PREVLAKA

1. Uvodni dio

U nizu brojnih zaključaka koji su se duboko ukorijenili u našoj istoriji, danas bi se teško bez prave i kvalitetne rasprave, mogle izdvojiti i provjeriti one teze, koje su se zasnovale na mitološkim osnovama i utvrdile amaterskim metodama. Metode na osnovu kojih su donošeni određeni zaključci, nekritičko prihvatanje istih i njihovo kasnije prenošenje u naučnim radovima, mogu se dobro ilustrovati kroz primjer utvrđivanja mjesta osnivanja Zetske episkopije.

Interesovanje za ovo pitanje, još 1844. godine pokazao je, Pavel Šafarik koji je iz Praga preko Jeremije Gagića, ruskog vicekonzula u Dubrovniku, molio tadašnjeg crnogorskog vladiku, Petra II Petrovića Njegoša da mu odgovori, gdje je bila stolica Zetske episkopije ''koja je bila ustanovljena kraljem Stefanom i Savom''.

Odgovor na ovo pitanje nalazimo kod Gerasima Petranovića u ''Istorijskom pregledu o pravoslavnoj crkvi u Boki-Kotorskoj'', gdje se kaže: ''Stolica Episkopa zetskog, po ustanovi prvog osnovatelja njenog bijaše s početka, pa kroz duže vrijeme u znamenitom Manastiru Arhistratiga Mihajila u Kotorskom zalivu, na ostrvu Prevlaka, na dnu grbaljskog polja''. Ovaj zaključak je izveden, piše dalje u Šematizmu ''Na osnovu Žitija sv. Save, napisanog od njegovog učenika Domentijana'', u kojim izričito stoji: ''Pri Crkvi Arhanđela Mihaila blizu Drepa''. Autor teksta pozvao se i na crnogorskog vladiku Vasiliju Petrovića, smatrajući da je on najbolje mogao znati gdje je bilo mjesto osnivanja Zetske episkopije.

Ova teza našla je svoje čvrsto utemeljenje u tekstovima arhimandrita Nićifora Dučića, u kojima on zaključuje da je stolica Zetskog episkopa bila u Manastiru Arhanđela Mihaila na Prevlaci. Dučić naglašava da je ova tvrdnja potkrijepljena takvim faktima koji ne podliježu nikakvoj sumnji. U djelima krtoljskog učitelja Mladena Crnogorčevića dobija se niz važnih podataka o poluostrvu Prevlaka. On piše da narodna tradicija pamti kako je hram namijenjen saboru Arhanđela Mihaila osnovan ''od srpskih velikaša za Prvovjenčanog kralja'', a porušen od Mlečića 1441. godine. Mladen Crnogorčević takođe pominje Pavla Roviskog i Ivana Jastrebova koji su osporavali mogućnost da je na Prevlaci bilo mjesto gdje je osnovana Zetska episkopija.

Poslije i objavljivanja knjige Vasilija Markovića ''Pravoslavno monaštvo i manastiri u srednovjekovnoj Srbiji'' 1920. godine, bavljenje ovom problematikom jenjava a teze iz ove knjige kao fakte prenose u svojim radovima uglavnom svi istraživači koji se bave ovim pitanjem.

Markovićev tekst vezan za Prevlaku glasi: ''Pri Manastiru Arhanđela na Prevlaci, malom ostrvcu Stradioti, u Kotorskom zalivu, nalazimo Katedru Zetskog episkopa. To je današnje ostrvce pokriveno voćnjacima, maslinjacima i vinogradima, srednje od tri ostrva, koja se pružaju ispred starih slanica na Prevlaci. Ovaj podatak je Vasilije Marković preuzeo kako piše u napomeni, od Crnogorčevića a po citatu Jirečeka iz ''Istorija Srba''. Podatak je naravno netačan i vjerovatno je greška u prevodu Jirečeka. Stradioti, (Gabrio, Školj), sadašnje je ostrvo sv. Marko, gdje se nalaze ostaci pomenute Crkve sv. Gabrielis, koju pominje i pop Dukljanin.

Marković u svom djelu dalje navodi: Ovo je prvi poznati slučaj, da se pravoslavni manastiri javljaju u Srpskom pomorju. Malo je vjerovatno, da je koji grčki ili slovenski manastir postojao u Pomorju prije srpskih osvojenja. Manastir je, međutim, postojao i prije kao katolički. Pominje ga Dukljanin, koji priča kako su Kotorani na ovom ostrvcu, ''in insula quae S. Gabrielis dicitur'', ubili po pogibiji dukljanjskog kneza Vladimira njegova strica Dragomira. Ovaj se bio sklonio u crkvu, ali Kotorani razvališe krov i ubiše ga kamenjem i gredama. Ovaj stari Manastir ili je početkom XIII vijeka zapustio, ili ga je tada Sava oteo od katolika.

Ostrvo na kome je Manastir, bio je svojina Kotorske episkopije, kako se vidi iz jedne papske povelje od 1346. godine. Stoga su ga Kotorani neprestano za sebe reklamirali. Ima više kotorskih povelja u kojima se predstavlja, kako su oni osnivači toga Manastira i kako im ga je, potvrdio zetski kralj Đorđe. Najstarija od ovih povelja je ona kralja Radoslava od 15. jula 1230. godine, kojom se Kotoranima potvrđuje sve ono, što im je bio dao zetski ''kralj Đorđe'', između ostalog i ''Crkvu Arhanđela na Prevlaci, čiji su pravi osnivači Kotorani''. Ovo se docnije ponavlja i u dvije vrlo sumnjive Dušanove povelje. Isto se tako i u Kotorskom statutu navodi ovaj Manastir kao kotorski''.

Po Konstantinu Jirečeku, ovo je mjesto isprva 15 vijeka, mjesto dotadašnjeg Grblja, pošto su Kotorani u 15 vijeku željeli da prisvoje Manastir. Na Prevlaci je po Jirečekovom mišljenju trebalo tažiti ''dioklitski grad Novigrad'', koji spominje Konstantin Porfirogenit. U Ugovoru o predaji Kotora Mlečanima iz 1421. godine, nema nikakva pomena o ovome Manastiru, što znači da ga Kotorani tada nijesu držali. Od vremena Save, kada je ovdje osnovana episkopija, ''u dioklitskom Pomorju, v hramu arhistratiga Mihaila'', pravoslavni Manastir se održao sve do kraja samostalnosti''.

U svojoj istorijskoj raspravi ''Prevlaka'', Ivo Stjepčević, je isključio mogućnost da je to bilo mjesto gdje je Sava Nemanjić osnovao Zetsku episkopiju. Primijetio je da se na Prevlaci nije pronašao ni jedan nadgrobni spomenik koji bi se odnosio na nekog Zetskog episkopa. Izgradnju Manastira i Crkve on je pripisao Kotoranima za potrebe benediktinaca. Stjepčević je Crkvu sv. Mihovila blizu Drepa, kao i neki drugi israživači, tražio u okolini Podgorice, navodeći da se u blizini Zlatice nalazi predio Drpe. Za razliku od autora koji su u potpunosti negirali vezu Zetskih episkopa i mitropolita sa Prevlakom, Stjepčević je izložio podatke iz Kotorskog arhiva koji tu vezu nepobitno dokazuju. Na kraju svoje opsežne studije, Stjepčević demistifikuje i tzv. narodna predanja o rušenju Manastira.

Prevlakom i Manastirom nastavili su i tokom 20'tog vijeka da se bave brojni istraživači, a u više navrata su obavljena i arheološka istraživanja.

Mada po pitanju mjesta osnivanja Zetske episkopije u starijoj literaturi postoje oprečna mišljenja, u svim relevantnim naučnim izdanjima koja su tretirala ovu temu, preovladava mišljenje da je Prevlaka mjesto gdje je sv. Sava osnovao Zetsku episkopiju, da je taj podatak sastavni dio njegove biografije i da je Episkopija i kasnije Mitropolija bila na Prevlaci sledećih 200. godina.

Takođe u izdanju Zavičajnog muzeja Herceg–Novog i Manastira Arhanđela Mihaila na Prevlaci, objavljen je 2000. godine Katalog izložbe ''Riznice Manastira Prevlake'', urađen kao i sama izložba pod blagoslovom mitropolita Amfilohija.

Izložba je, kako stoji u Katalogu, nastala kao sinteza dotadašnjih znanja o ovom lokalitetu i kao rezultat arheoloških istraživanja započetih na Prevlaci 1996. godine. Cilj ovih arheoloških iskopavanja, po autorima izložbe, nije samo naučna radoznalost, već želja da se Manastir obnovi u cjelini, ''a da pri tome ne nestane baština naših predaka i njihova djela''.

2

U Katalogu izložbe iznešen je zaključak da se gradnja hrama Arhanđela Mihaila veže za početak a rušenje za sredinu 9-tog vijeka, koji se desilo u vrijeme Saracenskih pohoda na ove krajeve. Manastir je napušten sredinom 9-tog vijeka i od tada se on i pominje kao ''tumba'' to jeste ruševina. Autori potvrđuju da je Sava Nemanjić, arhiepiskop srpski, osnovao 1219. godine Zetsku episkopiju, ''U razrušenom pa obnovljenom Manastiru svetog Arhanđela Mihajila u Kotorskom zalivu na ostrvu Prevlaci koji se nalazi na dno grbaljskog polja''. U vrijeme Stefana Prvovjenčanog, ''svakako po izboru Save'', obnavlja se ovaj ''Vizantijski manastir'' i u njemu se za prvog Zetskog episkopa postavlja Ilarion, jedan od najuglednijih monaha Hilandara.

Osim ovih, iznosi se i niz veoma interesantnih i za javnost dosada nepoznatih podataka. Iz njih saznajemo da je apostol Pavle lično, ili preko svojih učenika, osnovao prvu hrišćansku zajednicu, Crkvu, u oblasti današnje Crne Gore. Da su na Prevlaci u periodu od 7 do 9-tog vijeka pored vizantijskih boravili i srpski monasi koji su pravoslavlje prenosili čak do Rusije i na kraju navodi se kako je ovaj Manastir prosijao slavom kada je 70 prevlačkih monaha otrovano i mučenički skončalo, te da se mošti prevlačkih mučenika nijesu slučajno pojavile 1994. godine.

Srpska pravoslavna crkava, osim što je na sebe preuzela sve duhovne prerogative pravoslavnog stanovništva, takođe se stavila u ''odbranu'' i upravljanje ne malog bogastva koje se u Crnogorskoj crkvi nagomilavalo poslednjih vjekova. Ova crkvena organizacija i njeno sveštenstvo, takođe su preuzeli i ulogu istraživača i tumača crnogorske prošlosti. Zaobilazeći činjenicu da nema trajanja bez mijenjanja i identiteta bez razlika, svoja su uvjerenja zasnovali na stavu, da je poznavanje crnogorske prošlosti, dostiglo stupanj na kojem treba da stane i da je svako dalje pročavanje, naročito slovenske Duklje jeres. Činjenica da je u jednom dijelu Crne Gore zadnjih desetak godina došlo do polarizacije hrišćana pravoslavaca na članove zajednice i na Crkvu kao instituciju, daje ovoj problematici sasvim drugu dimenziju, pa sam u svojoj knjizi Dva Crnogorska Manastari dao moje viđenje i tumačenje Prevlačkog manastira.

2. Povelje, biografije, ljetopisi, rodoslovi

Sve srednjovijekovne biografije, ljetopisi, rodoslovi i hronografije, koje su pisali sveštenici, napisane su onako kako na istorijske pojave gleda Crkva. Za potpunu prevlast teološke interpretacije čovjeka, kosmosa i istorije, trebalo je da od pojave hrišćanstva protekne nekoliko vijekova. Ova prevlast započela je tek Justinijanovim Aktom 529. godine, kojim je zatvorio sve filozofske škole u Atini, a postala potpuno dominantna u srednjem vijeku.

Po crkvenim knjigama, vlast dolazi sa neba i daje se kome Bog hoće a sveštenstvo je posrednik između Boga i ljudi, sve pojave ili su došle od Božije volje ili pakosti Satanine. Filozofija je u helenističko-rimskom periodu pokušavala dati realno rješenje čovjekovog postojanja u svijetu i prirodi, dok je hrišćanska filozofija postavila viši smisao života, izvan svijeta i prirode, koji se nalazi u Bogu kao jedinom idealu. Bitne razlike ove dvije filozofije su imale i u metodi širenja svojih ideja. U antičko doba svaki filozof je svoje mišljenje nastojao nametnuti, sposobnošću svog izlaganja i načina dokazivanja. U evropskom hrišćansko-feudalnom društvu to nije bilo tako, mišljenje je bilo pod kontrolom Crkve koja je srednjevijekovnoj filozofiji stotinama godina uskraćivala slobodno mišljenje.

3

S toga najvažnije mjesto u istoriji društva u ovim biografijama zauzimaju opisi carskih loza i lica iz dinastija, a glavno dešavanje u biografijama je zidanje crkava. Osnovno načelo u životu je vjera, tako da ta riječ i riječ zakon u osnovi znače isto. Tako se pri opisu vladara ma kakvi oni bili, samo ako su dobri prema Crkvi, uvjek ističe njihova blagočastivost i hristoljublje. Ipak, u ovim biografijama ima najviše istorijskih podataka, koji su i pored evidentnih nedostataka služili kao osnovni izvor svim docnijim istorijskim spisima.

O Domentijanu, biografu sv. Save, i njegovom životu nema mnogo podataka. On je Biografiju sv. Save završio po bečkom rukopisu 1243. a po petrogradskom 1253. godine, što je nekih 8. ili 18. godina poslije Savine smrti (1174-1235/6). Iz biografije se jasno zaključuje da Domentijan nije samo sakupljao podatke o sv. Savi već da je sa njim bio blizak. Da je Domentijan bio poštovan, vidi se po tome što je bio izabran za duhovnika cijelog hilandarskog bratstva i kao takav se pojavljuje 1263. godine. To je u kaluđerskim redovima vrlo visoka čast i dužnost, koja iziskuje mnogo lijepih osobina; mudrost, znanje, puno takta. Život sv. Save od Domentijana je prava i najopsežnija biografija stare srpske književnosti. Ona obuhvata cijeli život Save Nemanjića, pa nastavlja pričanje i o događajima poslije toga, opisujući i prenos njegovog tijela iz Bugarske u Srbiju. Domentijan u Životopisu sv. Save i sv. Simeona piše da je Sava Nemanjić osnovao veliki broj manastira ali ne navodi njihova imena, što jednostavno rečeno znači da je pozivanje na njega kada je u pitanju mjesto osnivanja Zetske episkopije apsolutno netačno.

Domentijan, Duklju pominje samo u onom veoma često pogrešno citiranom dijelu, koji se odnosi na Stefana Nemanju, gdje kaže: ''I dodade ka zemlji otačestva svoga mnoge zemlje od oblasti grčkoga carstva, i silom Božijom i pospješenjem svetog Duha pobijedi neprijatelje svoje, kao što je prije veliki Mojsije krsnim oružjem srušio gordog Amalika; a Dioklitiju i Dalmaciju, otačestvo i rođenje svoje, istinsku đedovinu svoju, koje su trpjele nasilje od grčkog roda i gradove sazidane od njih razruši i izmijeni slavu njihovu u sliku pustoši i ime njihovo ne nazva se više tamo u oblasti toj, a narod koji je u njima, sačuva nepovrijeđen, tako da je sa strahom služio njegovoj vladavini''.

Da li zbog obimnosti Domentijanovog životopisa ili zbog mišljenja da gomile riječi ne kažu uvijek pravi smisao, ovaj se životopis nije dopao svima u srednjem vijeku pa je već krajem 13 ili početkom 14-tog vijeka jedan drugi hilandarski monah, Teodosije, osjetio potrebu da Domentijanovo djelo iz temelja preradi i učini kraćim i čitkijim. On je iz ličnih pobuda ili na poziv Crkvenog sabora kojem se u uvodu obraća za pomoć, preradio Domentijanov rad ''ali tako da ni kamen na kamenu od stare zgrade nije ostao''. Teodosije je u tekstu izostavio podatak da je Sava krunisao brata Stefana krunom koju je dobio od Pape i vjerovatno se u ovom detalju kriju neke od pobuda prerade Domentijanovog djela.

Iz nekog razloga koji se samo može naslutiti, Teodosije je u zaglavlju teksta stavio, Žitije sv. Save skazano Domentijanom a spisano Teodosijem. Tako je i Đura Daničić dva puta izdavao Život sv. Save i to 1860. i 1865. godine. U početku on je mislio da je prvi kraći tekst djelo Domentijana, pa ga je kao takvog i objavio. Kada je kasnije uvidio grešku ponovo je izdao pravo Domentijanovo djelo 1865. godine, ali je u knjigama i ovaj kraći rad ostao zabilježen takođe kao Domentijanov što je u principu znači i veću konfuziju kod onih koji su koristili ovu biografiju. Bez obzira na to ni u Teodosijevom djelu apsolutno nema i ne postoji podatak gdje je Sava Nemanjić osnovao Episkopiju u Zeti.

Ovdje treba naglasiti, da je Život sv. Save od Teodosija kao najpopularnije djelo stare srpske književnosti sačuvano prerađeno u preko 60 rukopisa i svakako da

4

se u nekim novim prerađenim životopisima navodi ''Manastir Arhanđela Mihaila kod Drepa''.

