1

Nguyn tc: Ueda Makoto

Bin dch v bnh ch: Nguyn Nam Trn

MATSUO BASH Bc i S Haiku

Bash trn ung du hnh (tranh ca Morikawa Kyoriku 1656-1715, mt t)

2

tng nim Vnh Snh (1944-2014), mt

nh Nht Bn Hc tin phong v ngi ngng m Bash.

3

Mc Lc

Li ni u ......................................................................................trang 4

Chng 1: Bash hai cuc ho thn...............................................trang 5

Chng 2: Bash v Haiku ...........................................................trang 28

Chng 3: Bash v Renku ...........................................................trang 74

Chng 4: Tn vn Bash ............................................................trang 126

Chng 5: Bash bnh th ............................................................trang 174

Chng 6: Di sn Bash ................................................................trang 204

Kt t ...............................................................................................trang 221

Th mc tham kho .......................................................................trang 222

4

Li Ni u

C nh nghin cu phng nh rng c 100 ngi ngoi quc mun tm hiu v vn hc Nht Bn c 80 ngi t trng tm vo haiku v c 100 ngi hc hi haiku th li c 80 ngi chn Bash lm ch . Th mi bit vai tr ca Bash trong vn hc Nht Bn quan trng nh th no.

Bash l mt thin ti nhng khi ng sinh ra, khng mang theo chic a thn bit ch thnh vng. Thnh cng t c u theo mt qu trnh lao ng tr thc bn b cho d cuc i ng ngn ngi. Nh cy c ca Picasso, ngn bt ca nh th tri qua nhiu thi k. Trong lnh vc tn vn cng nh thi ca, Bash u c thi sng to qua hc tp. V th ngi i sau cng tn knh v yu mn ng.

Ring Ueda Makoto - ngi chp bt quyn sch ny l mt nh gio c cng ph bin vn hc Nht Bn trong cng ng ngi nc ngoi. ng sinh nm 1931 ti Kobe, tt nghip i hc Kobe nm 1954, chuyn ngnh Vn hc i chiu. Xong Cao hc i hc Nebraska (1956) , ng hon thnh hc v Tin s ti i hc Washington (1961). ging dy cc i hc Washington, Indiana v Toronto trc khi tr thnh gio s i hc Stanford. Tc phm Matsuo Bash, The Master Haiku Poet (1970) ca ng vit bng Anh ng m ngi vit s dng l mt quyn sch kh nh v mng (cha n 200 trang) nhng c tnh s phm cao, gip ngi ngoi quc chng ta c mt ci nhn ton din v Bash, khng ring lnh vc haiku theo ngha hp m c trong ngha rng ca n (haikai hay bi hi), bao gm cc th loi renku (lin c), haibun (bi vn) cng nh hairon (bi lun), tm li l thi php haiku ni chung.

Trong tp tiu lun gm 6 chng di y, thut ng chnh thc dng khi nhc n th th Bash yu thch l haiku nhng xin nh cho rng, vo thi Edo, nhng t haikai (bi hi) hokku (pht c) mi tht thng dng. Thut ng ngn gn haiku c thy mt i ln trong tc phm Bash nhng ch ph cp t khi c Masaoka Shiki (1867-1902), mt nh th cch tn thi Meiji.

Cc ta do ngi dch phng tay t tm. Ch thch, nin biu, minh ha v cm tng cng ca Nguyn Nam Trn da trn nhng t liu khc thy trong th mc v theo kin ring.

Nguyn Nam Trn Tky ngy 20 thng 8 nm 2014

5

Chng 1

BASH HAI CUC HA THN Nh th v l khch

Dn Nhp:

Bi vit di y phng dch chng th nht tc phm Matsuo Bash, The Master Haiku Poet (1970) ca gio s Ueda Makoto gii thiu thn th, s nghip v thi i ca nh th Bash, c bit gii thch hai cuc ho thn trong cuc i ng. Lm th no ngi samurai cp thp Matsuo Munefusa tr thnh ng thy haikai Tsei ri cui cng l bc i s haiku Bash? Th ri, lm th no mt k lang bt tr thnh thi nhn v thi nhn chn sng i phiu lng?

Hnh nh quen thuc ca nhiu th h

Ma xun nm 1681, c hm mt bi chui c em n trng bn tp lu con khu vc hoang s thuc thnh ph Edo, ngy nay c bit di ci tn Tky. Bi chui y l mn qu do mt c dn ni y em tng ng thy dy mnh lm th. ng ny va mi dn vo tp lu y cch c my thng. V thy - ngi n ng khong 36 tui - rt hi lng vi mn qu. ng yu bi chui bi v tnh cnh ca n ni ny c phn no ging bn thn mnh. Nhng tu l rng mm mi, d b rch ti mi khi c

6

trn gi mnh thi n t bin. Bung hoa chui nh khng p vo mt ai. Bi chui y c v n chic lm nh n bit mnh khng th no kt tri gia ci thi tit mt m ca x Nht. Nhnh l di v ti tn nhng chng dng c vo vic g c th.

