tivna ekonomsko-socijalna i politička situacija u našoj zemlji transformirala bi je u po sadržaju buržoaskode- mokratsku. Ovisno o situaciji u našoj zemlji, na Balka­nu i u Evropi vršit će se i proces » ... njenog prerasta­nja u prvu fazu socijalističke revolucije, tj. uspostave diktature proletarijata i izgradnje socijalizma« .'64 Mo­gućnost istovremenog odvijanja nacionalnog i socijal­nog oslobođenja nacije i radničke klase Kongres odbi­ja, a time otupljuje i snagu udara nacionalnih pokreta u korist proleterske revolucije.

Da bi se prva faza revolucionarnih promjena u na­šoj zemlji uspješno odvijala, Kongres pretpostavlja prethodno zadobijanje većine radničke klase naše ze­mlje za liniju K P J, savez te većine sa seljaštvom, preu­zimanje vodeće uloge u nacionalnim pokretima i us­pješnu realizaciju borbe protiv uvlačenja naše zemlje u rat.

Pripremajući se za svjetsku revoluciju, koju će najaviti niz buržoaskodemokratskih revolucija na Bal­kanu, K ongres predviđa osnivanje partijskih ćelija na selu, stvaranje partijskih sindikalnih organizacija po­ljoprivrednih radnika, kao i borbu komunista za prido- bijanje srednjeg seljaštva, koje, po ocjeni Kongresa, u Kraljevini SH S objektivna ekonomska situacija gura ulijevo i približava interesima seoskih proletera i sitnog seljaštva. Odbacujući tezu seljačkih stranaka o moguć­nosti vođenja samostalne seljačke politike, koja je u svojoj suštini, po ocjeni Kongresa, samo »agraristička ideologija«, suprotstavlja joj parolu o radničko-seljač- koj vlasti. Svjesni značenja agrarnog pitanja u borbi za pridobijanje seljačkih masa, delegati Kongresa bur- žoaskoj agrarnoj reformi suprotstavljaju agrarnu revo­luciju, tj., zapljenu » . . . celokupne veleposedničke ze-

Nacije i seljaštvo u funkciji revolucije ■J33

164Izvor isti. str. 158.

m ije i inventara bez ikakve o tšte te (ist. u orig., prim., G. V.), i davanje te zemlje sa inventarom radnom se­ljaštvu bez otkupa« .165 Zatim, Kongres ističe potrebu konkretne borbe protiv gladi, za poništenje svih lih­varskih dugova, državnog monopola, ukidanje posred­nih poreza, oslobođenje siromašnih seljaka od poreza Ta T a uvođenje progresivnog poreza), protiv velikog državnog budžeta, priprema za rat, protiv fašizma i bi­jelog terora. Po uzoru na slične organizacije u radnič­koj klasi, Kongres predlaže stvaranje seljačkih obram- benih_četa, a u periodu priprema revolucije » . . . u ko­jem još ne postoji vreme za obrazovanje sovjeta kao organa ustanka radničkih i seliačkTh~masa ...« . Ko. 1- gres predlaže i stvaranje seljačkih odbora kao protu­težu propagandi građanske klase i vođama seljačkih stranaka .166 Zajedničke radničko-seljačke konferencije i radničko-seljački akcioni odbori bili bi jedan od oblika konkretnog organizacijskog objedinjavanja radničke klase, siromašnog i srednjeg seljaštva u pripremi izved­be prve faze revolucionarnih promjena u našoj zemlji. To bi bili prvi oblici buduće radničko-seljačke vlasti i protuteža građanskom konceptu rješenja nacionalnog pitanja.

Ocjenjujući srpsku buržoaziju glavnim nepri­jateljem radničke klase, seljaštva i nacionalno ugnje­tenih nacija u Kraljevin i SH S , Kongres konkretizira zadatke K P J u redovima svake nacije. K P J u Srbiji, » . . . gde je baza hegemonističkog režima . . .« , treba biti prva u zahtjevima » ... na o tcep ljen je i pravo na oružani ustanak pro tiv nacionalnog ugnjetavanja (ist. u orig., prim., G. V.), i propovedajući i sama ukazujući s is te m a tsk u pom oć pokretim a ugnjeten ih nacija (ist. u orig., prim., G. V .)« .167 Odbacujući tendencije da se kri­tika svodi na stranke ili pokrete iz redova ugnjetenih

Revolucija i nacije 134

165Izvor isti, str. 160.166Izvor isti, str. 161.167Izvor isti. str. 162.

nacija, a ne na ugnjetački režim, Kongres odbacuje i pojednostavljenu kritiku »jugoslavenske buržoazije«, koja u sebi krije pokušaj izjednačavanja svih nacional­nih buržoazija u krivici za postojeću međunacionalnu situaciju u zemlji. Ovaj stav Kongresa u potpunosti je točan je r objektivna ekonomsko-socijalna i politička situacija u zemlji, ni do 1921. ni od 1921. godine, nije stvorila mogućnosti formiranja jugoslavenske buržoa­zije kao kompaktne klase, osim kada se radilo o obrani klasnih interesa u odnosu na proletarijat. Svjestan te činjenice, Kongres upozorava da je nepravilno » . .. pra­viti znak jednakosti između vladajuće buržoazije i bur­žoazije ugnjetenih nacija, ili što više, između vladaju- ćeg režima i pokreta ugnjetenih nacija«. Kongres ne ulazi u daljnju analizu posljedica ovakvog odnosa pre­ma buržoaziji ugnjetenih nacija, ali je on toliko rastez­ljiv da je narednih par godina mogao nanijeti štete ko­munističkom pokretu u Jugoslaviji.