Ako se pretpostavi da novi sastavljač nije mogao tačnije od Dometijana i Teodosija znati gdje je sv. Sava osnovao episkopije, pojavljuje se mogućnost da je on u svoj rad unio podatke iz vremena kada je prepravljao životopis, najranije u 14-tom vijeku, ili da je podatak potpuno netačan. Ukoliko bi se ipak prihvatila mogućnost apsolutne tačnosti ovog podatka, sama informacija ''Arhanđel Mihaila kod Drepa'', ne govori da je to bila Crkva na Prevlaci ili vjerovatnije govori da je u 14-tom vijeku, sjedište Episkopije bilo na Prevlaci. Ovdje se otvora nerješivo pitanje, zašto se ostrvo koje svoj naziv nosi dugi niz vijekova, moralo približiti toponimom Drep potpuno nepoznatim u bližoj i široj okolini Prevlake. Takođe, sama činjenica vezana za istorijat podatka Dometijan, Teodosije, neko treći, umanjuje autentičnost informacije. Realniji je zaključak da toponim Drep isključuje mogućnost da je Episkopija bila osnovana na Prevlaci.

Ruski istoričar Pavle Rovinski je ''Drep'' tražio na mjestu današnje Podgorice, a Ivan Jastrebov konkretno u mjestu ''Drep'' kod Zlatice u blizini Podgorice.

Božidar Šekularac, a kasnije i Dragica Đurašević Miljić, Crkvu i Manastir sv. Mihaila ''blizu Drepa'', sa sigurnošću nalaze u istočnom dijelu Podgorice koji danas nosi naziv ''Drpe Mandića''. Tu na imanju porodice Đečević ranije se nalazila monumentalna kapija, pa Dragica Đurašević Miljić, upućuje na nužnost arheoloških iskopavanja u cilju dobijanja dodatnih podataka.

O toponimu Drep u našoj literaturi nalazimo samo jednu bilješku u časopisu Prosveta, koju je napisao kosorski sveštenik Pavle Petrović. U tom članku on piše kako na obali Male rijeke i Morače, kod njihovog sastava leži lijepo polje koje se u staro vrijeme zvalo ''Dretva''. Kasnije pošto je na tom mjestu podignut Manastir Uspenja Presvete Bogorodice, ovo je polje dobilo naziv Gospođino polje. Onaj dio polja koji nije pripao tom Manastiru i dalje je zadržao svoje staro ime Dretva. Blizu Dretve, diže se jedno uzvišenje koje se zove Gradac. Na tome mjestu postoji nekakva građevina od suhozida gdje su pronađeni komadi od zemljanih sudova. Odavde je po predanju ''Manastir'', sticajem nekih okolnosti, prenešen na Gospođino polje kod Bioča, a sa toga mjesta ponovo u Duge. Po drugoj varijanti predanja, ovo mjesto je vezano za lokaciju zvanu Crkvine u istom selu, ispod kuće Dimitrija Petrovića. Sadašnja Crkva u Manastiru Duga podignuta je 1755. godine na mjestu starije građevine.

Prilikom arheološkog rekognosciranja opštine Podgorica registrovani na imanja Branka Petrovića u selu Kosor, ostaci starih zidova rađenih u suhozidu. Zbog gustog rastinja, mahovine i obilja korova, tom prilikom, nije bilo moguće pratiti zidove i izvršiti uvid o kakvim se arhitektonskim ostacima radi.

Mora se naglasiti da ne postoji ni jedan pisani trag koji bi upućivao na zaključak da se Zetska episkopija nalazila na području Podgorice. Ova činjenica ipak ne upućuje na pomisao da okolina Podgorice i neki lokalitet konkretno isključi kao moguće mjesto osnivanja Episkopije već navodi na zaključak da se Zetska episkopija na području Podgorice nalazila samo par desetljeća.

Iz vremena Savinog rada na organizaciji arhiepiskopije, postoji veoma malo podataka o episkopima i episkopskim centrima. Postoji samo jedan izvor na osnovu kojeg se mogu ustanoviti neke prve episkopije Srpske crkvene organizacije iz 1220. godine. Različita su mišljenja koliko je Srpska crkva imala episkopija prilikom svog osnivanja 1220. godine. U svojoj studiji Marija Janković zaključuje da je pored Arhiepiskopije sa sjedištem u Žiči, Srpska crkva imala 10 episkopija; Rašku, Zetsku, Humsku, Hvostansku, Topličku, Budimljansku, Dabarsku, Moravičku, Prizrensku i

5

Lipljansku. Ovaj izvor, sačuvan u prepisu iz XV vijeka, zove se u nauci, Hrisovulja sv. Save i Prvovjenčanog kralja Stefana, Mjesta srpskih episkopija.

Sasvim izvjesno su ovi podaci naveli Mariju Janković, da u svom radu iznese rezervu o mjestu osnivanja Zetske episkopije, kao i gdje se i od kada na nekom mjestu nalazila. Sa druge strane ona kaže ''Jedino stari srpski rodoslovi izričito govore da je arhiepiskop Sava ustoličio episkopa u Dioklitskom primorju i odredio hram sv. Arhanđela Mihaila za episkopsko sjedište''.

Činjenica koju navodi Marija Janković, da brojni srpski rodoslovi i ljetopisi donose podatke gdje je sv. Sava osnovao prve episkopske crkve, ne može biti dovoljna da se iz dostupnih podataka tvrdi da je Zetska episkopija osnovana na Prevlaci. Suprotno tome bliža je istini tvrdnja da ovi ljetopisi unose niz nedoumica.

Kao dobar argument za ovu tvrdnju svakako su ljetopisi i rodoslovi objavljeni u radu Stari srpski rodoslovi i ljetopisi, Sremski Karlovci 1927, Ljubomira Stojanovića.

U ovoj knjizi nalazi se deset rodoslova, a nazive su dobili kao i ljetopisi ili po mjestu gdje su pronađeni ili po imenu onog istraživača koji ih je objavio. Ljubomir Stojanović je takođe na osnovu raspoloživih podataka datovao ove rodoslove.

Najstariji od njih je takozvani Konstantinov rodoslov iz 1431. godine i u njemu nema podataka vezanih za mjesto osnivanja Episkopija. Ovih podataka nema ni u Ruvarčevom (1533), Hadži-Jovanovom (XVI vijek), Pajsijevom (XVII vijek), Čorovićevom (XVII vijek) i Novakovićevom rodoslovu. Prema Stojanovićevoj podjeli svi ovi rodoslovi osim Pajsijevog pripadaju kategoriji kratkih rodoslova.

U tri od četiri opširna rodoslova, Karlovačkom (1573+), Zagrebačkom (XVII vijek), Vrhobrezničkom (1650+), tekst vezan za osnivanje episkopija je identičan i glasi: ''Prvoga postavi u humskoj zemlji u Stonu u hramu Presvete Bogorodice, drugoga u Zeti u dioklitskom pomorju u hramu arhistratiga Mihaila''. Rezervi u korišćenju ovih podataka doprinose činjenice da se u svim rodoslovima pominje 12 episkopija koje Srpska crkva ima tek od početka XIV vijeka. Takođe se uvjek pominju Beogradska i Braničevska episkopija koje nije osnovao sv. Sava. Njihovo osnivanje se veže za period 1315-1335. godine. Po nekim nesigurnim podacima Marija Janković, n.d., zaključuje da su one mogle biti formirane krajem XIII vijeka.

U Pejatovićevom rodoslovu (XVII vijek) ovaj dio teksta glasi: ''U humskoj zemlji u Stonu u hramu Presvete Bogorodice, drugoga u Zeti u hramu svetih Arhanđela''.

Ljubomir Stojanović je pored rodoslova objavio i veći broj ljetopisa i uradio njihovu podjelu na Starije i Mlađe. Kada se radi o grupi Starijih ljetopisa, autor zaključuje da svi oni potiču iz jedne redakcije, starijeg orginala, nastalog poslije smrti cara Uroša 1371. godine i da je Koporinski tekst vjeran prepis tog orginala.

U svim ovim ljetopisima se ne navode mjesta osnivanja episkopija.Dok su svi stariji ljetopisi potekli iz jednog orginala, mlađi imaju više

redakcija i razvijaju se svojim obimom do XVIII vijeka. Sastavljajući više redakcija od XVI do XVIII vijeka, njihov se broj nagomilavao pa Stojanović bilježi ukupno 42 ljetopisa. Mnogi od ovih tekstova su različiti i pisani su od druge polovine XVI a ima ih iz XVII i XVIII vijeka. Stojanović je u svom radu pokušao da sistematizuje ove tekstove i po opštoj ocjeni, uhvatio je glavne korijene po kojima su se ovi ljetopisi razvijali uspjevši da dokaže vezu između onih Starijih i Mlađih. Mlađe ljetopise podjelio je u tri grupe.

U prvu grupu je svrstao Mlađe ljetopise, koji počinju smrću cara Dušana, zatim je u drugu grupu svrstao ljetopise u kojima se o Nemanjićima govori u kratkim

6

crtama i treću grupu po njegovoj podjeli predstavljaju ljetopisi koji o Nemanji i Nemanjićima govore opširnije.

U I grupi Kijevski (1562+), Sofijski Prvi (XVI), Studenički (XVI), Sarandoporski (XVI/II), Cetinjski (XVI/II) nema pomena o mjestima gdje je Sava Nemanjić osnovao episkopije.

U II grupi Šafarikov (1650+), Gligorijevićev (XVII), Beogradski (XVII), Gabrovski (XVII), Beogradski drugi (XVII), Kuveždanski (XVII) takođe nema pomena o mjestima gdje su osnovane episkopije.

U III grupi ima mnogo tekstova koji su jednake sadržine ili su po njoj srodni, a razlike su uglavnom u tome što su neki od njih produženi. U skoro svim ovim tekstovima se pominju mjesta osnivanja episkopija i to:

U Sofijskom drugom (XVII vijek), Remetskom (XVII vijek), Vasićevom (1649+) stoji: ''Prvoga episkopa u zahumskoj zemlji u hramu svete Bogorodice, drugoga u Stonu, u dioklitskom pomorju u hramu arhistratiga Mihaila''.

U Podgoričkom (1738+) stoji: ''Prvoga vladiku zahumskog u Crkvi Bogorodice u Stonu u dioklitskom pomorju, drugoga u Crkvi svetog arhistratiga Mihaila''.

U Dorpatskom (1687+), Ruvarvčevom prvom (1672+), Račanskom (1669+), stoji: ''Prvoga episkopa u zahumskoj zemlji u hramu Presvete Bogorodice, drugoga u Stonu u dioklitskom pomorju u hramu svetog arhistratiga Mihaila''.

U Vukomaničevskom (XVII vijek), Davidovićevom (XVII vijek), Carigradskom (XVII vijek), Bečkom (XVII vijek), Tihonoravovljevom (XVII vijek), Magaraševićevom (XVII/III vijek) stoji: ''Postavi prvoga episkopa u humskoj zemlji u hramu Presvete Bogorodice, drugoga episkopa u Stonu u dioklitskom pomorju u hramu arhistratiga Mihaila''.

U Seničkom (1529+) stoji: ''I postavi episkope u svu srpsku i primorsku zemlju. Prvoga episkopa postavi u zemlji dioklitskoj u hramu svetoga Nikole, drugoga u Stonu u primorju dalmatinskom u hramu arhanđela Mihaila''. Ovaj najstariji ljetopis završava se 1529. a ima i jedan naknadni unesak iz 1555. godine. Rukopis se nalazio u Narodnoj biblioteci u Beogradu. Nekoliko puta je objavljivan a ukraden je za vrijeme prvog svjetskog rata.

U Hilandarskom (XVII/III vijek) stoji: ''Prvoga episkopa u Zahumlju, drugoga u Stonu u dioklitskom pomorju''.

U Verkovićevom (XVIII vijek), Ostojićevom (XVIII vijek), stoji: ''Prvoga u Zahumskoj zemlji, drugoga u Stonu u Dioklitskom pomorju''.

U Jankovićevom (XVIII vijek), Dečanskom, (XVIII vijek) stoji: ''Prvoga episkopa u zahumskoj zemlji u hramu Presvete Bogorodice, drugoga episkopa u Stonu u dioklitskom pomorju, u hramu arhistratiga Mihaila''.

U Ruvarvčevom drugom (1675+), Svetoandrejskom (XVII vijek), ne pominju se mjesta episkopija.

Od četiri ljetopisa koji se po sadržaju nijesu mogli svrstati sa drugima u Bijelopoljskom (1517+) i Koviljskom, (1672+) nema podataka vezanih za episkopije.

Sečenski ljetopis se prekida 1474. godine. Njegov tekst je različit od ostalih i nezavisno je urađen. Ova redakcija odudara od ostalih i nema porijekla u drugim rodoslovima pa ga Stojanović smatra orginalom. U tekstu stoji: ''Prvoga episkopa u humskoj zemlji u Stonu u hramu Presvete Bogorodice, drugoga episkopa u Stonu u dioklitskom pomorju u hramu arhistratiga Mihaila''.

Brankovićev koji je preveden na latinski, Stojanović smatra orginalom koji više nije prepisivan stoji: ''Prvoga u Stonu, drugoga u Zeti''.

7

Očigledno je da kraći i izvjesno stariji i autentičniji rodoslovi i ljetopisi ne navode imena episkopskih crkava, dok oni opširniji i mlađi iznose različite podatke. Na osnovu gore iznešenih podataka, teško je biti izričit u tvrdnji gdje je Sava Nemanjić u Zeti osnovao episkopiju. Svi ovi podaci navode na zaključak da ljetopisci nijesu raspolagali sa tačnom i izvornom informacijom gdje je bila osnovana episkopija u Zeti i da su njihovi podaci po ovom pitanju nepouzdani.

Takođe se može nedvosmisleno tvrditi da oba Savina životopisca ne pominju broj episkopija Srpske crkve, ne navode imena episkopa i katedralnih crkava, već samo kažu da je Sava za prve episkope izabrao svoje učenike.

Određujući episkopska sjedišta, arhiepiskop Sava i kralj Stefan Prvovjenčani, izdavali su i povelje kojima su ove crkve dobijale svoje posjede. Do danas nije ostala sačuvana ni jedna orginalna povelja koja je bila izdata 1220. godine. Među sumnjivim dokumentima iz ovog vremena uvrštena je Vranjinska povelja. Ovoj povelji nema traga od 1870. godine, a sačuvan je samo Njegošev prepis koji je štampao Franjo Miklošić.

O njenoj autentičnosti bilo je mnogo rasprava a jedan od detalja koji je bunio istraživače je ''Što se prvi Episkop zetski ne nalazi u svojoj Crkvi Arhanđela Mihaila na Prevlaci, gdje mu je Sava odredio mjesto''. U opštoj raspravi o povelji arhiepiskopa Save, Manastiru sv. Nikole na Vranjini 1233. godine, Vladimir Mošin je došao do zaključka da povelja nije falsifikat i da je Ilarion prvi zetski episkop.

Za proučavanje istorije pravoslavne crkve u Crnoj Gori mora se kao važan segment tretirati i istorija drugih crkvenih organizacija i činjenica da u vremenu kada dolazi do formiranja pravoslavne crkve, teritoriju Zete gusto pokrivaju Barska i Dubrovačka arhiepiskopija i Kotorska episkopija.

Biografi takođe jasno ukazuju na skromne moći sv. Save, naglašavajući da tamo gdje nije stigao ''Crkvu sagraditi tu je krst postavio''. Ovaj navod trebao bi da uputi na stvarno stanje moći Srpske pravoslavne crkve početkom XIII vijeka. Njena realnost je bila da svoje episkopije uspostavlja na prostorima sa dominantno slovenskim stanovništvom, u skromnim crkvama i na granicama jurizdikcije arhiepiskopija; Barske, Dubrovačke, Ohridske. Ohridska patrijaršija ustanovljena za vrijeme cara Samuila, a poslije njegove smrti 1019. godine, je svedena na rang autokefalne arhiepiskopije. Prilikom osnivanja svoje Crkve sv. Sava je ''otkinuo'' nekoliko episkopija (Rašku i Prizrensku), Ohridskoj arhiepiskopiji i ušao u sukob sa njom.

I pogled na geografsku kartu navodi na zaključak da se pravoslavne episkopije nijesu teritorijalno poklapale sa duhovnom vlašću katoličkih episkopija, odnosno precijznije bile su prilično udaljene od centara katoličke crkve, izuzimajuči Zetsku episkopiju ukoliko ignorišemo njen naziv pa je tražimo na Prevlaci.

Neke stare episkopske stolice, u drugoj polovini XIII vijeka, premještaju se u druge manastire pa se može govoriti o određenoj unutrašnjoj reorganizaciji u Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Za Humsku episkopiju katedralna crkva nije bila više u Stonu, već je za njeno mjesto određena Crkva sv. Petra na Limu. U isto vrijeme Arhiepiskopija dobija novo sjedište u Peći, u Crkvi sv. Apostola. Takođe do kraja XIII vijeka, Srpska pravoslavna crkva formira nove episkopije.

Različita su tumačenja o izboru novog mjesta za sjedište Humske episkopije. Kao najveći razlozi pominju se zemljotres u Stonu 1252. godine i prelazak župana Radoslava Mađarima. Njenim premješanjem dijelimično se rješava i nelogičnost da ova episkopija ima nadležnost u Boki, na zapadnoj strani zaliva, ako se već tu u neposrednoj blizini i prije 1252. godine nalazila Zetska episkopija. Posjedi Stonske episkopije su se protezali od Stona do Boke .