Ngi thy sng mt mnh trong tp lu. Nhiu m, khi khng c khch n thm, ng c th ngi trm ngm, nghe ting gi thi qua nhng tu chui. Khng kh n chic cn cm thy su lng hn na vo nhng m ma. Nc dt t trn mi ri t tch vo lng chu t bn di. Trong i tai ca nh th ang ngi trong gian phng l m ti, m hng ha iu mt cch l lng vi ting l chui xo xc bn ngoi.

Bash nowaki shite

Tarai ni ame no

Kiku yo kana

Chui tr gia bo thu Nc dt ri vo chu, T tch m nm nghe.

Bi haiku nh gi cho ta thy nh th bit rng tm cnh ca mnh c ci g ng iu vi bi chui kia.

Mt vi ngi khch n thm nh th nhn ra s ng iu y. Mt s khc c th ch xem bi chui nh ci mc nh du thng thng ca mt cuc t. D sao, ln

hi h quen gi ch l Am Bash ( Ba Tiu Am) v ci tn li c t cho ngi c tr y. T nh th c bit nh l Bash, am ch am Bash hay Bash tin sinh. Khi phi ni, nh th cng vui lng chp nhn danh hiu y. ng s dng n cho n cui i.

I) Cuc ha thn th nht: K lang bt tr thnh thi nhn:

Chng ta khng c bao nhiu d liu lin quan n cuc i ca Bash cho n khi ng dn vo Am Bash. Ngi ta tin rng ng cho i vo nm 1644 mt ni gn Ueno

thuc phin trn Iga ( Iga Ueno), cch Kyto chng 30 dm v pha nam v cch Edo 200 dm v pha ty. Ngi ta gi ng l Kinsaku (v vi ci tn khc) lc ng cn th u. ng c mt anh trai v bn ch em. Cha ng, Matsuo Monzaemon

, c l l mt samurai thuc cp v theo nghip nng trong thi bnh. a v x hi ca gia nh tuy ng knh nhng khng th ha hn cho cu b Kinsaku mt tng lai sng sa no nu cu c tip tc sng cuc sng bnh lng, gi cht np nh.

S nghip ca Bash cng bt u mt cch khng c g c bit. Ngi ta phng nh

chng trai vo hu vic mt ng ch tr, Td Yoshitada ( ng ng Lng Trung), thn thch ca v lnh cha cai qun phin trn. Chng Bash bui u phng s ch nhn nh mt k ty tng hay c mt chc phn tng ng1. Ch nhn, ln hn ng hai tui, c v mn Bash, hai ngi xem ra ng iu trong nhiu lnh

1 Gn y c thuyt cho rng c thu lm ngi hu cn hay gi vic bp nc, trng coi lng thc cho gia nh Yoshitada.

7

vc khi h cng ln ln bn nhau. Si giy rng buc h cht ch hn c l haikai, mt th tiu khin hng u ca nhng con ngi tao nh thi y. Hnh nh Yoshitada rt

thch sng tc th, ngay c c ring mt bt hiu, Sengin ( Thin Ngm). Khng hiu c phi l kch thch u tin n t ch nhn hay chng m Bash bt u hc

i sng tc haikai di bt danh Tsei ( o Thanh)2. Bi th u tin ca Bash ngy nay cn c gi li vit ra vo nm 1662. n nm 1664, hai bi ca Bash v mt bi ca Yoshitada c ng trong mt tuyn tp xut bn Kyto. Nm sau, Bash, Yoshitada v hai ngi khc hp nhau lm mt renku (lin c) gm 100 vn (1 vn c th l c 3 cu v c 2 cu), trong Bash ng gp 18 c. l nhng cu th u tin ca Bash di loi hnh ny.

Cuc i ca Bash c nh th m bnh lng tri qua, v tng chng nh ng c th tha mn vi chc phn mt samurai cp thp, c thi gi rnh ri lm th tiu khin cho n cui i. T lc n tui thnh nhn ng c ci tn chnh thc kiu

samurai l Matsuo Munefusa hay Matsuo Sb ( Tng V Tng Phng). Th nhng vo ng ma h nm 1666, mt chui bin c hon ton thay i cuc sng ca ng. Yoshitada t ngt qua i. Ngi em ca ng ta tp m chc tc ca anh nh ngi ng u dng h v tr thnh ngi chng mi ca v anh mnh. Hnh nh Bash t gi chc v vo lc v chng bao lu sau, ng bt u sng i lang bt.