Koliko je površno Kongres upoznat sa stvarnim političkim prilikama u našoj zemlji, potvrđuje i njego­va teza » . . . da mase naroda teže ka otcepljenju . .. «. Iz takvog uvjerenja proizišao je i zahtjev da se pris­tupi konkretizaciji parole o pravu naroda na samo­opredjeljenje do otcjepljenja na način da se pristupi pomaganju » . . . sviju akcija masa koje vode ka obrazo­vanju nezavisne H rvatske (ist. u orig., prim., G. V.)«. To bi značilo odbiti suradnju svima onima u Hrvatskoj koji su u pristupu nacionalnom pitanju išli od teze o potrebi očuvanja državnog integriteta Kraljevine SHS. Spajanje ovog s prethodnim zahtjevom o potrebi razli­kovanje uloge srpske od buržoazije ugnjetenih na­cija, moglo je dovesti konkretnu strategiju i taktiku K P J do povezivanja s najekstremnijim šovinističkim snagama iz redova ugnjetenih nacija. O takvim poslje­dicama svoje političke platforme Kongres nije razmiš­ljao, otvarajući u narednom periodu povijesti K P J teš­ke dileme.

Iz navedenih uvjerenja Kongres se obara i na HSS, koja po njegovoj ocjeni živi u iluzijama » . . . o postig-

Nacije i seljaštvo tt funkciji revolucije 135

R evolucija i nacije 136

gnuću nacionalnog oslobođenja u okviru države S H S ...« i nastoji svesti » . . . nastojanje hrvatskog na­roda u gradu i na selu na put svoje politike pripreme novoga sporazuma«. Kongres nije pogriješio kada je politiku HSS-a nazvao sporazumaškom, antirevolucio- narnom, ali je teško pogriješio ocjenjujući da je hrvats­ki narod spreman razbijati jugoslavensku državu. Utje­caj haesesovske ideologije prevladao je u hrvatskom narodu ideologiju separatizma. Te činjenice Kongres ni­je bio svjestan i zato konačno rješenje hrvatskog nacio­nalnog pitanja vidi u okvirima balkanske federacije radničko-seljačkih republika.'** U pristupu hrvatskom nacionalnom pitanju Kongres je ipak svjestan jedne činjenice, da za njegovo rješenje nisu zainteresirani samo radnici i seljaci nego čitav narod, i u tome pita­nju bio je vrlo blizu kasnijoj paroli o narodnoj fronti. Iz navedenih razloga i ne predviđa da bi parola o rad- ničko-seljačkoj vladi i balkanskoj federaciji bila » . . . uslov za naše učešće u borbi za nezavisnost Hrvat­ske ...« , već bi K P J tek » . . . u toku borbe za nezavis­nost Hrvatske ...« vodila bitku za afirmaciju svog rje­šenja hrvatskog nacionalnog pitanja. Iz navedenih sta­vova Kongresa vid ljivo je da su se K P J i Kominterna zanosile idejom da je hrvatski narod moguće dobiti u borbi protiv srpske buržoazije samo na paroli razbijanja jugoslavenske države i zadržati ga pod svo­jim utjecajem naknadnim naturanjem koncepcije rad­ničko-seljačke vlade i državnopravne zajednice s osta­lim narodima na Balkanu.

S istih pozicija K ongres pristupa i rješavanju cr­nogorskog nacionalnog pitanja. Priznajući postojanje crnogorskog naroda i ispravljajući na taj način dugo­godišnje zablude K P J u tome pitanju, KgngL&s. rješenje njegovog političkog položaja vidi u izdvajanju Crne Go­re iz sastava jugoslavenske države i njenom priključe­nju balkanskoj radničko-seljačkoj federaciji.

168Izvor isti, str. 163.

U makedonskom nacionalnom pitanju Konsres ie ipak nešto neodređeniji. On ne spominje makedonski rfarod, vec dorou nacionalnorevolucionarnoga pokre­ta (ne kaže čijega), odobrava da taj pokret vodi Unu­trašnja makedonska revolucionarna organizacija (uje­dinjena) i poziva radničku klasu naših naroda »... da svestrano pomaže borbu za nezavisnu i ujed in jenu Ma­kedoniju (ist. u orig., prim., G. V.)«. Zahtjev se očito odnosi na borbu za objedinjavanje svih onih dijelova koji su u sastavu balkanskih buržoaskih država u samo­stalnu makedonsku radničko-seljačku republiku. Tu najvjerojatnije i leži razlog zašto Kongres ne govori o makedonskoj naciji već o makedonskom nacionalnore- volucionamom pokretu” što se može shvatiti kao revo­lucija makedonske nacije i kao revolucija nacija na prostoru buduće Makedonije.