8

U izvoru nazvanom Pljevaljsk trebnik, nađenom u Manastiru sv. Trojice kod Pljevalja i datovanom u vremenskom intervalu 1286/1292. godina, posebno mjesto zauzima dio teksta sa istorijskom sadržinom. Na kraju Pljevaljskog trebnika nalazi se tekst o kraljevima, Milutinu i Dragutinu. On ujedno predstavlja i popis postojećih episkopija Srpske pravoslavne crkve iz tog vremena. U njemu se poimenice navode i episkopi za Zetsku, Rašku, Hvostansku, Budimljansku, Humsku, Prizrensku, Topličku, Ibarsku, Lipljansku, Dabarsku i Moravičku episkopiju. Kao Zetski episkopi navode se: German, Neofit, Mihajlo i Andrija a kao Humski: Ilarion, Teodosije, Metodije, Neofit i Nikola.

Osim ovih navedenih podataka postoji još jedan pomen o nekom Zetskom episkopu u starim srpskim ljetopisima. U biografiji Jevstatija I, Danilo II kaže: ''Došavši u kraj zetske zemlje, uđe u Manastir Arhanđela Mihaila, koji se zove Slavna episkopija. I tu primi monaški obraz od ruke slavnog episkopa Neofita''.

Kako je Jevstatije I bio Srpski episkop a pominje se i kao Zetski episkop, iako se ne nalazi u Pljevaljskom Trebeniku, njegovo se monašenje može precizno datovati između 1250-1253. godine. Na osnovu podataka vezanih za episkopa Neofita, ovaj datum bi mogao biti pomjeren i neku godinu kasnije.

Izvjesna konfuzija koja se po pitanju mjesta osnivanja Zetske i Humske episkopije nalazi u starim srpskim ljetopisima, samo u naznakama daje tragove koji bi upućivali na moguću povezanost promjene sjedišta episkopije iz Stona sa nekim sličnim događajem u Zeti.

Za razliku od Domentijanovog životopisa u djelu vladike Vasilija Petrovića Istorija Crne Gore na koju se pozivaju Gerasim Petranović i Nićifor Dučić zaista se mogu naći podaci koji se odnose na Prevlački manastir. Govoreći o Grblju, Vasilije Petrović navodi da je na Prevlaci bio Manastir arhistratiga Mihaila koji je sagradio Stefan drugi, car srpski, sin Simeona Nemanje.

Zaključujući po komentaru uz ovaj podatak on je preuzet iz Cetinjskog ljetopisa gdje se nalazi apokrifna povelja Stefana Prvovjenčanog iz 1212. godine. U ovoj povelji Stefan govori da je sazidao u Kotoru: Crkvu sv. Trifuna, hram Vavzdenja prečiste Bogorodice, Crkvu jevanđeliste Luke i na Prevlaci hram Arhistratiga Mihaila. Ovaj dio teksta u orginalu glasi: ''I Manastir ustrojih i arhijereja Arsenija u njemu postavih i pet sela na službu mu dadoh, Lušticu i Krtole i Lješeviće i Bogdašiće i Kavač''. Ovu povelju je preveo dr Božidar Šekularac u svom radu Crnogorski anali, Cetinje 1996. Prevod povelje u cjelini glasi: ''Stefan milošću Božijom Prvovjenčani kralj srpski, sin Simeona Nemanje, poslije smrti moga oca i vjenčanja na kraljevstvo srpske zemlje, od svog brata prosvetitelja Save, prođoh svoju državu i dođoh u grad Kotor, i ne nađoh u njemu hrama, no sazdah usred Kotora veliku Sabornu crkvu u ime svetoga velikomučenika Trifuna. Takođe stvorih drugu crkvu, hram Vavedenja presvete Bogorodice na crnogorskim vratima. Treću sazidah crkvu u ime svetoga jevangeliste Luke. I Kotor jako utvrdih i oružah i palate u njemu sagradih. I dođoh na Prevlaku i sagradih hram u ime svetoga arhistratiga, i Manastir ustrojih pa arhijereja Arsenija u njemu postavih. Priložih toj svetoj Crkvi arhistratiga Mihaila pet sela na službu: Lušticu, Krtole, Lješeviće, Bogdašiće i Kavače. I dođoh u selo Perast i sazdah Crkvu u ime svetoga velikomučenika Georgija na Otoku. Tu postavih Igumana s bratijom i dadoh Crkvi svetoga Georgija na službu: Bijelu do potoka, Nošicu do Veriga, Donji Morinj do Visoke stijene, Lipce i Barnu i Ledenice više Risna i Stoliv stranom do Irgakova i Mrčevac. Zapovijedah Perastu da to pazi i ovu Crkvu sv. Georgija da nadgleda i posluh svaki čini od ovih sela. I tako ovaj sveti Prvovjenčani kralj Stefan sveto proživje i na samrti ga pokaluđeri brat svetitelj Sava i otide ka Bogu, njemu pak da ugodi dobrim djelima. I danas mu svete Mošti počivaju u

9

Studenici, a ostavi poslije sebe svoja četiri sina: Radoslava, Predislava, Vladislava i Uroša. Kralj Vladislav sagradi Crkvu Mileševo, hram svetoga Hristova Vaznesenija i dade toj Crkvi na službu 70 sela. Njihova imena su napisana u carskoj hrisovulji sa granicama i međama, ali njih ovdje ne nađoh, osim Crkvu svetog arhistratiga Mihaila na Prevlaci sela i metohe, i zemlju manastirsku gore pisanu. Takođe nađoh sela i zemlju Manastira svetog Georgija na otoku pod Perastom koje utvrdi kralj Stefan svojim pečatom i zlatnom hrisovuljom i predade Crkvi arhistratiga Mihaila arhiepiskopiji na Prevlaci na čuvanje va vjeki vjekova da ga nijedan blagočestiti kralj ne promijeni va vijeki, amin. Ovo bi od stvaranja svjeta 6720/1212''.

U Bibliotečko-arhivskom odjeljenju Narodnog muzeja Crne Gore na Cetinju, čuva se Povelja na osnovu koje je najvjerovatnije urađen tekst u Cetinjskom ljetopisu.

Za ovu Povelju Pavle Rovinski kaže: ''Ova povelja poznata samo u prepisu, koji su štampali mileševski monasi u svojoj štampariji puna je takvih nelogičnosti da je očiti falsifikat''. Najvjerovatnije je Rovinski pod nelogičnostima podrazumjevao i podatak da se Stefan kao kralj prvi put pominje 1220. godine a u povelji stoji da je on sagradio Crkvu sv. Trifuna u Kotoru koja je dovršena i posvećena 1166. godine kada je Kotor bio u sastavu Vizantijskog carstva.

Od poznatih crkvenih veledostojnika iz istorijskih izvora, poznat je arhiepiskop Arsenije koji je naslijedio sv. Savu po njegovom ličnom izboru i koji je bio Srpski arhiepiskop od 1233. do 1263. godine i Zetski mitropolit Arsenije koji se pominje u Povelji Balše III Manastiru Moračniku. Takođe Crkvu sv. Đorđa u Perastu posvetio je Adeodato, episkop kotorski 1247. godine, a obnovljena je za vrijeme Dušana Nemanjića.

Božidar Šekularac smatra da je ova Povelja sastavljena krajem XV vijeka, uz mogućnost da je možda postojala neka orginalna povelja Stefana Prvovjenčanog. Radoslav Rotković zaključuje da se Povelja Stefana Prvovjenčanog u kategoriji falsifikovanih povelja može smatrati najprimitivnijom. On kaže; ''Vješt falsifikator drži se nekog dokumenta i mjenja samo neki detalj, njemu važan. U ovom falsifikatu sve je izmišljeno''.

Čitava problematika vezana za ovu Povelju dovodi se do apsurda ako se ona datuje jedinom mogućom godinom (1217), koju dozvoljavaju sačuvani brojevi godina na njoj. Ukoliko bi se ipak njen sadržaj vezan za Prevlaku tretirao kao autentičan može se zaključiti da su arhijereju Arseniju u posjed, metohiju Prevlačkog manastira data gore navena sela a što svakako nije ono što se može smatrati prostorom Zetske episkopije.

Za Prevlaku dalje Vasilije Petrović kaže da su u tom Manastiru ljudi rimskoga zakona iz grada Kotora smrtonosnim otrovom na večeri ubili 72 monaha, 1443. godine i da je poslije te godine Kotor predat pod Mletačku zaštitu.

U drugom dijelu svoje istorije, opisujući rijeku Zetu i Skadarsko jezero, Vasilije Petrović govori o Stefanu osnivaču Srpskog carstva koji je tako razorio grad Duklju da u njemu ne žive hrišćani a zatim kaže sledeće: ''Tamo u Zeti je i sveti Sava postavio prvog arhijereja Ilariona Šišojevića godine 6728/1220''. Po narodnom predanju, Ilarion je bio rodom iz sela Šišovića iz Građana u Riječkoj nahiji, pa ga vladika Vasilije zove Ilarion Šišović. Ovom prvom arhijereju Ilarionu pripisuje se osnivanje Manastira sv. Nikole na Vranjini negdje između 1221. i 1233. godine.

Srednjovijekovno zdanje Manastira sv. Nikole nije sačuvano, ali o njegovom izgledu znamo iz ranijih opisa, koje je ostavio crnogorski vladika Ilarion Roganović koji je kao đak boravio na Vranjini.

Prema njegovim podacima, Manastirska crkva je bila srednje veličine, sagrađena od jednostavnog kamena, bez kupole i zvonika i bez bilo kakvog

10

arhitektonskog ukrasa. Po ovom opisu u podu Crkve sv. Nikole nalazilo se više grobnih ploča sa natpisima koji su bili nečitljivi.

Posebno mjesto u pripratni, uz sjeverni zid, zauzimao je grob, u vidu sarkofaga, uzdignut od zemlje na kojem se nalazio natpis: ''Ovdje se predstavi rab Božiji Ilarion episkop zetski osnivač ovog svetog mjesta''. Dio natpisa sa godinom bio je uništen. Preko drugih istorijskih izvora, vezanih za pomen Ilariona, kao i paleografskom analizom, natpis se datira između 1235. i 1242. godine.

O posjedima sv. Nikole govori više starih povelja, u kojima su zabilježena darivanja Manastiru. Priloge su mu davali sv. Sava, kralj Vladislav, kraljica Jelena i kralj Milutun, a u XV vijeku tradiciju zemljišnih priloga ovom Manastiru nastavljaju Balšići, Đurađ II i Balša III 1417. godine. Zadnja povelja Vranjini je iz doba Skender–bega Crnojevića iz 1527. godine. Kao što se vidi ova Crkva bila je od velikog značaja i značenja za crnogorski narod. Povelje Vranjinskom manastiru jednako su brojne i prije i poslije početka XV vijeka kada se Mitropolija definitvno nalazi na Skadarskom jezeru tačnije u Prečistoj Krajinskoj.

Skoro je čudno kako se ovaj Manastir kod naroda i vladara izuzetno poštovao i dobijao bogate priloge. U Vranjini se narod skupljao iz čitave Zete, dijela Albanije i Primorja, u proljeće na dan prenesenja mošti sv. Nikole a koji se slavi kao Nikolj dan vranjinski.

Manastir Vranjina je srušen 1843. godine, kada su Turci tu sagradili Tvrđavu. Njegoš je u septembru 1846. godine, odlučio da lično interveniše i ode u Beč i Petrograd, kako bi njihove vlade privoljele Tursku, da vrati Crnoj Gori ostrva Vranjinu i Lesendro koje joj je turska vojska ''na prevaru'' otela ali su ostrva povraćena Crnoj Gori tek u ratu 1876–1878. godine.

Na mjestu porušene Crkve, knjaz Nikola Petrović je podigao novi hram o čemu govori uklesani natpis iznad vrata. ''Ovaj hram svetoga čudotvorca Nikole podiže se zaslugom blagovjernog gospodara knjaza Nikole I Petrovića Njegoša, ljeta gospodnjeg 1886. na mjestu gdje je nekada bila bivša rezidencija Zetske mitropolije''

Interesantno je da se u djelu ''Književni radovi'' Nićifora Dučića, nalazi i rad ranije objavljen u Crnogorskom Orliću ali je autor iz orginalnog teksta izostavio dio u kojem kaže da se gledajući sa vrha Granice Granica je naziv za brdo između Katunske i Riječke nahije, vidi ostrvo Vranjina ''gdje je nekada bila stara i slavna Mitropolija zetska''.

Iz svega gore navedenog stiče se jasan utisak da ako bismo zaključak o mjestu osnivanja Zetske episkopije donosili na osnovu podataka koje je u svom djelu iznio Vasilije Petrović nju bi morali tražiti negdje u Zeti.

CRKVA SV. PETRA U BOGDAŠIĆIMA

Ništa manje razmimoilaženja među istraživačima nije bilo kada je u pitanju analiza i datacija natpisa na Crkvi sv. Petra u Bogdašićima. Ovo se selo nalazi na jugozapadnoj strani Vrmca i udaljeno je od Prevlake sat vremena hoda. Za naselje Bogdašiće (Donje), ranije se upotrebljavao naziv Gradac.

Predanje kazuje da je Bogdašićka crkva sv. Apostola Petra i Pavla osnovana ''sedam godina prije Kotora''. Zasigurno se zna, kaže Crnogorčević da se u crkvenom groblju nalazilo na kosture sa licem okrenutim prema zemlji, potrbuške. Ispred ulaznih vrata ove Crkve on je zapazio donju stepenicu koja je duga koliko i ploča sa natpisom iznad vrata u Crkvi. Na ovoj ploči u podu, urezano je sa kraja na kraj deset

11

pravaca za neki natpis, od kojeg je urađen samo početak mješavinom rimskih i arapskih brojeva.

Sa spoljne strane hrama nalazi se u zidu, kao spolija, latinski natpis IN NOMINE XPIO CLAVSTRUM IS TVM COSTRVXIT REGOLVS MAGISTRV, vjerovatno iz XI vijeka, koji u prevodu glasi ''U ime Hrista Gospoda Manastir ovaj sagradi majstor Regulus''. Vrsta i oblik slova uputili su Božidara Šekularca da natpis vezuje u početak XIII vijeka. Šekularac ipak naglašava da pojedine karakteristike teksta i slova dozvoljavaju i drugačije datovanje, ističući da su pojedina slova karakteristična za natpise prije XI vijeka. Datovanje u XI vijek ima svoj puniji smisao ako se ima u vidu da je oko 1269. godine, Bogdašićka crkva, (Sanctus Petrus de Gradec), podignuta, obnovljena ili preuzeta od Zetskog episkopa, na mjestu ranijeg benediktinskog kulta.

I ovu je Crkvu naveo avinjonski papa Kliment VI, u pismu, namjenjenom caru Dušanu od šestog januara 1342. godine, u nizu crkava koje su prema izvještaju novog biskupa Sergija, raniji srpski vladari oduzeli katoličkoj crkvi zajedno sa posjedima. U jednom sudskom sporu vođenom u Kotoru 1444. godine, izričito se među ranijim gospodarima Bogdašićke crkve navode i zetski mitropoliti, nasljednici ranijih episkopa i gospodari Metohije sv. Mihovila. Crkva sv. Petra je 1455. godine oduzeta od pravoslavaca i predata u ruke katoličkom biskupu u Kotoru.

Iznad vrata Crkve sv. Petra nalazi se ćirilični natpis, ''U ime Oca i Sina i svetoga Duha i svete Bogorodice i svetih i vrhovnih apostola ja milošću Božijom jepiskop zetski Neofit sazidah sebi hram u oblasti svetog Mihaila u danima Blagočastivoga i Bogom držanog svetorodnog gospodina kralja Stefana Uroša sina Prvovjenčanog kralja Stefana unuka svetoga Simeona Nemanje u ljeto 6777/1269''.

Zbog preloma na ploči, za ovaj natpis ranije se mislilo da je donešen sa neke druge građevine. Prelom je vjerovatno nastao sredinom XIX vijeka, kada je Crkva dograđena i produžena pa je tom prilikom i natpis uzidan u novo pročelje. Za ovaj dragocjeni istorijski izvor interesovanje su pokazali mnogi istraživači i više puta je objavljivan. Zbog nedostatka nekoliko slova na prelomljenom dijelu ploče neki od njih su Zetskog episkopa imenovali Teofitom a nedoumice su postojale i oko riječi zetski jer je ploča polomljena baš na slogu ''zet'', tih slova zapravo nema.

Ipak sadržaj teksta jasno govori da je u vrijeme Stefana Uroša tačnije 1269. godine, zetski episkop Neofit sazidao ili obnovio hram u oblasti sv. Mihaila.

Godinu dana kasnije u doba kotorskog episkopa Marka (Marco I da Cattaro, 1260–1270), ovaj zetski episkop Neofit je prisustvovao saboru u Crkvi sv. Trifuna u Kotoru, 18. avgusta 1270. godine.

Za episkopa Neofita veže se i jedan izuzetno važan zetski književni spomenik, Ilovački zakonik koji se čuva u biblioteci nekadašnje JAZU. Neutemeljeno je Ilovački zakonik nazivati Ilovački prepis Zakonopravila sv. Save. G. Autora, Katalog izložbe, 18. Kakav je udio imao sv. Sava pri stvaranju ovog zakonika, vodila se rasprava početkom XX vijeka. Po Domentijanu se čini izvjesnim da se Savina uloga svodi na prepisivanje grčkog zakonika (nomokanona). Zapisi iz samih tekstova, jednog čak ranijeg od Domentijana, kažu jasno i čisto , da je Sava dao inicijativu da se Nomokanon preradi (V. Čorović, n.d., XLVI.). S toga je i zetski pisar Bogdan mislio da može u svom prepisu iz 1262. godine staviti ime svog episkopa Neofita, koji je njega postakao da uradi prepis., u Zagrebu. Radi se o ćiriličnoj rukopisnoj knjizi koju je po nalogu zetskog episkopa Neofita 1262. godine napisao Bogdan za Crkvu sv. Arhanđela Mihaila na mjestu zvanom Ilovica.

12

Ilovački zakonik je jedan od najstarijih sačuvanih zbornika crkvenog i građanskog prava a shodno tome rukopisac Bogdan je jedan od prvih poznatih prepisivača crkvenih knjiga.

Na kraju ove knjige nalazi se zapis: ''Pojaviše se na svjetlost slovenskog jezika ove Bogom nadahnute knjige, nazvane Nomokanon, jer prije toga bijahu pomračene oblakom mudrosti jelinskog jezika...U slavu velikog Boga i spasa našega Isusa Hrista složena su sveštena pravila svetih i blaženih apostola i njihovih tragova na saboru sjedinivši prepodobne oce, brigom i ljubavlju velikom i voljom mladog pobožnog i sveosveštenog episkopa sve zetske zemlje gospodina mog i oca kir Neofita koji popunjavaše sve nedostatke svetih spisa svetoj Crkvi arhanđela Mihaila. Na mjestu zvanom Ilovice desi se i meni mnogogrešnom Bogdanu prepisati ove knjige, po zapovjesti mog gospodina imenovane grčkim jezikom Nomokanon a našim pak Zakonik. A ti Vladiko moj blagoslovi'', godine 6770/1262. Ovaj tekst kao i fakat da je Zakonik pisan za Crkvu na Prevlaci izveo je kod istraživača zaključak da je Ilovica naziv za Prevlaku. Ivo Stjepčević jasno kaže: Da je Prevlaka kadgod nazivana Ilovica, ili da je to mjesto ležalo negdje u blizini, nema spomena! I. Stjepčević, Prevlaka, n.d., 9. Činjenica jeste da u Bogdanovom zapisu i ne stoji da se Crkva Arhanđela Mihaila nalazi na mjestu Ilovice, već da je knjiga pisana na mjestu koje nosi to ime. ''Na mjestu zvanom Ilovice desi se i meni mnogogrešnom Bogdanu prepisati ove knjige''.

Iz gore navedenih podataka proističe stav da je 1269. godine, kada je stavljena ploča na Crkvi sv. Petra u Bogdašićima, Zetski episkop Neofit imao svoju rezidenciju u Crkvi sv. Mihaila na Prevlaci. Prostorna bliskost crkava u Bogdašićima i Prevlaci, koje se nalaze na udaljenosti od sat vremena hoda, navodi na zaključak da su one od strane pravoslavnog episkopa morale biti preuzete u jednom vremenski kratkom intervalu, svakako ne dužem od 20. godina.

Odnosno izvesno je naslutiti da je Crkva u Bogdašićima prešla u ruke Zetskog episkopa neposredno iza preuzimanja Prevlačkog manastira. Izvjesno je Bogdašićka crkva preuzeta kasnije od Prevlačkog manastira. Mada je u nedostatku drugih podataka nezahvalno licitirati godinama, s obzirom na izuzetnu bliskost ove dvije Crkve, sat vremena hoda, nesumnjivo vremenski interval ne bi mogao biti duži od 20. godina.

U Dubrovačkom arhivu nalazi se sačuvan orginalni dokumenat, sa tragovima tri pečata, koji može pomoći da se približno tačno odredi kada se Manastir na Prevlaci nije nalazio u sastavu Zetske episkopije.

12. januara 1249. godine, arhiepiskop Barski Jovan II, prolazeći kroz Dubrovnik, poziva Dubrovačkog arhiepiskopa da se sastanu i razgovaraju oko problema koji postoje između crkve Dubrovačkog arhiepiskopata i Barske crkve. Za dobro mira a po volji Dubrovačkog arhiepiskopa Barski arhiepiskop Jovan predlaže da se susretnu ''u Kotoru ili kod svetog Mihaila u Kotorskom zalivu''. Da je Prevlački manastir bio 1249. godine u rukama pravoslavnih monaha, Karpini sigurno ne bi mogao imati tu slobodu da u ime pravoslavnog episkopa zakazuje susret u njegovom Manastiru, odnosno ne bi ni želio da sastanak bude u Manastiru pravoslavne crkve sa kojom je postajao dogmatski sukob.

NAJNOVI ZAKLJUČCIKada se radi o najnovim zaključcima iznesenim u Katalogu izložbe ''Riznice

manastira Prevlake'' važno je apostrofirati teze koje su se izvjesno zasnovale na individualnim i religiozno, obojenim razmišljanjima.

Radi se o dijelu teksta gdje stoji da je apostol Pavle propovjedao kod Trebinja, odnosno da je putovao primorjem; ''Apostol Pavle i njegovi učenici mogli su proći

13

kroz Boku ostavivši neizbrisivi trag, temelj Manastira svetog arhangela Mihaila, u vrijeme kada rane iz panonskog ustanka još nijesu bile zacijeljene''.

Mada se ovdje radi o očiglednom pominjanju temelja Prevlačkog manastira u simboličnom značenju i individualnom tumačenju Poslanice apostola Petra, konstrukcija ove teze navodi i na neke druge zaključke.

Zato treba istaći da se kaluđerstvo u hrišćanskoj vjeri javlja oko 270. godine, kada je sv. Antonije sakupio različite pustinjake u jednu opštinu sa nekim određenim pravilima za življenje. Smatra se da je kaluđerska služba veoma egoistična jer: ''ko presječe sve svoje snošaje sa svijetom, ko prezre svijet i odbaci sve što je svetsko, ko pobjegne od ljudi da živi u pustinji misleći jedino o Bogu i kajući se za svoje grijehe, za toga se kaže da vrši najveće junaštvo u slavu imena božijega i da na sebe uzima anđeolski lik i broji se među vojnike Hristove''.

Vasilije Marković, iznosi podatak da se monaštvo u jugoistočnim zemljama prvi put javlja početkom X vijeka i to kod Ohrida, kojeg on naziva kolijevkom ''jugoslovenske'' crkvene organizacije. Kada je u pitanju Pomorje, Marković kaže da je monaštvo importovano iz Italije, te da je prema tome ono bilo zapadnjačkog tipa. Istina ponekad su mogli dolaziti i vizantijski uticaji iz Drača koji je bio administrativni centar istočnog dijela Pomorja, Duklje–Zete kad god su ovim dijelom vladali Vizantijci, preotimajući teritoriju od dukljanskih vladara. Jedno vrijeme imao je pravoslavni mitropolit iz Drača svoje sufragane u Zeti. Ipak svi ovi grčki uticaji morali su biti relativno neznatni, pa je zaključuje on pomorsko monaštvo imalo zapadnjački karakter kao i sva tamošnja Crkva.

Katolicizam je bio državna vjera Dukljanske kraljevine, koja se u pomorju formirala. Bilo da je služba u manastirima vršena na slovenskom ili latinskom jeziku, ovdašnji su manastiri bili odlučno katolički.

Sa prelaskom Nemanje u pravoslavlje i Raškom političkom prevlašću došlo je krajem XII ili početkom XIII vijeka u Pomorje i istočno monaštvo, pa se iza tog vremena u Zeti pojavljuju jedno pored drugog oba monaštva.

Druga teza o neslučajnom pojavljivanju svetačkih moštiju, takođe se može pripisati kategoriji religiozno obojenih tumačenja. Ovim se naravno ne želi osporiti vjerovanje da su zemni ostaci sa Prevlake sveti, naročito ako oni vjerniku daju utjehu i nadu u spasenje, nadu i vjeru u boji život i carstvo nebesko. Sa druge strane, ne može se prihvatiti mišljenje da su ovi zemni ostaci sveti, zbog toga što su se u određenim klimatskim uslovima pored korijena vinove loze, maslinovog i lovorovog drveta očuvale onako kako je to davne 1893. godine opisao Mladen Crnogorčević. A on govoreći o manastirskom groblju navodi da su 1893. godine, nađeni čitavi, posve u suvom sačuvani grobovi i u njima po jedan do četiri glavom ka istoku okrenuta kostura. ''U rijetkoj suhoti kosturi su se za pet ili šest vjekova učuvali, žuti kao vosak, a na donjim čeljustima pojedinih lobanja, zubi su potpuni''.

Odgovor na brojna pitanja vezana za Prevlačku nekropolu može dati samo kvalitetna obrada skeletnog materijala. Ne postoji nijedan siguran navod koji bi mogao potvrditi Crnogorčeviću ocjenu da su se kosti nalazile u suhoti V ili VI vijekova, i zašto to ne bi moglo biti VII, VIII ili možda IX ili X vijekova. U razjašnjenu ovog zanimljivog fenomena, moralo se i mora uraditi starosna i polna stuktura skeleta i utvrditi neuobičajnost zašto su se i da li su se uopšte monasi sahranjivali u grupama jedan do četiri u grobu, kao da su članovi porodice na nekom seoskom groblju.

ARHITEKTURA

14

Sa stanovišta posmatranja ciljeva arheoloških istraživanja ovog lokaliteta i želje istraživača da ne nestane baština predaka i njihovo djelo, najveću težinu nosi zaključak autora Kataloga izložbe da je Manastir arhanđela Mihaila opustio sredinom IX vijeka i da se od tada pominje kao ''tumba'', to jeste, ruševina sve do XIII vijeka kada je obnovljen od strane Nemanjića.

Nesporno je da se na Prevlaci i u njenoj neposrednoj okolini, nalaze arheološki tragovi koji dokumentuju kontinuitet istorijskog razvoja kultura na ovom prostoru u zadnjih 4000. godina. Jedina kulturna praznina koja se pojavljuje na Prevlaci u ovom vremenskom intervalu, po autorima izložbe je period od druge polovine IX do kraja XII vijeka.

To je upravo vrijeme nastanka, razvitka i pune moći dukljanske kraljevine i njenih vladara kao i vrijeme punog prisustva i aktivnosti monaha benediktinskog reda na ovim prostorima.

Zapostavljajući ovaj dukljanski period, autori Kataloga izložbe obnovljenoj Crkvi i manastiru Nemanjića iz XIII vijeka nalaze brojne analogije. Tako ih sačuvani dijelovi prozora veoma potsjećaju na prozore Bogorodičinog hrama u Studenici, a raspored trpezarije i dvora na Prevlaci liči onom u Pećkoj patrijaršiji. Takođe otkrivena pravougaona osnova Manastira, ''ista je kao osnove grčkih manastira iz XI i XII vijeka i identična je osnovama Žiče i Hilandara''. Iz ovih teza, nameće se zaključak da je Prevlački manastir predstavljao simbiozu arhitektonskih elemenata Studenice, Žiče, Hilandara i Pećke patrijaršije.

Kako će na osnovu izvora, literature i saznanja iznešenih u ovom tekstu biti prezentovano drugačije viđenje istorije Prevlačkog manastira, potrebno je iznijeti i ostala važeća i prihvaćena mišljenja po pitanju arhitekture i datovanja ovog objekta.

Prvi je Crkvu na Prevlaci stilski opredjelio u svom radu Mladen Crnogorčević. Hram su po njegovom mišljenju gradili Nemanjići u prvoj polovini XIII vijeka, ''po svoj prilici u romanskom stilu''. Kao posebnu zanimljivost uz trobrodnost Crkve on navodi i podatak da je bila ''patosana mozaikom''.

Svoj sud o Manastiru daje i Ivo Stjepčević, koji prosuđuje da su ''Crkvu u romanskom stilu gradili Kotorani u prvoj polovini XII vijeka''. Po bizantijsko-langobardskom stilu, koji se jako osjeća u čitavoj građevini ''dalo bi se zaključiti da su kameni ostaci rađeni od IX do XI vijeka''. On nije isključio mogućnost da su u doba Nemanjića, na Crkvi izvršene određene izmjene.

Vojislav Korać u svom Izvještaju zaključuje da je među ostacima dijelimično ispitanog lokaliteta, najstarija velika trobrodna Crkva sa tročlanim oltarskim dijelom. On iznosi mišljenje da ''osnovna dispozicija građenja, razmjere i tehnika zidanja trobrodne Crkve čine elemente romanske umjetnosti''. Po svom obliku oltarskog dijela, ''Crkva predstavlja posebnu varijantu ovog tipa arhitekture na primorju''. Fragmente plastične dekoracije pronađene na lokalitetu Korać ocjenjuje preromaničkim.

Nelogičnost da se materijal na terenu ne slaže sa samom Crkvom na terenu, pokušana je riješiti u Istoriji Crne Gore, zaključkom ''da su arheološka iskopavanja pokazala, postojanje neke preromaničke građevine iz X vijeka'', sa bogatim kamenim crkvenim namještajem. Ostaci trobrodne građevine ovdje se približno datuju u drugu polovinu XII vijeka.

Đorđe Janković je na osnovu najnovih rezultata istraživanja, definisao na prostoru Manastira više kulturnih slojeva i utvrdio neke hronološke faze. Na lokalitetu je konstatovana luksuzna građevina iz ranorimskog perioda i uključena mogućnost da su njeni najviši dijelovi u IV vijeku nove ere, korišćeni kao sakralni objekat.

15

Keramičkim materijalom prepoznat je i ranovizantijski sloj. ''Mada se radi o zatvorenom kulturnom sloju izvjesno je da su građevine iz ovog ranovizantijskog sloja korišćene i kasnije sve do IX vijeka, tačnije do Saracenske najezde 841. godine''.

Preromanička kamena plastika pripisuje se nekom manastiru koji je ovdje postojao prije prodora Saracena. Iz činjenice da se na terenu ne mogu konstatovati tragovi života u trajanju od X do XII vijeka, zaključuje se da je život u Manastiru poslije prodora Arapa zamro za narednih 300, 400. godina. Iskopavanja su takođe pokazala jasno definisani sloj iz vremena kada je na Prevlaci bilo episkopsko i miropolitsko sjedište sve do napuštanja manastira početkom XV vijeka.

Sve ove teze argumentovane su analizom istih ostataka arhitektonskog objekta i dekorativne plastike koja mu bez sumnje pripada.

Manastirska crkva bila je reprezentativna građevina sa bazilikalnom osnovom. To je bila trobrodna Crkva sa tri apside na istočnoj strani. Srednja apsida imala je polukružni spoljni oblik, dok su bočne bile iznutra polukružne a spolja završene ravnim zidovima. Na lokalitetu je pronađen veći broj ulomaka dekorativne plastike, od kojih je jedan dio zajedno sa građom našao svoje mjesto u novosagrađenoj Crkvi sv. Trojice. Ukras na kamenu izveden je u plitkom reljefu, sa tročlanim prepletom, trakom, u koju su ukomponovani floralni i geometrijski elementi. Oko Crkve su konstatovani ostaci nekropole, a na nekim grobnim pločama nalaze se latinični i ćirilični natpisi. Na terenu se konstatuje više faza građenja, a najmlađu građevinu predstavlja mala pravougaona kapela sa polukružnom apsidom, koja je sagrađena na temeljima istočnog dijela sjevernog broda. U Crkvi je pronađen i mozaički pod i brojni ostaci kasnoantičkih kamenih ukrasa i građevine.

Taj detalj rješava nedoumicu da li je na ovom mjestu krajem VII vijeka, a poslije prvog pokrštavanja Slovena, obnovljen neki kasnoantički sakralni objekt.

Na tim osnovama se razvijaju začeci mlade srednjovijekovne umjetnosti o kojoj mi nemamo mnogo saznanja. Sa mnogo više podataka, razvoj te umjetnosti može se pratiti tek od IX vijeka. U to vrijeme u zapadnoj Evropi se razvija tzv. preromanika, pa se taj termin primjenjuje i na naše oblasti. Tokom IX vijeka nastaju i prvi spomenici koji se bez svake sumnje mogu pripisati doseljenim Slovenima. Za nastanak ovih spomenika značajna su dva momenta. Prije svega definitivno napuštanje paganske vjere i primanje hrišćanstva, kao i formiranje prvih i većih stabilnih društvenih organizacija.

Glavna odlika i obilježje preromaničke umjetnosti je prepletena ornamentika koja u srednjem vijeku ima isključivo dekorativni smisao. Porijeklo prepletene ornamentike na Primorju pojedini autori vezali su za zapadnu Evropu, drugi za poznoantičku tradiciju, a treći opet smatraju da je ona autohtonog porijekla. Svakako da u svemu ovome ima po malo istine pa se nameće zaključak da je ova ornamentika, nastala pod različitim uticajima, na prostoru Duklje stvorila jedinstvenu cjelinu.

Preciznu dataciju preromaničke plastike u okviru trajanja ovog stila od IX do XI vijeka nije moguće sprovesti bez eventualnih upisanih datuma na ktitorskim natpisima ili nadgrobnim pločama. Preromaničku skulpturu na njenom zenitu u drugoj polovini XI vijeka karakteriše pojava ranoromaničkih motiva. Natpis na jednoj nadgrobnoj ploči sa Prevlake okvirno je datovan u XI-XII vijek.

Preromanička skulptura XI vijeka najbolje je poznata u Kotoru i Stonu. Radi se o fragmentima kamene plastike koji se čuvaju u Kotoru, ali se ne zna kojem lokalitetu pripadaju, kao i fragmentu kamene plastike uzidane u Crkvu sv. Trojice na Prevlaci.

Sa Prevlake takođe potiču i 174 kamena fragmenta, najvećim dijelom preromaničke plastike koji su se do prije par godina nalazili u muzejsko galerijskom

16

kompleksu Buća-Luković, u sklopu Tivatskog centra za kulturu. Centar za kulturu u Tivtu ovaj materijal je zbog organizovanja izložbe na Prevlaci pozajmio Srpskoj pravoslavnoj crkvi koja je kasnije odbila da predmete vrati legalnom vlasniku.