U pitanju položaja albanske nacije u našoj zemlji Kongres također upotrebljava termin: nacionalnorevo- lucionami pokret, podržavajući Kosovski komitet j po­zivajući proletarijat i seljaštvo ostalih nacija u našoj zemlji da pomognu borbu » . . . za nezavisnu i ujedinje­nu Albaniju«. Po konceptu Kongresa, nova albanska država izrasla bi iz dijelova postojeće albanske drža­ve i dijela koji naseljava taj narod u Kraljevini SHS.

U pristupu problemu sudbine nacionalnih manjina u Vojvodini Koneres nije najjasniji. Tražeći za ma­đarsku i njemačku nacionalnu manjinu puna nacional­na prava, ističe nemogućnost takvog rješenja u posto­jećoj mađarskoj buržoaskoj državi ili u savezu s nje­mačkom buržoazijom. Rješenje vidi u njihovoj zajed­ničkoj borbi ‘s » . . . radnicima i seljacima ostalih u- gnjetenih nacija Jugoslavije, a u prvom redu sa srp­skim radnicima i seljacima protiv vladajućeg režima nacionalnog i klasnog ugnjetavanja, kao i protiv savez­nika toga režima, mađarske i njemačke buržoazije u Vojvodini«. Stječe se utisak da Koneres predviđa mo­gućnost zadržavanja Vojvodine u okvirima Srbije, jas­no, na drugačijim osnovama. Kakve bi te osnove bile. Kongres ne kaže. Ipak je njegova ocjena povezanosti

Nacije i seljaštvo u fu n kciji revolucije 137

Revolucija i nacije 138

interesa njemačke i mađarske buržoazije sa srp­skom na području Vojvodine vrlo diskutabilna i začu­đuje da na tome prostoru naše zemlje K ongres nije izvršio distinkciju interesa nacionalnih buržoazija ona­ko kako je to učinio za hrvatsku, slovensku i srpsku buržoaziju u drugim dijelovima zemlje.

U pitanju položaja slovenskog naroda Kongres ta­kođer polazi od uvjerenja da je težnja » . . . za nezavis­nošću Slovenije duboko usađena u m a sam a «, is-ticući parolu borbe K P J za stvaranje nezavisne Slove- nijc. Kongres naše Partije bio je uvjeren da će samo takvim stavom » . . . odgovoriti težnjama širokih masa slovenačkog naroda«. Da ne bismo ponavljali stavove iz prethodnog izlaganja problematike položaja slovenskog naroda u okvirim a jugoslavenske države, želimo istaći da je slovenski narod uistinu želio svoju nacionalnu ne­zavisnost ali uz rijetke iznimke, kao i u hrvatskom na­rodu — želio je tu nezavisnost postići unutar jugosla­venske države. To ie želiela čak i nacionalna buržoazi- ja, koja je upravo na slovenskom nacionalnom pitanju godinama gradila svoj politički kapital u slovenskom narodu.

Iz navedenog pristupa Kongresa državnopravnom aspektu rješenja nacionalnih pitanja u Kraljevin i SH S uočljivo je izostavljen prostor Srbije, Bosne i Hercego­vine i onih područja Slovenaca i Hrvata koja su dogo­vorom velikih sila i indolentnim ponašanjem jugosla­venske vlade ostala izvan svoga matičnog naroda. Odgovor na pitanje zašto K ongres ne rješava i pitanje Srbije, lakše je naći. To je vrijeme kada K P J i K omin­terna dijele jugoslavensku revoluciju na dvije jaze. bur- žoaskodemnkratsku i proletersku. Kako su prvu fazu jTredvidjeli za one nacije koje nisu u svome povijesnom razvitku stigle formirati nacionalne države, a srpska nacija je to postigla, nisu vjerovale da bi je zaintere­sirale za proces razbijanja jugoslavenske države. Zato od srpskih radnika i seljaka samo traže podršku

u izdvajanju ostalih nacija pretpostavljajući da će te procese srpski narod i njegova radnička klasa po­držati. Sličan pristup Kongres ima i prema prostoru Bosne i Hercegovine, koji s obzirom na svoj nacionalni sastav nema naciju koja je u većini, pa je zato i ostav­ljen u okvirima jugoslavenske države.

Kako se dalje trebala odvijati sudbina Srbije i Bosne i Hercegovine u okvirima jugoslavenske države, Kongres ne kaže. Najvjerojatnije bi ti dijelovi naše ze­mlje činili zasebnu radničko-seljačku republiku, s odre­đenom autonomijom povijesnih cjelina.

Sto se tiče problema hrvatske i slovenske nacio­nalne manjine u susjednim zemljama, Kongres je naj­vjerojatnije njihovu sudbinu vezao za revolucionarne akcije komunističkih partija tih zemalja, a u okvirima globalne strategije i taktike Kominterne.

Tako bi, po zamisli delegata Četvrtog kongresa K P J i Kominterne, u prvoj fazi revolucionarnih pro­mjena u našoj zemlji došlo do njezine dezintegracije. Vjerujući da je to najbolji način rješenja"međunacio­nalnih odnosa u našoj zemlji u funkciji proleterske re­volucije, pretpostavljali su da je to i najlakši način oslo­bađanja proleterske revolucije u našoj zemlji, a i na Balkanu, od nacionalnog pitanja. Na taj bi način dru­ga faza revolucije na Balkanu dobila čisto polje djelo­vanja i balkanski komunisti bi lakše proveli ekonom- sko-socijalne promjene objedinjavajući Balkan u je- dinstvenu zajednicu sovjetskog socijalističkog tipa. O- tada, pa~"šve~đo godine. K P J i Kominterna nacio- nalno oslobođenje naših narodaT nacionalnih manjina, osim Bosne i Hercegovine i citiranoga područja Sfblje, vide izvan jugoslavenske drzaveTaTu okvirima balkans­ke radničko-seljačke federacije republika. Tako su sud­binu jugoslavenske nacionalne 1 socijalne revolucije Četvrtim kongresom K P J vezale za sudbinu balkanske revolucije, takvim gledanjima niie pridonijela samo Kominterna već i stvarni položaj tadašnje K P J i ostalih balkanskih komunističkih partija. Što se tiče K P J, tu je bilo prisutno i uvjerenje da će u uvjetima rata ili revo-

Sacijc i seljaštvo u funkciji revolucije 13g

Revolucija i nacije 140

lucije doći do raspadanja jugoslavenske države po želji njenih naroda i da bi u takvim uvjetima bila neizvediva i proleterska revolucija. Iz navedenih razloga Kongres misli da ide ispred povijesnih događaja kada daje di­rektivu o izdvajanju Hrvatske, Slovenije, Makedonije, Crne Gore i Kosova iz okvira jugoslavenske države. Mo­ra se priznati da su procjene Kongresa i Kominterne o stabilnosti jugoslavenske građanske države u uvjetima rata bile točne, kao i procjene zahtjeva jugoslavenskih nacija za stvaranjem vlastitih država. Međutim, pogri­ješili su u temeljnom pitanju: Da li su naši narodi i nacionalne manjine voljne svoje nacionalno oslobođe- nje izvojevati izvan ili unutar okvira jugoslavenske dr­žavne zajednice?

Za bolje razumijevanje mjesta i uloge nacionalnog pitanja u revoluciji naših naroda i narodnosti do 1929. godine, pomažu još neka dokumenta Četvrtog kongresa K P J. Tadašnji međunarodni položaj Sovjetskog Saveza bitno je utjecao i na odluke Šestog kongresa Kominter­ne, koji je veliku pažnju posvetio upravo problemu e- ventualnog napada kapitalističkih zemalja na Sovjetski Savez. Tadašnji međunarodni položaj prve zemlje soci­jalizma uistinu je bio ugrožen ekonomskim i političkim pritiscima, koji su pogađali ekonomsku i političku sta­bilizaciju socijalizma u toj zemlji. Tadašnji svjetski komunistički pokret, nošen logikom vlastitog i sovjets­kog razvitka, sve se više oslanja na jedinu zemlju koja je objektivno u to vrijeme bila i jedini zaštitnik i pri­m jer svim komunističkim partijama svijeta. Tada još nema druge zemlje s komunističkom partijom na vlas­ti, pa je sudbina sovjetskih komunista i sovjetskog so­cijalizma postala briga svih sekcija Kominterne, pa tako i K P J. Kada je Šesti kongres Kominterne jugo­slavensku državnu zajednicu ocijenio kao jednog od potencijalnih agresora na Sovjetski Savez, onda je za ono vrijeme bilo logično da tu ocjenu ponovi i Četvrti kongres K P J. Iako ih je logika unutrašnjopolitičkog razvitka Kraljevine S H S vodila ocjeni o njezinoj ne­stabilnoj unutrašnjoj situaciji, Kongres je ipak tvrdio

da se cjelokupna » . . . spoljna i unutrašnja politika Ju ­goslavije kreće (se) posljednjih godina sve više u zna­ku priprema za rat« .169 Taj rat nije samo rezultat su­protnosti među balkanskim državama, načina konsti­tuiranja K raljevine SH S, već i osnovne suprotnosti u