Od ostalih fragmenata sačuvanog crkvenog namještaja na Prevlaci su nađena rozeta, ugrađena takođe u Crkvu sv. Trojice, Ugrađena zajedno sa fragmentom datovanim u XI vijek., dijelovi kamenog ciborija i bogato ukrašena parapetna ploča. Ova ploča je ukrašena prepletenom dekoracijom, biljnim motivima i krstovima, dok je centralni ukrasni motiv na ploči lik lava, ukomponovan u krug od biljne vreže. Slične parapetne ploče oltarske pregrade sa reljefnim predstavama raznih životinja koje simbolično čuvaju ulaz u oltar nađene su skoro na cijelom Mediteranu. Tako i ova ploča kao i ostali fragmenti dekorisane plastike sa Prevlake imaju izvjesne sličnosti sa zadarsko-splitskom grupom datovanom u XI vijek.

Za Jovanku Maksimović, po pitanju datovanja parapetne ploče sa Prevlake u XI vijek nema dileme. Ona zaključuje da ploča sigurno potiče sa stare Crkve sv. Mihaila čiji se ostaci nalaze na Prevlaci. Sa iste građevine su po njenom mišljenju i neki drugi fragmenti prepletene skulpture uzidani u novu Crkvu i nađeni u ruševinama. Analiza detalja upućuje na mnoge analogije sa drugim spomenicima XI vijeka. Tako je lozica sa lišćem u lijevom okviru parapetne ploče identična onoj u Crkvi sv. Mihaila u Stonu, Od velikog značaja za istraživače su i freske u Crkvi sv. Mihaila u Stonu iz XI vijeka, svakako najreprezentativnije i po obimu i po vrijednosti, kao i po donatorskom portretu kralja Mihaila. Njihove teme, raspored, ikonografija i njihov rani romanski stil pokazuju vladajuće zapadne, odnosno italijanske romanske uticaje u Primorju i Duklji, datovanoj u XI vijek. Na ovaj način i sama se Prevlačka crkva sv. Mihaila tačno datuje u XI vijek.

Mada postoje veliki problemi da se analizom ostataka arhitektonskog objekta i kamenog ukrasa odredi precizniji termin nastanka hrama sv. Arhanđela Mihaila na Prevlaci, fakti nameću mišljenje da je on podignut u drugoj polovini XI vijeka, u vrijeme dukljanskog kralja Mihaila. Na ovo mišljenje navodi nas činjenica da trobrodna bazilika, karakteristična za južnoitalsku i uopšte zapadnoevropsku ranu romaniku nije obilježje zetske sakralne arhitekture i da se jedino može rekonstruisati u Manastiru sv. Mihaila na Prevlaci. Ova rana romanska arhitektura u sjeverozapadnom dijelu Francuske u Normandiji, sazrela je početkom XI vijeka. Uticaj ove škole bio je jak i mnogostran, naročito poslije vojnih osvajanja teritorija od strane normandijskih vitezova i feudalaca. Normani prije 1066. godine prenose romaniku u Južnu Italiju i Siciliju. . Normani su sredinom XI vijeka, pod Robertom Gviskardom, zauzeli Apuliju a zatim Siciliju i cjelu Južnu Italiju, suzbijajući vlast i uticaj Vizantije

Opšte je prihvaćeno mišljenje da je gradnja crkvenih objekata, pogotovo onih reprezentativnih, karakteristična tek za vrijeme nakon definitivnog uspostavljanja koegzistencije raznorodnih etničkih grupa i njihovog zajedničkog života na određenom prostoru. Na osnovu poznatih dešavanja u Boki (Sukoba Kotorana sa Petrislavom, Vladimirom i Dragomirom i činjenice da se u drugoj polovini XI vijeka, poslije velikog raskola, Kotor vezao za dukljanske vladare.), gradnja Crkve na Prevlaci takođe se mora vezati za kralja Mihaila koji je imao dvor u Kotoru. U Skiličinoj hronici, prema podacima episkopa Mihaila Devalskog, kralj Mihailo je imao dvor u Kotoru ili njegovoj okolini ali nije poznato gdje se tačno nalazio . Kult sv. Mihaila, naročito je bio njegovan na dvoru dukljanskih kraljeva, a naziv sv. Michael de Tomba, hram na Prevlaci dobio je po uzoru na normandijski centar kulta arhanđela Mihaila na poluostrvu Mont Saint Michel na Atlanskoj obali.

17

PREVLAČKI MANASTIR DO XII VIJEKAIsključujući ambiciju da se dođe do potpuno jasnih i preciznih informacija i

konačnih rešenja, ovdje će biti učinjen pokušaj da se makar u gabaritima, a pomoću arhivske građe i dostupnih materijalnih ostataka, učini pokušaj rekonstrukcije istorijskih zbivanja na ovom prostoru.

Donja vremenska granica koja bi mogla da bude pogodna za prilaz ovoj temi svakako je vrijeme Saracenskih osvajanja ovih prostora 841. godine.

Brojni ostaci kamene plastike na terenu kao što su djelovi mermernih stubića i kapitela, djelovi kamene plastike ukrašeni krstovima, grčkim slovom π, kao oznakom klesara na inpost kapitelu, ukazuju da je već za vrijeme cara Iraklija, (610–641), Prevlaka predstavljala značajan vjerski centar, dok je susjedno ostrvo Stradioti bilo mjesto gdje su bile stacionirane vizantijske vojne snage. Vizantija je u VII vijeku stvorila jak vojnički stalež ''stratiote'' , koji su dijelom bili i Sloveni, zemljoradnici i stočari. Stratioti su bili dužni da služe u vojsci ili mornarici i pritom su se dijelili na kategorije prema veličini zemljišnog posjeda kojim su raspolagali.

Položaj Vizantije na prostoru današnje Crne Gore naglo počinje da slabi poslije Saracenskih pohoda 841. godine, da bi već poslije otpočinjanja bugarsko–vizantijskog sukoba 905. godine, došlo do potpunog organizovanja slovenskih plemena na ovim prostorima.

Osnivanjem slovenske države Duklje oživljava i Prevlaka, pa Dukljanin, bilježi da su na njoj postojali tvrđava i dvor. Prema Ljetopisu, legendarni hromi Legeš sa ženom Lovicom je stolovao u Kotorskom zalivu. ''..in loko qui Traiectus dicitur, ubi castelum sibi construxerat et curiam..''. Po mišljenju Slavka Mijuškovića ''Trajektus'' se nalazi na Rosama. Na ovo ostrvo je kao samostalni vladar Duklje, pravo polagao Vladimir (980–1015), a kasnije je kao zet cara Samuila dobio na upravu cijelu Dračku temu. Od Dukljanina saznajemo da je u Crkvi sv. Gabrijela na ostrvu Stradioti od strane Kotorana ubijen Dragomir, gospodar Huma i Trebinja, koji je poslije Vladimirove smrti ustao da osvoji zemlje svojih otaca. ''Toga radi, došavši u Kotorski zaliv, naredi da se vojska preveze. Pošto su Kotorani pripremili male lađe, izniješe pred njega hleb, vino i razne hrane na pretek i pozovu ga na ručak na ostrvo svetog Gavrila''.

Kotorani su poslije smrti bugarskog cara Samuila i dukljanskog kralja Vladimira, smatrali da je korisno ubiti Dragomira jer će se tako domoći slobode, ''ubivši onoga, koji je poslednji od domaćih vladara'', jer ako ga ne ubiju da će ih i on onako tlačiti kao njegov otac Petrislav i brat Vladimir. Radoslav Rotković u svom radu Kraljevina Vojislavljevića XI-XII vijeka ubjedljivo dokazuje da je Dragomir Vladimirov stric

Na osnovu Dukljaninovog teksta lako se može zaključiti da su sav prostor oko Kotora ranije zauzimali Petrislav i Vladimir.

Neprijateljski odnos Kotorana prema dukljanskim vladarima i njihova naklonost Vizantiji sasvim je razumljiva. Oni rijetki primorski gradovi, među kojima i Kotor, koji su sačuvali svoju nezavisnost dugo su vremena na doseljne Slovene gledali kao na varvare. Kotor je u Vizantijskom carstvu prepoznao najsigurnijeg zaštitnika svog latinskog stanovništva, rimskih potomaka i njihove imovine.

Kada je Dragomirov sin Vojislav, (1038–1050), obnovio dukljansko kraljevstvo, on je u svom posjedu takođe imao Grbaljsku župu koja gravitira prema Kotoru. Grbalj u nasljedstvo od oca dobija najstariji Vojislavov sin, Gojislav (1050–1052), a poslije njegove smrti i ovu župu preuzima njegov brat Mihajlo, (1053–1081). Mihajlo, koji se sa pravom može smatrati najmarkantnijom ličnošću u Dukljanskoj kraljevini, učvrstio je državu i izgradio dobre odnose sa susjedima, Petrom

18

Krešimirom, Normanima u Južnoj Italiji Ćerka kralja Mihaila bila je udata za Normanskog vojskovođu Longibardopula. F. Milobar, n.d., 301. Takođe se smatra da je Longibardopul bio langobardski plemić u vojsci Normana i Dukljana, , a ustupajući Vizantiji Drač, bio je upisan u prijatelje Carstva.

Upravo u vrijeme kralja Mihaila, 1054. godine, dolazi do konačnog raskola između istočnog i zapadnog krila hrišćanske Crkve. Raskol je išao na štetu Istočne crkve i Vizantije, koja se nije pokazala dovoljno jakom da sačuva Hristov grob od nevjernika i jeretika. Period od raskola u Hrišćanskoj crkvi pa do obnove Barske arhiepiskopije i postavljanja prvog latinskog arhiepiskopa u Baru, 1067. godine je razdoblje u kojem dolazi do potpunog učvrčćenja Dukljanskog kraljevstva. Ovo pitanje bilo je konačno rješeno za vrijeme pape Aleksandra II (1061-1073) i dukljanskog vladara Mihaila, kada je bilo određeno da se Bar učini crkvenom mitropolijom i da se na njega prenesu sva prava i povlastice nekadašnje Dukljanske crkve.

U toku jedanajstog vijeka dolazi i do konačnog slabljenja vizantijske vojne moći na ovim prostorima. Raniju praksu da svoju vlast uspostavljaju silom i vojnim pohodima Vizantija mjenja, pokušavajući da slovenske vladare prikloni sebi dajući im vojnu službu i titule ili da unosi razdor među njima. Sa druge strane Rim je ulivao povjerenje kod slovenskih vladara, nudeći im civilne insignacije vlasti, kraljevska znamenja i ''samostalnost'' njihovih crkvenih organizacija. Na ovaj način, kao i preko svojih misionara, katolička crkva se veže za građanstvo i bogate trgovce, polako preuzimajući i jake trgovačke gradove kakav je i Kotor, nudeći im sada zaštitu slovenski vladara i stvarajući međusobno povjerenje. Rim za uzvrat takođe počinje da dobija i povlastice od slovenskih vladara.

Oni katoličkom kleru daju zemlju, dozvole za podizanje manastira i crkava, postaju zaštitnici monaha na teritoriji svoje države i sami se pojavljuju kao ktitori crkvenih objekata. Nema sumnje da su u vremenu nedefinisanih razlika između ovih dviju crkava, osnovni razlozi kralja Mihajila da se u potpunosti okrene Rimu, bili osim svešteničkog i crkvenog nasleđa uglavnom politički. U XI vijeku ne bilježe se ni sukobi između arhiepiskopije u Baru i Dubrovniku, zahvaljujući izuzetnoj moći tadašnjeg dukljanskog kralja Mihaila.

Vrijeme kralja Mihaila takođe je obilježeno stabilnim društvenim relacijama koje oživljavaju izgradnju crkvenih objekata. Zato ovdje ne treba isključiti mogućnost da je uporno nastojanje Mihajla da od Pape dobije krunu i plašt moglo uticati da se upravo on pojavi kao ktitor Crkava sv. Mihaila u Stonu i na Prevlaci. Ova Crkva nalazi se na vrhu brijega koji dominira stonskim poljem. Nju je podigao dukljanski kralj Mihailo u drugoj polovini XI vijeka.

Mišljenje da su Dukljanski vladari u drugoj polovini XI vijeka, gradili manastire i poklanjali ih benediktincima učvršćuje i povelja kralja Radoslava, Mihajlovog brata. On je 1058. godine, sa svojom ženom Julijom, na mjestu Baleni kod Trebinja, sagradio Manastir i poklonio ga monasima sv. Benedikta. ''Ja kralj Radoslav...sa svojom ženom Julijom i sinom Branislavom želim da se sagradi Manastir na Baleni i da se da monasima Sv. Benedikta od Lokruma'' (1058).

U arhivskoj građi nema nikakvih podataka o osnivanju benediktinskog bratstva Benediktinci, monaški red svetog Benedikta (480-543), iz Nursije, osnovan je u VI vijeku u Monte Kasinu. Pravila Benedikta iz Nursije su prihvatili svi zapadnoevropski Manastiri. Po ovim pravilima, pored molitvi svakodnevno zanimanje monaha trebao je biti fizički ili umni rad. Ovaj intelektualni rad je podrazumjevao prepisivanje knjiga. na Prevlaci, niti dokaza da su benediktinci tu ostali do pojave pravoslavnih kaluđera. Na samom terenu Crnogorčević je našao i sa crtežom objavio

19

jedan epigrafski fragment. Mjesto nalaza su ruševine Crkve sv. Mihaila, a na ovoj nadgrobnoj ploči ostao je sačuvan dio natpisa: ''AD HONO...RI ABBATIS''. Ovaj opat koji se navodi u natpisu mogao je biti samo starješina benediktinskog manastira, a sam natpis prof. dr Jovan Kovačević je datirao u XI ili čak XII vijek.

Poznato je da su u XI vijeku benediktinci, iz Italije bili izuzetno aktivni u osnivanju svojih središta na ovoj obali Jadrana. Prilikom osnivanja manastira koristila se ustaljena praksa da se kod gradnje novih kultnih središta formom i imenom podražava neko svetilište koje već postoji. Mada nema neposrednih istorijskih podataka, veoma je vjerovatno da su osnivači Prevlačke opatije pronašli da samo ostrvo Prevlaka potsjeća po mnogo čemu na slavnu normandijsku opatiju Mont Saint Michel, koja se od osnivanja naziva Tomba. Kada su se monasi reda sv. Benedikta počeli širiti po svim krajevima Evrope, oni su i na prostoru Dukljanskog primorja osnivali mnoge Manastire, između ostalih: sv. Mariju u Risnu, sv. Đorđa pod Perastom, sv. Petra u Bogdašićima, sv. Luku u Krtolama i sv. Mihaila na Prevlaci (St. Michael de Tombe).

Širenju kulta sv. Mihaila najviše je doprinijelo svetilište na Monte Garganu u Južnoj Italiji gdje je zaživjela legenda o njegovom pojavljivanju krajem V vijeka. Oltar ove crkve podignut je na jednoj pećini kojih ima puno u ovom kraju. Sa Monte Gargana kult arhanđela Mihaila širio se po Evropi a crkve su mu građene vrlo često na nekom uzvišenju, iznad neke pećine ili kripte.

Pod direktnim uticajem Monte Gargana, podignuto je i najčuvenije kultno sjedište sv. Mihaila u Francuskoj Mont Saint Michel. Ova Crkva nalazi se na poluostrvu, granitnoj stijeni koja se nalazi na deset kilometara od Avranša u Normandiji. Prilaz stijeni do izgradnje kamenog prilaza bio je moguć samo u časovima osjeke. Tu je 709. godine, posvećena najstarija Crkva sv. Mihaila. Crkvu je podigao episkop Avranša, Ober, (Autbertus), koji je u nedostatku prirodne pećine, kripte, jednu iskopao u stijeni.

Ta prva Crkva doziđivana i nadgrađivana sledećih vijekova postala je od druge polovine X vijeka, 966. godine, središte benediktinske opatije koju je osnovao normandijski vojvoda Rihard II. Crkva na Mont Saint Michelu poslužila je za ugled drugim hramovima posvećenim arhanđelu Mihailu koje su benediktinci podizali na brežuljcima iznad mora. Svake godine poluostrvo Mont Saint Mishel posijeti preko 2 miliona i 200 hiljada hodočasnika i turista.

Ono što posjetiocu, odmah skrene pažnju kada prilazi ovom značajnom francuskom kulturno istorijskom spomeniku i atraktivnoj turističkoj destinaciji je veliki i visoki zvonik Crkve koji stremi ka nebu. Zvonik Prevlačke crkve Crnogorčević naziva graditeljskim remek djelom. Predanje kazuje da se sa zvonika vidjelo ''veliko more'', more van zaliva, otvoreno more prema Bigovu, i da je zvonik prilikom pada ''oškropio đuraševićke domove pri obali'', skroz na suprotnoj strani. Kod Crnogorčevića takođe bilježimo da je pri opisu Prevlačkog manastira na sjevernoj strani Crkve zapazio četvorougaonu izdubinu (kriptu?), za koju nije bio siguran ni da je bunar, ni nešto tome slično.

Mont Saint Michel dugo je zadržao i svoj stari naziv Tumba, koji mi nalazimo i za stari Prevlački manastir. Sve ovo nam daje za pravo na zaključak da su benediktinci osnivajući na Prevlaci svoju opatiju, željeli da podražavaju čuveno normandijsko svetilište i da su zajedno sa kultom sv. Mihaila prenijeli i sam naziv Tumba što prilikom osnivanja crkava nije bila rijetka pojava. Poluostrvo Prevlaka je približno istih dimenzija kao stijena na Atlanskoj obali a takođe se u vrijeme plime pretvara u teško pristupačno ostrvo. Monasi koji su došli iz Južne Italije bili su dobro upoznati sa kultom sv. Mihaila u Monte Garganu i Mont Saint Michelu. Takođe je

20

jadranska obala bilo pogodno tlo za širenje kulta sv. Mihaila koji je i potekao sa izvora istočne crkve.