i Sovjetskog Saveza«. Ocjenjujući da se oko Sovjetskog Saveza » . . . sve više grupišu međunarodni proletarijat i revolucionarni pokreti seljaštva i ugnjetenih nacija«, Kongres izvlači zaključak da se velike sile trude » . . . da Balkan pretvore u bazu za kontrarevolucionami rat protiv Sovjetskog Saveza«. Ocjenjujući akt našeg dr­žavnog ujedinjenja rezultatom interesa sila Antante za pretvaranje » . . . predratne Srbije u sadanju državu S H S ...« . Kongres naše Partije ističe da su » . . . po- bednički imperijalisti Antante ostavili više stotina hi­ljada Slovenaca i Hrvata pod jarmom italijanskog im­perijalizma . . .« . Ne shvaćajući njihovo nacionalno pitanje dijelom jugoslavenske revolucije, orijentiraju se isključivo na prostor Kraljevine SHS. Za njih je in­teresantna sama činjenica da su imperijalisti Antan- tinih sila »... stavili pod vlast velikosrpske buržoazije ne samo Slovence (ist. u orig., prim., G. V.), Hrvate (ist. u orig., prim., G. V.) i do rata nezavisne Crnogor­ce (ist. u orig., prim., G. V.) i ostavili pod njenom vlaš­ću 1913. godine osvojeni najveći dio M akedonije (ist. u orig., prim., G. V.), nego su joj priklopili znatna alban­ska, bugarska i m ađarska područja (ist. u orig. prim., G. V.)«. Ocjenjujući na taj način stvaranje prve jugo­slavenske državne zajednice, negiraju postojanje bilo kakvog interesa južnoslavenskih naroda za državno ujedinjenje. Zato Kongres mora doći do krive pre­dodžbe o zainteresiranosti nesrpskih nacija za po­stojanje jugoslavenske države. Otuda i njegov zahtjev da se nacionalno pitanje u našoj zemlji riješi putem izdvajanja većine njenih dijelova u samostalne nacio­nalne države ili pripajanjem matičnim nacijama. Me-1690 ratno] opasnosti i našim zadacima u borbi protiv rata, IA II. n. dj., str. 182.

Nacije i seljaštvo u fu n k ciji revolucije

R evolucija i nacije 142

đutim, potrebno je ukazati i na vrlo zrelu procjenu Kongresa naše Partije o mogućnosti da će novi rat » ... probuditi moćne revolucionarne pokrete, koji će u mnogonacionalnim i agrarnim zemljama, kao što je Jugoslavija, obuhvatiti široke seljačke mase i najšire slojeve nacionalno ugnjetenih naroda« .170 U vrijeme održavanja četvrtog kongresa K P J, a pod utjecajem tuđih iskustava, delegati Kongresa očekuju da iz krize kapitalističkog sistema još prije izbijanja svjetskog ra­ta » .. . mogu da poniknu masovni revolucionarni pok­reti ...« , koji će pod vodstvom komunističkih partija, revolucionarnom akcijom srušiti buržoaziju i usposta­viti » ... radničko-seljačku vlast«. U uvjetima budućeg rata, po ocjeni Kongresa, može doći samo do realiza­cije prve faze revolucionarnih promjena u našoj zem­lji, koje će po svome sadržaju biti » ... građanski rat«.

Prihvaćajući podjelu Šestog kongresa Kominterne na tri oblika budućih ratova (između imperijalističkih zemalja, između imperijalističkih i socijalističkih ze­malja i nacionalnorevolucionarnih ratova) Kongres prihvaća tezu da »(P) proletarijat nema otadžbine dok nije osvojio političku vlast i otrgao sredstva za proiz­vodnju iz ruku eksploatatora« .171 Iz citirane teze slije­di i zaključak K ongresa da parola o »odbrani otadžbi­ne« znači opravdanje rata, a u fazi imperijalističkih ratova takva teza znači » ... obranu eksploatacije i iz­daju socijalizma«.

U pristupu K ongresa naše Partije problemu rata nacionalno i seljačko pitanje zauzimaju istaknuto mjesto. To su dva pitanja koja trebaju dovesti do gra­đanskog rata u našoj zemlji, ko ji će uništiti Kraljevinu SH S , dovesti do potpunog nacionalnog oslobođenja i nezavisnosti ugnjetenih nacija, do svrgavanja buržo­azije i uspostave radničko-seljačke vlasti u okvirima

170Izvor isti, str. 186.171Izvor Isti, str. 187.

*... Balkanske federacije radničko-seljačkih republi­ka«.

Da bi se svjetski imperijalistički rat mogao pret­voriti na našem prostoru u građanski rat radničko-se­ljačke fronte protiv buržoazije i u proces dezintegra­cije jugoslavenske države, Kongres zahtijeva borbu protiv pacifističkih i kompromisnih koncepcija građan­skih opozicijskih stranaka iz redova ugnjetenih nacija, koje, po ocjeni Kongresa, vode te pokrete u službu » ... imperijalističke politike i ratnih priprema vlada- jućeg režima i imperijalističkih velesila« .172

Pristupajući konkretno problemima međunarod­nih odnosa između Italije i Jugoslavije, Kongres zastu­pa tezu » ... da režim koji ugnjetava tolike nacije, me­đu njima Hrvate i Slovence u Jugoslaviji, ne može os­loboditi Hrvate i Slovence u Ita liji i da samo borba radničke klase i seljaštva u Jugoslaviji protiv svoje vlastite buržoazije i njihova zajednička borba sa itali- janskim radništvom i seljaštvom protiv rata može os­tvariti nacionalno oslobođenje Hrvata i Slovenaca: bratske odnose na Jadranu«. Kako bi izgledala takva državnopravna zajednica u kojoj bi bilo riješeno i na­cionalno pitanje Hrvata i Slovenaca u Italiji, Kongres ne govori. Međutim, njegova teza o nemogućnostima jugoslavenske buržoazije da riješi to pitanje na mjestu je, kao i zahtjev da jugoslavenski i talijanski komuni­sti u procesu revolucionarnih promjena na Balkanu i Sredozemlju komunistički rješavaju pitanje položaja nacionalnih manjina u državama koje bi se formirale u realizaciji niza buržoaskodemokratskih revolucija na ovom prostoru. Isti koncept važi i za rješenje odno­sa između bugarske i jugoslavenske države. Po ocjeni Kongresa, balkanski prostor treba se transformirati u balkansku socijalističku federaciju, kao savez radnič- ko-seljačkih republika » ... koji će biti izgrađen na os­novi prava samoopredeljenja sviju balkanskih naroda

Nacije i seljaStvo u fu n k ciji revolucije 143

172Izvor Isti, str. 188.

R evolucija i nacije 144

i koji će osiguravati kako m ir među njima, tako i n ji­hovu nezavisnost, nasuprot imperijalističkim država­ma«.1”

Da bi se postigao zamišljeni savez radnika i selja­ka na prostoru naše zemlje i Balkana, K ongres upozo­rava na potrebu form iranja čvrstog saveza radničke klase u našoj zemlji. Ta parola nije najjasnija ako se uzme u obzir zahtjev za razbijanjem državnog integri­teta naše zemlje. Isto je tako teško ostvarljiva bila i parola o borbi radničke klase naše zemlje za savez sa seljaštvom kao jezgrom buduće revolucionarne armije balkanskih i naših komunista u razbijanju državno­pravnih cjelina u ovom dijelu Evrope. Pored svih tih nedorečenosti, K ongres odlično uočava značenje naci­onalne i agrarne revolucije, kao dijela izvedbenog pla­na građanskog rata u našoj zemlji, koji će izvirati iz revolucionarnog bloka » .. . radničke klase, se ljaštva i p o kreta ugn jeten ih nacija (ist. u orig., prim., G. V.) u Jugoslaviji, protiv kapitalizma i imperijalističkog ra­ta ..

Za slučaj izbijanja imperijalističkog rata K ongres zahtijeva primjenu iskustava sovjetskih komunista, t j. » ... pretvaranje rata imperijalističkih država u građan­ski r a f proletarijata protiv buržuja, zaTradmcko-setjač- ku vlast, za^socijalizam putem revolucionarnih akcija u pozadini i bratim ljenja na frontu« .175 U slučaju izbija­nja rata, po ocjeni Kongresa, osnovna parola ne smije biti mir, već revolucija. Da bi se tako koncipirana plat­forma Kongresa realizirala, zahtijeva se borba za stva­ranje jedinstvenog fronta radnika i seljaka ozdola, bit­kom za mase, a ne pregovaranjem s vodstvom seljač­kih partija ili reformističkih pravaca u radničkim po­kretima. To je u svakom slučaju bio korak naprijed u

173Izvor isti, str. 189.174Izvor isti, str. 190.175Izvor isti, str. 191.

odnosu na višegodišnje forsiranje Kominterne da ko­munističke partije Balkana stupe u kontakt s vodstvi­ma seljačkih stranaka, koje su na prostoru Balkana to­ga vremena značile autoritet u političkom životu. Ko­liko je, objektivno gledano, K P J u to vrijeme bila u sta­nju stati na čelo seljačkih i radničkih masa naše zem­lje, Kongres ne kaže.

Međutim, sasvim je ispravna procjena Kongresa da se u slučaju izbijanja rata K P J mora u redovima ug­njetenih nacija orijentirati na parolu » ... nacionalno- -revolucionarnog ustanka i obrazovanja nacionalno-re- colucionarnih četa (ist. u orig., prim., G. V.)«.17‘ Pri to­me, po ocjeni Kongresa, K P J mora poraditi na pretva­ranju imperijalističkog rata » ... u građanski rat i is- korišćavajući takav masovni pokret za obrazovanje če­ta i neposredno razvijanje građanskog rata«.