Čitavu pretpostavku upotpunjuje podatak da se Kotorski biskup pominje od 1062. godine, kao sufragan arhiepiskopije u Bariju. Ovaj grad su 1071. godine Normani oteli od Vizantijaca. Iako su postojali pokušaji da Kotorska biskupija potpane pod jurizdikciju Dubrovačke ili Barske arhiepiskopije, ovaj je grad rješenjem papske kurije od 1172. godine, ostao vezan za Bari koji je bio pod normanskom vlašću. Kotorska episkopija je od 1166. pa do 1179. godine bila podređena Barskoj arhiepiskopiji.

Ivan Ostojić je u svom radu, skrenuo pažnju da nedostatak istorijskih podataka umanjuje vjerodostojnost ove teze, a isključuje i mogućnost da je poluostrvo Prevlaka svojim izgledom moglo asocirati benediktinske monahe na u to vrijeme, (XI vijek), slavni Mont Saint Mishel. On zaključuje da nije na odmet tražiti uticaje i sličnosti, ali se ne može, samo na osnovu toga što su dva mjesta nosila isto ime stvoriti zaključak da su te crkve preuzele ime jedna od druge.

Ovdje se postavlja osnovno pitanje, što je monaha, hodočasnika sa Mont Saint Mishela moglo potsjetiti da Prevlaka liči na normandijsko ostrvo. U tom smislu treba razumjeti da današnji izgled Mont Saint Mishela, gotička crkva i odbrambeni zidovi ne mogu predstaviti autentični izgled ostrva i njegove Crkve iz X vijeka. Zato i neki podaci, koji se sa stručne i naučne strane ne mogu smatrati relevantnim, mogli su u XI vijeku biti osnovni razlozi da nekog monaha koji je bio u Normandiji, Prevlaka privuče svojim izgledom, potsjeti na Mont Saint Mishel i da to bude inicijalni razlog da se na ovom mjestu podigne opatija posvećena sv. Mihailu.

Granitna stijena na kojoj leži Manastir u Normandiji i danas je obrasla zelenilom na svakom mjestu gdje ga nije istisnula neka građevina, pa ne treba sumnjati da je ovo ostrvo bilo još bujnije zelenilom u XI vijeku. U istom zalivu pored Mont Saint Mishela-Tombe, nalazi se ostrvo koje nosi naziv Tombelaine. Tombelaine,Tomboleto, Tumbela. Na ovom drugom ostrvu je prema romanima o vitezovima Okruglog stola, div ugrabio Helenu, vjerenicu kralja Artura. Žalosni kralj je na tom mjestu podigao kapelu koja se po otetoj Heleni prozvala Tombe Elaine (Jelenina grobnica).

U Kotorskim notarskim knjigama susrećemo na više mjesta toponime Tombe i Belile kao latinske nazive za selo Bjelila na Brdima u blizini Prevlake gdje se nalaze ruševine Crkve sv. Spasa. Blizina ostrva Stradioti i Otoka, kao i niz drugih detalja mogli su kod benediktinskih monaha stvoriti utisak o sličnosti ovog mjesta sa njima dobro poznatim normandijskim svetilištem. U istoriji ovog francuskog ostrva često je bilo sporno, zbog njegovog graničnog položaja da li pripada Normandiji ili Bretanji, a oko njega je u srednjem vijeku stvorena i komuna, Metohija sv. Mihaila. Na obali pored Mont Saint Mishela i danas pasu brojna stada ovaca, upravo onako kako se nekada i vodila stoka na ispašu u okolini Prevlake.

Takođe u njegovoj okolini ima mnogo prirodnih staništa rezervata ptica upravo kao i u okolini Prevlake. Ono što se smatra posebnim kuriozitetom normandijskog svetilišta je osjeka, ciklično povlačenje mora po par kilometara. U tom vremenu, svakih šest sati, oko ostrva se formira jedno ogromno blatnjavo prostranstvo. Taj vremenski interval lokalni ribari koriste da iz ovog blata vade gliste i račiće koje kasnije koriste za lovljenje ribe. I pored činjenice da se nivo vode u Bokokotorskom zalivu znatno uvećao, (jedan metar za hiljadu godina), tivatski ribari i danas odlaze barkama južno od Prevlake u njenoj neposrednoj okolini u mali zaliv, (calanque, franc. zaton, uvalica), koji oni još zovu Živi mulj. U vrijeme osjeke ribari

21

na ovom mjestu iz blata vade račiće ''kanjoče'', (cancre, franc. Morski rak), koji se kasnije koriste kao idealan mamac za lov na kvalitetnu ribu.

Dukljanski kralj Mihajlo, pored svoje ćerke i svog sina Bodina je vjenčao normanskom plemićkinjom Jakvintom, ćerkom Argirica, uglednog građanina Barija koji je bio vođa normanske stranke u ovom gradu.

Bliske i konstantne veze Apulije i Duklje, kao i gore navedeni podaci daju dovoljno osnove za pretpostavku da se čuveni kult normandijskog arhanđela Mihaila i sam naziv Tomba presadio na poluostrvo Prevlaka u Tivatskom zalivu. Jake veze benediktinaca iz Normandije sa svojim središtem u Južnoj Italiji i njene bliske veze sa istočnom obalom Jadrana čine ovu pretpostavku mogućom a kroz prizmu istorijskih događaja i veoma prihvatljivom.

Po Ljetopisu Popa Dukljanina, iza Mihailove smrti Dukljom jedno vrijeme upravlja njegov brat Radoslav. On je oslobodio Bodina iz zarobljeništva u Antiohiji i dao mu na upravu Grbalj i Budvu. Za Mihailovog sina Bodina, veže se izdavanje jedne povelje kojom on daruje benediktinskom samostanu na ostrvu Lokrumu selo sv. Martina blizu Dubrovnika. Povelja se datira oko 1100. godine.

Dukljanska istorija poslije smrti kralja Bodina (1101/2), ispunjena je teškim borbama za presto između njegovih brojnih potomaka i srodnika. Za oko pola vijeka izmijenilo se sedam vladara Duklje, jednih vjernih vazala Vizantije a drugih njenih ljutih protivnika koji su težili za nezavisnošću zemlje. Centralna ličnost ovih dešavanja je Bodinova supruga Jakvinta koja na granici između materinstva i zločina pokušava da obnovi kraljevstvo svoga muža i teži da na čelo Duklje postavi svoga sina Đorđa.

Jakvinta je živjela u Kotoru, gdje je Ljetopisac nalazi kako sprema otrov za svoje rođake i neprijatelje. Da li je Jakvinta boravila na Prevlaci u Kaštiju nema podataka ali Pop Dukljanin navodi da je bila uhvaćena ''negdje kod Kotora'' i zatim odvedena u Carigrad gdje je i umrla.

Bodinov i Jakvintin sin Đorđe, uspio je u dva navrata, (1114-1118. i 1125-1135), da preuzme vlast u Duklji od svog rođaka Grubješe.

Đorđe ''Bodinović'' je svojom poveljom Kotoru ''mnoge slobodštine i privilegije poklonio'', pa i samu Crkvu sv. Mihaila na Prevlaci. Ova najstarija povelja kralja Đorđa je iz 1115. godine i ona je izdata u vrijeme kotorskog episkopa Grimalda, (1090-1124). Ne može se uzeti kao pouzdano da je kralj Đorđe samo protokolarno poklonio Crkvu na Prevlaci Kotoranima, Sudskim sporom iz 1114. godine, saznajemo iz riječi sudije Gerdona, da je Crkva sv. Martina na Lokrumu: ''Od početka bila kraljevska''. U svojoj presudi on zaključuje da su svjedoci izjavili: ''Što smo mi sigurno čuli, da je Crkva sa svojim nasledstvom uvjek bila kraljevska''. V. Nikčević, Kralj Đorđe, sin kralja Bodina, , već se povelja treba vezati za dva važna istorijska događaja. Jedan je interes Kotorske episkopije da u svijetlu sukoba Bara i Dubrovnika, izdvoji prostor svoje dijeceze, a drugi razlog je potreba kralja Đorđa da u borbi za presto zadobije oslonac Kotora i njegove Crkve. Na jednu povelju kralja Đorđa, Bodinovog sina, poziva se i izvjesni Boliaci, u sporu oko Crkve sv. Viktora, između 1154. i 1170. godine. Ovaj Boliaci, tvrdio je da je crkva sv. Viktora njegova i da o tome on ima povelju kralja Đorđa.

Od Dukljanina saznajemo da je od brojnih nevolja i ratova zemlja toliko opustjela da se pored naroda čak i Kotor pobunio protiv kralja Đorđa.

Bježeći Đorđe se sklonio u primorski grad ''Obolon'', a prateći priču Frana Milobara zaključujemo a to i Ljetopisac kaže da je Gradinja jureći Đorđa zauzeo cjelu teritoriju do Kotora, ''Tada je Gradinja zadobio teritoriju do Kotora, osim tvrđave u koju se kraljeva posada održavala. Međutim, vojskovođa (Aleksije Kontosteton) dođe

22

u Skadar, a Gradinja mu poruči da što prije stigne kako bi zauzeli tvrđavu i uhvatili Kralja'', osim Kaštija gdje se kralj i njegova posada održavala. Da je kralj Đurađ imao zamak na Prevlaci teško je dokazivo mada se takvo mišljenje ne može u potpunosti odbaciti. Ogromnim kamenim kolosima, zamkovima po zapadnoj Evropi rađenim u XII i XIII vijeku prethodili su tokom X i XI vijeka sasvim jednostavni drveni zamkovi. Podizanje ovakvih objekata nije tražilo mnogo godina rada, već samo prirodno dobro zaštićeno mjesto, van gradskih zidina. I pored protivljenja sveštenstva zamkovi su se često nalazili u blizini vangradskih crkava i služili su kao ljetnikovci. Vladari, vitezovi i krupni feudalci, gradili su zamkove koji su imali više redova utvrđenja i nekoliko dvorišta a u centru utvrđenja uzdizala se glavna kula. Zamkovi od kamena najranije se počinju zidati u Italiji još u jedanajstom vijeku ali njihove razvaline nijesu ostale sačuvane.

Dukljanin dalje nastavlja: ''Tada oni koji su se smatrali prijateljima i veoma bliskim kralju i koji su jeli njegov hleb, podigoše protiv njega svoje potčinjeno ljudstvo. Tako jedni spolja a drugi iznutra predadoše tvrđavu''. Kralj Đorđe je predat Vizantiji gdje umire u ropstvu u Carigradskom zatvoru. Predajom kralja Đorđa negdje oko 1135. godine, vlast u Duklji preko svojih vazala ponovo preuzima Vizantija.

Prvi konkretni pomen Prevlake, nalazimo u najstarijoj povelji koju je 1124. godine izdao kotorski biskup Urzacije, odmah nakon što je naslijedio episkopa Grimalda. Tekst ove darovštine dijelimično je sačuvan i glasi: ''Ja Ursacije biskup, zajedno sa priorom Melom i kotorskim plemićima...po prvi i drugi put vijećnici zazvonismo u zvono, i dajemo Tumbu sv. Arhanđela Crkvi sv. Trifuna...Ako je neko nasljednik na ''Tumbam''... Budući da niko nema neko nasljedstvo na ''Tumbam''. A ako neko bude pokušao da ukine ovu donaciju ili učini spletku, od strane svemoćnog Boga, blažene Marije uvijek Djevice i Svih svetih biće ekskomuniciran i osuđen sa onima koji su osuđeni''. Ovom poveljom daruje se Crkva sv. Mihaila, Crkvi sv. Trifuna i posebno se naglašava da niko od svjetovnih lica nema nasljedstvo na Tombi, što nas navodi na pomisao da je ona nekada pripadala kralju ili dinastiji. Da se sva imovina i svi prihodi od Crkve sv. Mihaila upućuju kao donacija Crkvi sv. Trifuna potvrđuju i dokumenta izdata 1181, 1182. i 1200. godine.

Sa episkopom Malonom 1166. godine, Kotor potpada pod crkvenu vlast Arhiepiskopije u Baru. Zbog sporenja između Bara i Dubrovnika i papske odluke da Barska episkopija bude podložna Dubrovačkoj arhiepiskopiji, 1179. godine, Kotorska episkopija, ponovo biva vraćena pod crkvenu jurizdikciju Barija. Odmah nakon ponovnog priključenja Bariju, Kotorski episkop Buchius 1181. godine, potvrđuje da se Kotor treba smatrati vlasnikom Tumbe sv. Arhanđela Mihaila.

PREVLAČKI MANASTIR OD XII DO XV VIJEKAPoslije smrti vizantijskog cara Manojla I Komnina, (1143-1180), raški župan

Stefan Nemanja, zauzeo je čitavo primorje sa Kotorom 1185. godine. Tom prilikom došao je i Grbalj u ruke Nemanjića i ostao neprekidno u njihovoj vlasti sve do sloma srpske srednjovijekovne države.

Dolazak Nemanjića i prestanak brojnih sukoba u izvjesnom smislu odgovara svima. Kotor je otvorio kapiju Nemanji a zatim proširio trgovinu po srpskim teritorijama i preuzeo trgovački prostor onih gradova koji su teško stradali od raške vojske. Kotorani su takođe preuzeli i obavljanje diplomatskih poslova za račun srpskog dvora. Stefan Nemanja nije dirao vlast gradske uprave, Kotor se upravljao po svom Statutu a kovao je i svoj novac. Da se Nemanja nije mješao ni u crkvene stvari vidi se po tome što je Urzacijevu darovštinu potvrdio biskup Buchius 1181. godine, neposredno pošto je Nemanja ušao u Duklju.

23

Dukljani iz Grbaljske župe takođe su sa zadovoljstvom prihvatili vladare iz dinastije Nemanjića koji su isticali i naglašavali svoje dukljansko porijeklo. Oni su u početku svoje vladavine na ovim prostorima, nastavili identičnu politiku dukljanskih vladara, obavljanje službi na slovenskom jeziku u katoličkim crkvama i borbu protiv grčkog vjeroispovijedanja i crkve.

Iz ovog vremena sačuvana je Povelja , Ovaj dokument je kao Povelju kralja Radoslava iz 1230. godine, objavio Rački u svojim Prilozima i vezao je za 1215. godinu i Vukanovog sina Đorđa?, kralja Srbije i Primorja, Radoslava, kojom se Kotoranima potvrđuje darovnica dukljanskog kralja Đorđa. ''Na ovaj način potpuno vjerni naši građani i patriciji kotorski uvjek su nam poslušni, pokoravaju se našoj volji i u svemu slušaju ono što im kažemo. Nikada se nijesu pokazali nepokorni prema našim nalozima. Oni su nam pokazali ponizno i smjerno svoje povlastice i povelje i svakako povlasticu slavnog kralja Đorđa koji kad je predao istim Kotoranima Prevlaku kao njihovu zemlju u nasljedstvo, na kojem sada grade i obnavljaju hram sv. Mihaila koi su davno oni sami osnovali i utemeljili, sa dobrim željama za grad Kotor i njegovu teritoriju''.

''Ovom Poveljom se potvrđuje povlastica kralja Đorđa, koju su isti kotorski patriciji donijeli gospodaru kralju Radoslavu i njegovoj braći Vladislavu i Urošu. Oni su Povelju, napisanu 1115. godine od Hristovog rođenja, 13. avgusta, poznali kao istinsku, zakonitu i valjanu i osnažili je ovim pismom, koje sam ja po nalogu i zapovjesti mog gospodara kralja i njegove braće svojeručno potpisao i dao... dana 10. jula godine od Rođenja 1250. i zapečatio mojim običnim pečatom. Stefan Radoslav, milošću Božjom kralj Srbije i Primorja. Gospodari Vladisav i Uroš''.

Da je Prevlaka do sredine XIII vijeka u posjedu Kotora, vidi se po tome što je u sporu između dubrovačke i barske crkve susret između njenih veledostojnika obavljen na neutralnoj Prevlaci 1249. godine. Arhiepiskop barski Jovan iz Plano Karpina, prolazeći kroz Dubrovnik zakazuje sastanak sa Dubrovačkim arhiepiskopom ''u Kotor ili kod Svetog Mihaila u Kotorskom zalivu, gdje se Dubrovačkom arhiepiskopu čini da je bolje''.

Promjene nastaju poslije osnivanja Srpske arhiepiskopije i formiranja Zetske episkopije 1220. godine, čije mjesto osnivanja po svoj prilici treba tražiti negdje na prostoru Podgorice ili oko Skadarskog jezera.

O odnosima katoličkih i pravoslavnih organizacija poslije osnivanja episkopije nemamo nikakvih podataka. Usled nedostataka izvora otežano je i u najopštijim crtama pratiti sva pomjeranja a ne može se procijeniti i ostaje nepoznata uloga prvih srpskih kraljeva u mjenjanju crkvene politike, jer ih neki izvori i podaci navode kao veoma naklonjene katoličkoj crkvi.

Ovaj odnos se sasvim sigurno promijenio iza 1299. godine. Te godine je poslije dugogodišnjeg rata sklopljen mir između Srbije i Vizantije a kralj Milutin se oženio sa jednom vizantijskom princezom.