Vrlo su interesantne procjene Kongresa o ponaša­nju komunista u slučaju da svjetski rat otpočne napa­dom imperijalističke države na Sovjetski Savez. Po ocjeni Kongresa, u budućem svjetskom ratu postojat će veće mogućnosti revolucionarne djelatnosti masa, koje će svojim pokretima spriječiti napad na Sovjet­ski Savez. U slučaju da do takvog napada dođe, Kon­gres predviđa pretvaranje takvog rata u građanski rat u pojedinim zemljama učesnicima agresije na Sovjet­ski Savez. Građanski rat bit će svojevrstan saveznik u slabljenju kapitalističke intervencije. U tom momen­tu, komunističke partije koje djeluju u sredinama po­put Jugoslavije trebaju učiniti sve » ... da se podigne ustanak ugnjetenih nacija protiv režima nacionalnog ugnjetavanja i ostalih imperijalističkih neprijatelja so­vjetske vlasti«.177 Tako će međunarodni proletarijat vo­diti bitku protiv vlastite vlade i aktivno će pomagati pobjedu sovjetske vlasti. Po ocjeni Kongresa, takva

Nacije i seljaštvo u funkciji revolucije f4 5

176Izvor isti, str. 192.177Izvor isti, str. 193.

taktika jugoslavenskih komunista pridonijet će » ... in­teresima klasne borbe u Ju g os lav iji...« , kao i intere­sima » ... rata na klasnom frontu buržoazije protiv pro­leterske države«. Iz kojih razloga međunarodni prole­tarijat mora stupiti u borbu za obranu prve zemlje so­cijalizm a? Po ocjeni delegata Četvrtoga kongresa naše Partije, međunarodna politika SSSR-a je u svojoj os­novi politika mira. Njezin je cilj » ... da stoji na straži revolucije i štiti izgradnju socijalizma, koji već samim svojim postojanjem revolucioniše svet, ona ide za što je moguće većim odlaganjem ratujućeg sukoba sa im­perijalizmom«.

S obzirom na međunacionalne odnose u našoj zem­lji, K ongres jp na m r i to istakao značenje » ... nacional- n o-revolucionarnog rata (ist. u orig. prim.. G. V.). na- rocito pri pretvaranju imperijalističkog rata u građan­ski rat«.17‘ Da bi efekat te politike bio potpun, Kongres zahtijeva angažiranje K P J na paroli o pravu naših na­roda na samoopredjeljenje do otcjepljenja, da pripre­mi te mase na ustanak protiv vladajuće buržoazije. Iz navedenih razloga jugoslavenski komunisti moraju vo­diti samostalnu politiku u radničko-seljačkim masama priprem ajući se na rukovodeću ulogu u budućem gra­đanskom ratu između radničko-seljačkih masa i jugo­slavenske buržoazije.

Upućujući proglas članovima K P J, Četvrti kongres Partije upozorava da se održavao u vrijeme » ... oštre borbe između proletarijata i buržoazije za hegemoniju u nacionalno-revolucionamom i seljačkom pokretu i u vreme akutne opasnosti novog imperijalističkog ra­ta i u prvom redu imperijalističke intervencije protiv S S S R ...« '” Ističući da je drugo od dvaju centralnih pitanja K ongresa naše Partije bilo ».. .osvajanje veći­ne radničke klase i rukovodeća uloga u borbi za ruše­nje hegemonističkog režima velikosrpske buržoazije«,

Revolucija i nacije

178Izvor isti, str. 195.179Članovima Komunističke partije, IA II, n. dj., str. 213.

u Proglasu se upozorava na postojeću političku situ­aciju u našoj zemli, koja hi trebala imati sve elemen­te skore realizacije prve faze revolucionarnih promje­na, onako kako ih je zacrtao Četvrti kongres naše Par­tije.

U skladu s takvom procjenom političke situacije u Kraljevini SH S, u Proglasu se ocjenjuje da se K P J nalazi u uvjetima » ... zaoštrene borbe nacionalno ug­njetenih naroda ...« u vrijeme kada se u svim pokra­jinama naše zemlje revolucionira seljaštvo i njihovi po- kreti.'“ Ocjenjujući da se velikosrpska buržoazija na­lazi u ekonomskoj, političkoj i državnoj krizi, upozo­rava se na značenje afirmacije jugoslavenskog komu­nističkog pokreta u redovima našeg proletarijata, a zatim u nacionalnim i seljačkim pokretima, radi oba- ranja » ... gospodstva hegemonističke velikosrpske bur­žoazije, koja je naš glavni neprijatelj, i rušenje impe­rijalističke tvorevine — jugoslavenske države...« Po­lazeći od krive pretpostavke da opstojanje jugoslaven­ske državne zajednice ovisi isključivo o snazi veliko­srpske buržoazije, Četvrti kongres potcjenjuje ulogu ostalih nacionalnih buržoazija u očuvanju državnog integriteta Kraljevine SH S, a pokazuje i nerazumije­vanje suštine zahtjeva nacionalnih i seljačkih pokre­ta u odnosu na taj problem. Uostalom, zbivanja nakon atentata u Narodnoj skupštini i previranja u redovima građanskih opozicijskih stranaka u drugoj polovini 1928. i u 1929. godini pokazala su svu težinu promašaja političkih ocjena Četvrtog kongresa K P J u pristupu rje­šavanja jugoslavenskog nacionalnog pitanja. Jugosla­venska državna zajednica opstala je sve do travanjskog rata 1941. godine upravo zbog kompromisa različitih grupacija nacionalnih buržoazija, koje su obilato kori­stile razvijeni osjećaj zajedništva kod većine masa na­cija i nacionalnih manjina Jugoslavije. Svaki pokušaj rješavanja jugoslavenskog nacionalnog pitanja razbija­

Nacije i seljaštvo u funkciji revolucije

180Izvor isti. str. 215.

njem integriteta jugoslavenske državne zajednice ob­jektivno je već unaprijed osuđivan na propast, je r ni­je pogađao suštinu zahtjeva masa, kao ni objektivne međudržavne odnose na Balkanu i među velikim sila­ma, Nastojeći po svaku cijenu identificirati centar kon­trarevolucije na Balkanu, Kominterna ga je krivo lo­cirala, je r je povijest pokazala da su već tada, a poseb­no u kasnije vrijeme sve nacionalne balkanske buržo­azije bile antikomunistički raspoložene i činile su, u klasnom smislu, kompaktnu frontu u borbi protiv Sov­jetskog Saveza i komunističke ideologije na Balkanu. Osim toga, povijesni razvitak balkanskih nacija i naci­onalnih manjina bio je prekratak da bi omogućio rea­lizaciju balkanske federacije sovjetskih socijalističkih republika. Teza Četvrtog kongresa K P J o potrebi de­zintegracije jugoslavenske državne zajednice više jc išla na ruku separatističkim pokretima u našoj zemlji, a manje procesu objedinjavanja jugoslavenskog rad­ničkog pokreta.

R evolucija i nacije -f 4g

Skraćenice

CPV — Centralno partijsko vijeće CV — Centralno vijećeHRSS — Hrvatska republikanska seljačka strankaHSS — Hrvatska seljačka strankaIKKI — Izvršni komitet Komunističke internacionaleJMO — Jugoslavenska muslimanska organizacijaKominterna — Komunistička internacionalaKP — Komunistička partijaKPJ — Komunistička partija JugoslavijeKraljevina SHS — Kraljevina Srba, Hrvata i SlovenacaNRPJ — Nezavisna radnička partija JugoslavijeSLS — Slovenska ljudska strankaSRPJ(K) — Socijalistička radnička partija Jugoslavije (Komu­nista)

Popis literature

Cvetković dr Slavoljub, Stjepan Radić i komunistički pokret 1923— 1925. g.. Istorija XX veka, Zbornik radova, sv. XII, Insti­tut za savremenu istoriju, Beograd 1972, 375— 402.Krizman dr Bogdan, Korespondencija Stjepana Radića 1919— — 1928, sv. 2, Institut za hrvatsku povijest, Zagreb 1973.Lukač dr Dušan. Radnički pokret u Jugoslaviji i nacionalno pi­tanje 1918— 1941, Institut za savremenu istoriju, Beograd 1972. Mirković Mijo, Ekonomska istorija Jugoslavije, Informator, Za­greb 1968.Pleterski dr Janko, Komunistička partija Jugoslavije i nacional­no pitanje 1919— 1941, Komunist, Beograd 1971.Pregled istorije Saveza komunista Jugoslavije, Institut za isto­riju radničkog pokreta Jugoslavije, Beograd 1963.Radić Stjepan, Politički spisi. Znanje, Zagreb 1971. Stojsavljević dr Bogdan. Seljaštvo Jugoslavije (1918— 1941), Za­družna štampa, Zagreb 1952.Vlajčić Gordana, Kominterna i KPJ o državnopravnom aspektu rješenja jugoslavenskog nacionalnog pitanja (1919— 1929), Na­še teme, br. 10, Zagreb 1971,1692— 1723.Vlajčić Gordana, KPJ i nacionalno pitanje u Jugoslaviji 1919— — 1929, Rasprave. August Cesarec, Zagreb 1974.Vlajčić dr Gordana, Osma konferencija zagrebačkih komunista, Školska knjiga, Zagreb 1976.Vrčinac Julijana, Rad i Zaključci Prve, Druge i Treće konferen­cije KPJ, Istorija XX veka, Zbornik radova, sv. I. Institut društve­nih nauka. Beograd 1959, str. 235— 285.

Političke teme Biblioteka suvremene političke misli

mala edicija

Gordana Vlajčić: Revolucija i nacije

Izdavač: Centar za kulturnu djelatnost Saveza socijalističke omladine Zagreba,

Za Izdavača: Branko Miškić, ureduje: Radule Knežević, oprema: Mihajlo Arsovski

Zagreb 1978, tisak: Zrinski, Čakovec