Istorijski pomeni prodora Tatara iz 1241. godine na prostor južne Dalmacije, nijesu dovoljni, da bi se ovom događaju sa sigurnošću pripisao odlazak benediktinskog bratstva sa Prevlake. Poznato je da su u vrijeme Tatarskih napada stradali Kotor, Svač i Drivast, pa je sasvim moguće da je tom prilikom stradao i Manastir na Prevlaci. Obnovu Crkve prema raspoloživim podacima započeli su Kotorani poslije ovih događaja.

1247. godina se može smatrati prelomnom u odnosima pravoslavne i katoličke crkve u Zeti. Te godine poslije gotovo pola vijeka stolovanja umire barski arhiepiskop Jovan I.

24

1248. godine, Kurija svijesna definitivne brojnosti slovenskog stanovništva u Primorju donosi Darovnicu kojom ''poklanja'' pravo da se latinska liturgija služi na slovenskom jeziku i u isto vrijeme baca anatemu na one koji pljačkaju crkvena dobra. Preuzimanje crkava u Primorju od strane Zetske episkopije može se vezati za vrijeme Arhiepiskopa barskog Jovana II, (1247-1252). Njegova smrt ili ubistvo u zatvoru 1252. godine, pokazuje da se Rim nije uspio uspješno organizovati kao crkvena vlast na ovim prostorima u vrijeme Nemanjića.

Prvi pomen Zetskog episkopa u Boki nalazimo na natpisu u Crkvi sv. Petra u Bogdašićima iz 1269. godine. Iza ove godine mi nalazimo zetskog episkopa Neofita, kako na prostoru Prevlačke metohije obnavlja i preuzima crkvene objekte i prevodi slovensko stanovništvo u pravoslavlje. Upravo obavljanje službi na slovenskom jeziku, imalo je za ulogu da dukljanski narod prihvati pravoslavnu crkvu kao svoju. Iz ovog vremena sačuvano je pismo Pape kralju Urošu, u kojem ga Sveta rimska stolica upozorava da ''postoji samo jedna vjera, izvan koje se niko nije spasio''. Episkop Nikola, rob roba Božjih, veličanstvenom mužu Urošu, slavnom kralju Slovena; ''...Zato opominjemo tvoje visočanstvo, zahtijevamo i podstičemo ga u Gospodu Isusu Hristu, dok pobožno razmišljaš da postoji jedna vjera, izvan koje se niko nije spasio i bez koje je nemoguće omiliti se Bogu, da pristupiš jedinstvu same vjere i da nju vjerno prihvatiš i čuvaš; da ništa manje narod tvog gospodarstva koji je podložan moći Vječnog Kralja, vratiš tom jedinstvu i da brigom o njemu, tvojim pohvalnim i pobožnim podsticajima, nastojiš da ga sačuvaš, tako što ćeš od Očevih svijetlosti spoznati slavu vječne svijetlosti'', avgust 1288. godine, Papa Nikola Urošu, kralju Slovena.

U povelji kralja Milutina, Ratačkom manastiru, izdatoj u Kotoru 15. marta 1306. godine, među potpisnicima i svjedocima nalazimo i zetskog episkopa Mihaila. Najvjerovatnije je ovaj Manastir, benediktinskog reda osnovana u XI vijeku, kada Monte Kasino i uopšte benediktinski red doživljava vrhunac svog djelovanja i kada se na dalmatinskom i dukljanskom primorju osnivaju mnogi benediktinski manastiri. M. Spremić, Ratačka opatija kod Bara, Zbornik Filozofskog fakulteta VIII, Beograd 1964. Opatija sv. Marije Ratačke do sredine XIII vijeka za svog patrona imala je arhanđela Mihaila. 1247. godine pominje se ''Gualterius abbas S. Michaelis de Reteca''.

U Kotorskom arhivu, nalaze se podaci koji govore da preuzimanje crkava i prevod stanovništva u novu pravoslavnu crkvu nije išao jednostavno. Kao što je već ranije prikazano veliki broj zemljoposjednika tek 1333. godine u Kotorskom sudu se predstavljao kao ''ljudi sv. Mihovila''. Malo je vjerovatno da je Kotorski sud ranije odbijao da ih kao takve upisuje u notarsku knjigu, s obzirom na političku zavisnost Kotora od Nemanjića.

U kotorskim notarskim knjigama nalazimo podatak da je kotorska opština zajedno sa biskupom Ivanom, 15. februara 1330. godine, odredila svoje poslanike Papi radi biskupijske imovine. Pod ovom imovinom svakako se mogu podrazumjevati crkve i zemljišni posjedi i jedino se zbog takve imovine šalje delegacija kod Pape. Kotorska opština je takođe 10. februara 1334. godine, donjela odluku da se ne može prodati ili otuđiti svojina sv. Trifuna. Kada je u vrijeme cara Dušana i katolička crkva došla pod njegov udar definitivno se gase sve dukljanske tradicije.

Ponovo je kotorski biskup Sergije, pisao papi Klimentu VI, koji 6. januara 1346. godine traži od cara Dušana da mu vrati brojne crkve na Primorju i između ostalih i Crkvu sv. Mihaila na Tombi. Ovo i neka sledeća pisma, na kraju su rezultirala poveljom cara Dušana kojom on Kotoranima potvrđuje stare posjede u Boki.

25

I kod Račkog, nalazimo jednu od dvije povelje kojima car Dušan vraća Crkve Kotoranima 1351. godine. Među istraživačima dugo vremena je vladala dilema da li su povelje Nemanjića Kotoru ''falsifikati''. Kako povelja Stefana Prvovjenčanog, tako i ona kralja Radoslava sa braćom, dvije Dušanove i jedna Uroševa. Sumnju je izazvala tobožnja povelja Stefana Prvovjenčanog, koju je ''pečatio'' mileševski iguman Vasilije, a čiji je prepis Vuk Vrčević, (sakupljač narodnih umotvorina, od 1845. godine bio je učitelj u Grblju), poslao Vuku Karadžiću 1837. godine. R. Kovijanić, Pomeni Crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima I, (XIV-XVI vijek), Cetinje 1963. Međutim u Kotorskom arhivu se nalazi dokumenat iz 1468. godine, u kojem se pominje Dušanova povelja. Ovaj dokumenat je pronašao Miloš Milošević (R. Kovijanić n.d.). Na osnovu analize izvora iz Kotorskog arhiva Risto Kovijanić je došao do zaključka da povelje Nemanjića Kotoru, nijesu izmišljene. Da je njihova sadržina stvarna i da nijesu falsifikati osim već ranije pomenute povelje Stefana Prvovjenčanog. Ovu Dušanovu povelju potvrđuje negdje kod Skadra 1355. godine njegov sin Stefan Uroš.

Iz vremena kada je Metohija, sv. Mihaila bila u punoj vlasti Nemanjića, sačuvan je na Prevlaci i jedan nadgrobni natpis. Natpis je uklesan na sivoj granitnoj ploči i u prevodu glasi: ''Rab Hristu Joakim, a zvani Đuraš, unuk čelnika Đuraša Vranjčića koji bi u cara Stefana treći vitez. Pisa se i predstavih mjeseca septembra peti dan''. Na natpisu nije stavljena godina, ali se na osnovu podataka o ličnostima sa ploče ona datuje u sredinu XIV vijeka.

PREVLAKA I BALŠIĆI

Nekoliko godina poslije smrti cara Dušana i raspada njegovog carstva na istorijskoj sceni Zete pojavljuje se porodica ''primorske gospode'' Balšića koja je do tada upravljala Barom i Budvom. Balša i njegovi sinovi Stracimir, Đurađ i Balša II su kao najmoćniji feudalci i vladari Zete vodili do početka XIV vijeka, skoro neprestalne borbe sa Kotorom, Mlečićima, Turcima, bosanskim banom i lokalnom vlastelom. Česte promjene vladara i dinastija na ovim prostorima uticale su da se sigurnost vladavine mogla obezbijediti jedino agresivnom politikom potiskivanja svojih protivnika a upravo takvu politiku su vodili Balšići.

Koliko je teško pratiti sva dešavanja i odnose vlasništva i prava u ovim vremenima najbolje odslikavaju primjeri Kotora, Budve i Drača koji je od 992. pa do 1392. godine, promjenio svog vladara više od 30 puta. Odmah iza 1360. godine Grbalj, i Luštica pa i sama Prevlaka dolaze u ruke Balšića.

Balša I se 1361. godine uključio u rat između Dubrovnika i Kotora koji je u to vrijeme još uvjek bio u sastavu Nemanjićke države. Podaci iz ovog perioda vezani za Balšiće nalaze se u Dubrovačkom arhivu. U ratnom nalogu izdatom zapovjedniku dubrovačkih brodova od njega se traži da mora zarobljavati sve Slovene iz Slavonije, Srbije i podanike raškog kralja Uroša. Zapovjedniku se takođe nalaže da ne napada na one iz Budve, Ulcinja, Bara i Skadra, podanike Balšića i ljude mitropolita sv. Mihaila.

Ovaj podatak da su se u ratu Dubrovnika i Kotora, Zetski mitropolit i srpski kralj Uroš IV, našli na suprotnim stranama djeluje sasvim logično. Mi smo zapazili da dokumentovano najkasnije 1330. godine, a faktički mnogo ranije dolazi do sukoba između Kotora i episkopa, kasnije mitropolita, sv. Mihaila oko crkvene imovine i same Prevlake. U ovom sporu kao poslednji arbitar pojavljuje se upravo kralj Uroš, koji je stao na stranu Kotora. Mitropolit sa Prevlake i vlasnici zemlje na Metohiji sv. Mihaila našli su novog saveznika u vladarskoj porodici Balšića.

26

Iz vremena rata Dubrovnika i Kotora nalazi se niz podataka, o savezu Dubrovčana, Balšića i Zetskog mitropolita, pa je tako 1361. godine, jedna oštećena dubrovačka galija došla na Prevlaku radi popravke. Posredovanjem cara Uroša IV okončan je rat između Dubrovnika i Kotora mirom u Onogoštu 22. avgusta 1362. godine. Neovisno od ovog mirovnog sporazuma, Balšići su pogotovo Đurađ, nastavili da borave na Prevlaci i opsijedaju Kotor. Krajem 1366. godine, Dubrovčani šalju svog poslanika u Budvu i nalažu mu da otavde piše Đurđu Balšiću, ''ako se nalazi na Ostrvu sv. Mihaila blizu Kotora''.

U želji da se preko jakog zaštitnika sačuvaju od stalnih napada Balšića, Kotorani su se poslije Uroševe smrti počeli obraćati Veneciji i Rimskom papi za pomoć. Sa ciljem da iz ruku Kotorana izbace najači adut, agitaciju kod Pape ali i zbog privilegija kojima su se nadali Stracimir, Đurađ i Balša II su 1368. godine uputili svačkog biskupa Petra, papi Urbanu sa pismom da ih primi pod okrilje svoje crkve.

Poslije Papinog odgovora, Balšići su svečanom izjavom primili katoličku vjeru 29. januara 1369. godine.

''Ja Stracimir, župan Zete, odričem se sasvim svakoga raskola...Tako me Bog pomogao i ova sveta evanđelja...Jednako ispovijedanje vjere, zakletvu i odricanje činimo mi Đurađ i Balša, braća rečenog Stracimira, pred časnim biskupima Petrom svačkim i Ivanom drivoštskim, te pred redovnikom fra Petrom reda propovjedilaca i pred plemićem Pervosiom ulcinjskim građaninom, koji od imenovanih Stracimira i njegove braće bijahu pozvani za svjedoke gore navedenog ispovjedanja vjere, zakletve i odricanja, što učinješe mogašt pomenuta braća; i da ovaj spis ima veću snagu dadoše ga napisati od imenovanog Ivana, Božjom milošću i apostolske Stolice drivošskoga biskupa, njegovom rukom, i utvrditi ga svojim zajedničkim pečatom. Učinjeno i pisano kod Skadra, njihova glavna prebivališta, godine Gospodnje 1369. dvadeset i devetog dana mjeseca januara, sedme godine pontifikata presvetoga u Krstu otca i našega gospodina gosp. Urbana, Božjom promislom pape petoga''.

Ovaj potez Balšića kao i smrt cara Uroša IV, uticali su i prinudili Kotor da nađe novog saveznika. Tako je od 1371. godine novi zaštitnik Kotora postao ugarski kralj Ljudevit.

Iste godine Dubrovčani šalju svog izaslanika kod Andrije Paštrovića i Ćefalije Radića, koji su ljudi Đurađa Balšića na Ostrvo sv. Mihovila. Aprila 1381. godine, šalju Dubrovčani svog doktora Ivana iz Trogira na ostrvo sv. Mihovila da liječi bolesnog Balšu II.

O odnosima Balšića i Mitropolita sa Prevlake poslije prelaska Balšića u katoličanstvo nema nikakvih podataka. Međutim iz drugih izvora saznajemo da je Mitropolit na Prevlaci nesmetano boravio sve do 1390. godine, kada usled novih i čestih sukoba prelazi na Skadarsko jezero.

Krajem 1390. godine, Kotorani su popalili Kaštio, rezidenciju Balšića i odnijeli jednu ikonu i neke crkvene stvari što su ih uzeli od popa Radiča.

Prije odlaska Mitropolt je prema svom nahođenju zemlju Prevlačkog manastira poklanjao i prodavao. O tome su u sudskom arhivu u Kotoru ostali zabilježeni brojni podaci iz kojih se saznaje da je poslije smrti mitropolita Davida zemlju poklanjao i prodavao mitropolit Arsenije.

Poslednji iz dinastije Balšića, Balša III, vjerom se ponovo vraća u pravoslavlje. Balša treći se zajedno sa svojom majkom Jelenom pojavljuje kao ktitor i obnovitelj crkava u Paštrovićima i na Skadarskom jezeru. Iz nekoliko povelja Balše III, saznajemo da je zetski mitropolit Arsenije za svoju rezidenciju izabrao Manastir Prečiste Krajinske. Tako je poveljom iz 1417. godine, Balša III poklonio jedno guvno: ''Gospodinu mitropolitu zetskom Arseniju sa svim zborom i klierom Prečiste

27

Krajinske''. Takođe Balša III prilaže i Vranjini i manastiru Moračniku, po jedno guvno soli ali da po desetak od ovoga ide za Prečistu Krajinsku.

Osnivanje Manastira Prečiste Krajinske čiji se ostaci nalaze na jugozapadnom dijelu Skadarskog jezera, po tradiciji se pripisuje dukljanskom kralju Vladimiru. On je ovdje imao dvor, nedaleko od Manastira u selu Koštanici, gdje se i danas nalazi stari, od mještana nazvan Kosarin bunar. Ipak, ovaj Manastir se u pisanim izvorima pominje tek od XV vijeka. Osim mitropolta Arsenija u Krajini se pominje još i vladika Jevtimije. U dogovoru, između Mletačke republike i zetske vlastele napisanom na Vranjini 1455. godine izričito se kaže, ''da se mitropolit iz Krajine naziva mitropolitom iz Zete i da on postavlja naše sveštenike bez kojih mi ne možemo biti''.

GAŠENJE MANASTIRA NA PREVLACIU kojem je od stalnih i brojnih sukoba tokom prve polovine XV vijeka i na

koji način bio srušen, zapaljen ili miniran Prevlački manastir iznešeno je niz oprečnih mišljenja i datuma. Kada se u Zeti 1448. godine pojavila despotova vojska u Grblju je buknuo ustanak. Kotorski poslanici su od Mletačkog senata tražili 1449. i 1450. godine, da sa svojim brodovima dođe u Boku, poruši solane i uguši ustanak. Iz ovog podatka je i proizašlo mišljenje da su Mlečani topovima sa svojih brodova srušili Manastir. Istina je da su Mlečani gašenje ustanka povjerili Stefanu Crnojeviću koji je prihatio mletačku službu. On je prije nego što je krenuo protiv grbaljskih ustanika pozvao njihove saveznike iz Svetomiholjske metohije da se dobrovoljno podčine mletačkoj vlasti.

Zahvaljujući Stefanu Crnojeviću i istaknutim Luštičanima, njihovi su predstavnici došli u Kotor, 9. februara 1450. godine i zakleli se na vjernost Kotorskom knezu. Nema nikakvog traga o akcijama Stefana Crnojevića na području Metohije, kao ni podataka da su njegovu akciju sa mora podržavale mletačke galije. Kada je Kotorski sud 1452. godine izricao drastične kazne ustanicima, na listi osuđenika nalazili su se samo mještani Grblja.

Miholjskom zboru kao lokalnoj samoupravi, koja je pokrivala teritoriju Manastirske metohije, Mlečani su priznavali određeni stepen autonomije. Oni su takođe uvažavali imovinske odnose nastale kao rezultat odluka Zetskog mitropolita. Uprkos nastojanju kotorske opštine da ih podčini svojoj vlasti sva sela Miholjskog zbora birala su svog župana.

On je ujedno bio i zapovjednik ''vojne družine'', sastavljene od sitnih stočara, zemljoradnika, seljaka-ratnika. Predsjedavao je i zborom seljaka, na kome se raspravljalo o svim pitanjima koja su se ticala čitave zajednice a najvažnija funkcija mu je bila pregovaranje sa vlastima, ugarskom, mletačkom, turskom, o obavezama sela prema njoj. Predstavnici svih ''pet sela'' Metohije, činili su ''Svetomiholjski zbor'', koji je odjednom donosio odluke od interesa za čitavo područje. On je autonomno uređivao razne unutrašnje poslove zajednice, a ostao je sačuvan i njegov Zakonik iz XIX vijeka.

Miholjski zbor tokom sledećih vijekova ostao je vjeran čuvar pravoslavlja u Boki, ali i Nemanjićke tradicije nastale na urušenoj Dukljanskoj kraljevini. Nemanjići koji su na prostoru Metohije i Grblja dočekani kao nastavljači dukljanskih vrijednosti u svijetlu sukoba država i interesa crkava duboko su zakopali jedan dio prošlosti ovih prostora.

Povod priči o trovanju 72 monaha na Prevlaci treba gledati kroz prizmu vlasničkih i imovinskih odnosa. Vasilije Petrović i drugi pisci crnogorske istorije s kraja XIX vijeka, za trovanje monaha okrivljuju Kotoranina, Marina Druška.

28

Ovdje će biti izuzeta neodrživa teza da je Prevlački manastir tokom XV vijeka mogao imati toliki broj monaha i biće iznešeni samo oni podaci koji se vežu za ime Marina Druška. Ovaj bogati kotorski trgovac, kojeg je Mletačko vijeće u julu 1411. godine, izabralo za svog građanina bio je jedan od inicijatora zahtjeva da se Kotor stavi pod zaštitu Mletaka. Oko ove ponude vodili su se dugotrajni pregovori a Sinjorija je Kotoru obećala između ostalog i poštovanje Statuta i priznala Kotorskoj opštini 1420. godine područje Svetomiholjske metohije.

Sa ciljem da razjasni mogući nastanak priče o trovanju monaha, Stjepčević je u svom djelu predočio podatke o jednom od potomaka ovog uglednog trgovca iz Kotora koji se takođe zvao Marin Druško. Ovom Drušku su 1636. godine, Luštičani opljačkali i zapalili kuću na Prevlaci. Povod za to bila je ''neka crvkvica na ostrvu'', koja je bila na posijedu porodice Druško i koju je Kotorski biskup želio koristiti za bogosluženje, dočim je istu Druško koristio kao konačište za sluge i ostavu za alat. Stjepčević zaključuje da je Druškov sukob sa Luštičanima latinskog ispovjedanja i Kotorskim biskupom dao povoda za nastanak priče o trovanju monaha kako bi se čitava Luštica i onaj pravoslavni dio stanovništva okrenuo protiv njega.

Poslije istraženja porodice Druško, ostrvo Prevlaka je po diobi iz 1892. godine bilo podijeljeno na imanja Barbića, Kostića i Jokića.

Kontesa, Ekatarina Vlastelinović kupila je 1827. godine dio ostrva na kojem se nalaze ostaci starog hrama. Ona je 1833. godine, u neposrednoj blizini starog hrama sv. Mihaila sagradila Crkvu sv. Trojice koristeći materijal sa ruševina. U novu Crkvu je ugrađena rozeta kao i obrađeni ulomci sa dijelovima natpisa i dekoracije. Još za života Ekatarina Vlastelinović je poklonila svoj dio Prevlake crnogorskom vladici Petru II Petroviću.

Prevlaka nastavlja da mijenja svoje vlasnike i u XIX vijeku. Prvo je knjaz Danilo, 10. januara 1858. godine prodaje svom sekretaru Miloradu Medakoviću za 1000 forinti, a ovaj ugovorom sklopljenim u Beogradu 26. avgusta 1866. godine prodaje Prevlaku, arhimadritu Nićiforu Dučiću za 3000 forinti. Crnogorčević dalje navodi kako je 1872. godine, Nićifor Dučić ušao u pregovore sa Krtoljanima radi prodaje dijela ostrva na kojem su temelji starog hrama. Na kraju je 11. marta 1882. godine, preko svojih zastupnika Dučić, prodao Prevlaku i ostatke ''Svetosavskog'' Manastira Kotoranima za 3000 forinti.

Poslednja promjena vlasništva ostrva Prevlake bilježi se prilikom izgradnje eksluzivnog vojnog odmarališta, tada nazvanog ''Ostrvo cvijeća''. Na ovu trgovinu reagovao je Pavle Mijović, kritikujući Crnogorsku mitropoliju, zato što je: ''Jednom beogradskom mljekarsko kobasičarskom kombinatu prodala poluostrvo Prevlaku u Boki Kotorskoj'' i zato što su njeni novi ''cvijetni'' vlasnici uništili prevlačke mozaike. Pavle Mijović svoj tekst završava pitanjem: ''Je li zbilja ona tablica o zakonom zaštićenom spomeniku na Prevlaci postavljena samo radi toga da bi se vjetar kapicom ćerao?''

ZAKLJUČAK

Srednjovijekovni Manastir i Crkva sv. Arhanđela Mihaila na Prevlaci još od druge polovine XIX vijeka postaje predmet pažnje brojnih istraživača. Rezultati istraživanja i različita hronološka oprijedjeljenja njegove izgradnje mjenjala su se zavisno od ugla posmatranja i stanja pisanih i materijalnih izvora. Kako su vremenom izvori za istraživanja postajali svestraniji i potpuniji, pogotovo poslije dijelimično obavljenih arheoloških istraživanja, bilo je očekivano da poslednje teze po ovom

29

pitanju budu najpotpunije i najtačnije. Poslednjim zaključcima, iznešenim 2000. godine u Katalogu izložbe Riznice Prevlačkog manastira, nalaze se brojne zamijerke. Osnovna prigovor ovom radu odnosi se na zaključak vezan za ktitora ove građevine, datovanje njene izgradnje i iznešenom mišljenju o beživotnosti Manastira u periodu od X do XII vijeka.

Kako je konfrontacija mišljenja i argumenata i kritički osvrt na stare i iznošenje novih teza, različiti prilaz tumačenja spisa i materijalnih ostataka u nauci dobar način da se dođe bliže istini, u ovom radu, kao prilog ovoj metodi, iznešeno je još jedno viđenje kompleksne prošlosti poluostrva Prevlaka, od vremena kada ono zajedno sa Lušticom i Grbljom ulazi u sastav Dukljanskog kraljevstva.

Mada je slovenska Duklja, pa samim tim i Boka bila politički ovisna od Vizantije, ona je sve do kraja XII vijeka bila pod punim kulturnim i vjerskim uticajem Zapada. Dukljanske vladare prema Rimu posebno je privlačila samostalnost crkvene organizacije i politička sloboda permanentno uskraćivana od strane Vizantije.

Politički interesi uticali su da se dukljanski vladari pojavljuju kao ktitori brojnih benediktinskih manastira. U vremenu kralja Mihaila, uspješnim rešenjem svih političkih i crkvenih prilika stvorena je klima za ozbiljne zahvate u kulturi i umjetnosti. Kralj Mihailo se pojavljuje kao ktitor duhovnih objekata promovišući na taj način hrišćanstvo kao državnu religiju.

Jedan od najblistavijih efekata takvog stanja u Duklji bio je nesumnjivo Manastir i Crkva posvećena sv. Mihailu na Prevlaci. Osnivači bratstva manastira sv. Mihaila bili su monasi reda sv. Benedikta, koji su u ranom srednjem vijeku imali snažno uporište u Zetskom primorju.

Dobri odnosi sa Normanima u Italiji, koju su bili nosioci romanske kulture u zapadnoj i južnoj Evropi, utiču da se sa obale Atlantika na Prevlaku prenese ime i kult sa normanskog svetilišta Mont Saint Michela.

Početkom XII vijeka u brojnim sukobima nastalim među dukljanskim plemićima poslije smrti kralja Bodina, njegov sin Đurađ, Prevlaku u nasleđe poklanja Kotoranima.

Crkva je sasvim izvjesno oštećena i konačno napuštena poslije najezde Tatara. Njenu obnavu iza ovog događaja započela je Kotorska opština.

Iz vremena života i rada Save Nemanjića na orgnizaciji Srpske arhiepiskopje, osim usamljenih pomena, ima malo podataka o episkopima i episkopskim centrima. Oba Savina biografa ne pominju uopšte broj episkopija, episkopske katedre, crkve i njihova imena, već samo kažu da je Sava za episkope izabrao svoje učenike. Početkom XIII vijeka, srpski arhiepiskop Sava u Zeti formira episkopiju i za prvog episkopa postavlja episkopa Ilariona.

Na osnovu jednog sumnjivog toponima u nauci se skoro bez izuzetka smatralo da je ovu episkopiju Sava Nemanjić ustanovio na Prevlaci. Najstariji materijalni dokaz grob Ilariona, pisani tragovi, Povelja sv. Save i jedan od najstarijih ljetopisa, Senički, ukazuju da je Zetska episkopija nije ustanovljena na Prevlaci i da mjesto njenog osnivanja treba tražiti u Zeti.

Takođe dokumenat sačuvan u Dubrovačkom arhivu jasno govori da se sastanak velikodostojnika Dubrovačke i Barske arhiepiskopije trebao 1249. godine održati na Prevlaci. Mogućnost da se ovaj susret održao u pravoslavnom Manastiru nije realna. Zato pitanje mjesta osnivanja Zetske episkopije i dalje treba držati otvorenim, a njegovom rješenju u mnogome bi doprinjela opsežna arheološka iskopavanja na Prevlaci i nekim lokalitetima u okolini Podgorice.

Od druge polovine XIII vijeka, poslije reorganizacije Srpske crkve, Zetska episkopija mjenja svoje sjedište i prenosi ga u Manastir sv. Mihaila na Prevlaci.

30

Okolnosti nastale u Barskoj arhiepiskopiji poslije smrti Jovana II, politička ovisnost Kotora od Nemanjića i raspoloženje naroda u Grblju i Lištici, prvenstveno tradicija vezana za dukljanske vladare presudno su uticale na ovaj događaj.

Kotorska opština nije prihvatila činjenicu da gubi prihode od Metohije Manastira sv. Mihaila. Dokumentovano od 1330. godine, a vjerovatno i ranije ona traži od Pape da urgira kod srpskih vladara da joj se povrati oduzeta imovina, između ostalog i vjerovatno na prvom mjestu Manastir sv. Mihaila koji je ona dobila od Dukljanskog kralja Đorđa i započela njegovo obnavljanje poslije najezde Tatara.

Papina pisma i odluke srpskih vladara koje su išle na ruku Kotoranima, nijesu imale mnogo uspjeha na terenu gdje je stanovnišvo u potpunosti prihvatilo pravoslavnu crkvu kao svoju. Iako su se i sami Nemanjići znali okititi svojim dukljanskim porijeklom, dukljanski vladari u svijetlu novih dešavanja i istorijskih oklonosti uskoro postaju ničiji i tradicija o njima se polako ugasila.

Ima više tragova i podataka da je Prevlaka tokom sledećih 100. godina bila važno kulturno središte u Zeti. Za ovaj Manastir izvijesno se može vezati i rukopisna knjiga Ilovački zakonik pisan po nalogu zetskog episkopa Neofita.

Područje Manastira, njegovu Metohiju sačinjavala su sela i oblasti Luštica, Bogdašići, Pasiglava, Brda i Stradioti. Metohija je za vrijeme vladavine Nemanjića u pravnom smislu pripadala Kotoru i u njegovom sudu su se sklapali ugovori i pogodbe vezane za ovu oblast. Od 1333. godine, u ovom sudu se i konkreno pojavljuju kao stranke ljudi episkopa sv. Mihaila. Civilna prava Kotorana i poslije preuzimanja Manastira od strane pravoslavnih monaha ostala su na snazi. Takođe i brojne listine i darovštine jasno govore da su Kotorani područje Prevlake i Manastir smatrali svojinom Kotorske biskupije.

Od polovine XIV vijeka Prevlaka postaje i politički centar na kojem je svoj dvor imao Đurađ Balšić. U svojim čestim ratovima protiv Kotora, Balšići su uvjek imali podršku od Zetskog mitropolita i stanovništva Metohije.

Iz sačuvane arhivske građe proizilazi vrlo jasan stav da se pravoslavni Manastir na Prevlaci jedva održavao početkom XV vijeka. Brojne ratne operacije s kraja XIV vijeka i privremeno zauzimanje Manastira od strane Kotorana, kao i odlazak Mitropolita na Skadarsko jezero su razlozi da je ovo pravoslavno svetilište bilo skoro napušteno i da se jedva održavalo početkom XV vijeka. Službu na ostrvu je obavljao pop Bogiša Radaković iz Grblja. Po kazivanju Bogete Miošića, Kotorani su devedesetih godina XIV vijeka, zauzeli Kaštio na Prevlaci, popalili Grbalj i oplijenili Lušticu. U Ugovoru sa Radičem Crnojevićem koji je 1393. godine provalio u kotorsku okolinu, Kotorani su morali pored darova povratiti Mitropolitu sa Prevlake jednu ikonu i neke crkvene stvari što su ih prilikom upada u Manastir uzeli.

Konačnim prelaskom Kotorana pod Mletačku zaštitu 1420. godine, na prostoru Metohije dolazi do aktiviranja Miholjskog zbora.

O rušenju Prevlačkog manastira sačuvana je i u narodnoj tradiciji priča o trovanju prevlačkih monaha zabilježena u pripovjetkama Stjepana Mitrova Ljubiše.

Sa naučne strane za sada se samo može konstatovati da je Manastir srušen prije 1430. godine, kada na Prevlaci počinju da funkcionišu crkvice sv. Marije i sv. Nikole, od kojih je jedna bila podignuta u samoj unutrašnjosti Crkve sv. Mihaila.

SPISAK ILUSTRACIJA

31

1. Geografska karta Tivatskog zaliva po Antoniju Zambeli iz 1716. godine,crtež, M. Zloković, Monografija Tivat, Tivat 1983.

2. Poluostrvo Prevlaka i sv. Marko, foto panorama, M. Zloković, n.d.3. Karlovački rodoslov, dio teksta, foto, Lj. Stojanović, Stari srpski rodoslovi i

ljetopisi, Sremski Karlovci 1227.4. Zagrebski, Vrhobreznički rodoslov, dio teksta, foto, Lj. Stojanović, n.d.5. Pejatovićev rodoslov, dio teksta, foto, Lj. Stojanović, n.d.6. Sofijski, Remetski, Vasićev rodoslov, dio teksta, foto, Lj. Stojanović, n.d.7. Podgorički rodoslov, dio teksta, foto, Lj. Stojanović, n.d.8. Dorpatski, Ruvarčev I, Račanski rodoslov, dio teksta, foto, Lj. Stojanović, n.d.9. Vukomanovićev i drugi sa Seničkim rodoslovom u zagradama, dio teksta,

foto, Lj. Stojanović, n.d.10. Hilandarski rodoslov, dio teksta, foto, Lj. Stojanović, n.d.11. Verkovićev i drugi rodoslovi, dio teksta, foto, Lj. Stojanović, n.d.12. Jankovićev i Dečanski rodoslov, dio teksta, foto, Lj. Stojanović, n.d.13. Sečenski rodoslov, dio teksta, foto, Lj. Stojanović, n.d.14. Brankovićev rodoslov, dio teksta, foto, Lj. Stojanović, n.d.15. Episkopije srpske crkve iz 1220. godine, prema Mariji Janković, Episkopije i

Mitropolije srpske crkve u srednjem vjeku, Beograd 1985.16. Skadarsko jezero, foto panorama, 17. Crkva sv. Petra u Bogdašića, foto, M. Zloković, n.d.18. Ktitorski natpis Zetskog episkopa Neofita na Crkvi sv. Petra u Bogdašićima,

foto.19. Arhiepiskop barski Jovan II, crtež, arhiva A. Samardžića, Cetinje.20. Poluostrvo Prevlaka, foto panorama.21. Fragment mozaika sa Prevlake, foto.22. Fragment plastike, foto.23. Manastir Žiča, foto.24. Pećka Patrijaršija, foto.25. Natpis sa Prevlake, foto.26. Osnova Crkve sa Prevlake, crtež, M. Crnogorčević, Starinar SAD X/1-2,

Beograd 1893.27. Kotor, crkveni namještaj XI vijek, J. Maksimović, Srpska srednjovjekovna

skulptura, Novi Sad 1971.28. Ston, zapadni portal XI vijek, J. Maksimović, n.d.29. Akvileja, oltarska pregrada XI vijek, J. Maksimović, n.d.30. Oltarska pregrada sa Prevlake XI vijek, J. Maksimović, n.d.31. Oltarska pregrada sa Prevlake XI vijek, foto.32. Rozeta, spolija sa Crkve sv. Trojice na Prevlaci, foto.33. Fragment freske iz Crkve sv. Mihaila u Stonu, foto.34. Osnova Crkve sv. Mihaila u Normandiji iz X vijeka, crtež, http://www.

culture. fr.35. Fragment kapitela sa Prevlake, foto.36. Nadprozornik sa krstovima sa Prevlake, foto.37. Impost kapitel obilježen grčkim slovom ''π'' sa Prevlake, foto.38. Dukljanski kralj Mihailo, arhiva A. Samardžića, Cetinje.39. Grob u apsidi Crkve sv. Mihaila na Prevlaci, Katalog izložbe, n.d.40. Mont Saint Mishel u Normandiji, foto.41. Dukljanski kralj Bodin, crtež 1980, R. Kujović.42. Živi mulj, Tivatski zaliv, foto.

32

43. Kaštio na Prevlaci, crtež, M. Crnogorčević, n.d.44. Grb sa novčića Balše I, crtež Aleksandra Ivanovića, iz M. Jovićević,

Crnogorski državni i dinastički amblemi, Cetinje 2001.45. Pečat Krtoljske opštine, crtež, Katalog izložbe, n.d.46. Plan poluostrva Prevlake, crtež, M. Crnogorčević, n.d.47. Ktitorski natpis sa Crkve sv. Trojice na Prevlaci, foto.48. Crkva sv. Trojice na Prevlaci, foto.

33