Nhiu gi thuyt c nu ra th gii thch l do ng thot phin (b x m i), vic y c ngha l ng mt danh hiu samurai. Mt l do c th hiu c l s au n ca ng trc ci cht ca Yoshitada, ch nhn m ng c mi giao tnh tht gn gi. C mt truyn k v Bash cho bit ng mun t st i theo ch v th gii bn kia nhng lc php lut thi Edo ngn cm vic hy mnh (tun t). Mt l do khc cn y tnh thuyt phc hn l vic Bash cm thy ht sc bi quan cho tng lai ca mnh v ngi ch mi l k ng khng thn thit v cha h c hu cn trc . Cng nh Yoshitada c Bash, ngi tha k ny hn c nhng ti t tay chn m ng sng i v cng ln ln vi ng ta. Nhng k c th ngn cn Bash gia nhp vo nhm ngi thn cn ca v ch mi cho d Bash khng h cm thy c mt thi th ch no n t pha h. S thc n nay vn cha c r nhng chc chn rng tng lai ca Bash nh ngi samurai b che lp bi mt m my u m t sau ci cht ca ch nhn mnh.

Vi gi thuyt khc v vic Bash b phin trn ra i dnh lu n cuc i tnh i ca ng. Vi truyn k v bui u ca ng cho bit ng c mt mi quan h tnh cm vi ngi v ca ng anh hay vi mt ngi th n ca Yoshitada, thm ch vi mt i thip ca Yoshitada. C th y ch l cu tng trong tm tr ca nhng nh vit truyn k mun t lc chuc hng tui thanh xun ca nh th c i phn cp lc. Th nhng trong mt thuyt c th gn vi s thc. Bash qu l c mt ngi tnh nhn, sau

tr thnh ni c vi php danh Jutei ( Th Trinh). B c th sinh cho ng mt hay vi ngi con. D sao, n gii thch cho ta c mt s vic: trong thi k thanh nin, Bash, nh mi ngi ng la, nm mi v au thng v vui tha ca cuc i.

2 Theo Takeda Tomohiro trong lun ca ng v Oku no hosomichi, cho bit v ngng m L Bch, Bash ly hi hiu (bit hiu vit haiku) l o Thanh. o i vi L v Thanh i vi Bch.

8

Nhng nm thng tip n ca Bash khng c my chi tit. Thng thng, ngi ta bo ng ln Kyto, lc l kinh ca Nht Bn. Ni y ng d hc trit l, thi ca v th php di s ch o ca nhiu v thy tn tui. Tuy vy, c l ng khng sng thng xuyn Kyto m nhiu khi tr v qu hng qua nhng chuyn i di. Cng c th ng vn loanh quanh Ueno v cc vng ph cn, lu lu mi ln Kyto mt ln. Chc hn lc by gi, ng hy cha c nh tr thnh nh th. Bi v v sau, trong mt bi vit, ng c ln ng mnh mun tr thnh quan li hng lc in. Lc y, ng cn tr v y tham vng, t tin vo tim nng ca mnh. Chc ng ch mun trau gii hc vn bo m mt tng lai sng sa trong x hi. C l ng mun nhn thy th gii bn ngoi ni mnh sinh trng v gp g nhiu loi ngi.Vi s hiu k ca tui tr, c l ng th ht nhng th vui thi thng m lp tr phng ng lc y yu chung. C ln ng cn vit: i lc ti cng b m nh bi nhng chuyn ng tnh luyn i!.

Mt iu khng th chi ci l ci th sng tc cha h gim st ni Bash. Mt tuyn tp ra i nm 1667 ng n 31 bi haiku ng vit. Ngoi ra th ca ng cn c ng ti trong 3 tuyn tp bin tp vo thi k t 1669 n 1671. Tn tui ca ng t y c rt nhiu nh th kinh bit ti. V nh th, ng thi ng cng nhn c s knh n ca nhng nh th tnh nh. Khi Bash c nh bin tp tuyn tp th haikai u tin th c hn 30 thi nhn ng tham gia. Tuyn tp th mang

tn Tr chi bc v s ( Kai i) c em cng dng cho mt ngi n Ueno rt sm vo nm 1672.

Tr chi bc v s trnh by nhng vn th c d thi trong mt cuc thi th vi 30 hip u, mi vn th l do mt nh th khc nhau lm ra. Chng c ghp li thnh i v nh gi bi Bash. D chnh ng ng gp 2 bi cho cuc thi nhng gi tr ch yu ca thi tp nm nhng li bnh lun v trng ti ca thi ho. Ni bt ln trn ton th tp th l s nhanh tr tuyt vi v tr tng tng giu sc thi ca ngi ch kho ny, cha ni n s thng hiu v thi ca dn gian, cch din t thi thung cng nh v nhng hng i mi trong x hi ng thi ca ng. Dng nh Bash bin tp cun th u tin y trong mt tm trng v cng thoi mi nhng ti nng thi ca ca ng khng v th m khng c bc l r rng.

Sau , c l vo ma xun nm 1672, Bash quyt nh i Edo v hu nh khng c nh quay v min Ty tc khc. Khi ln ng, ng vit bi haiku sau y tng ngi bn cn li Ueno:

Kumo to hedatsu

Tomo ka ya kari no

Ikiwakare

Chm my chia phi, Ti bn hai ng i Sinh ly nh hng nhn.

Khng hiu Bash mun ln Edo vi ng c g! C l sau khi thu thp c cht t

9

hc vn, ng mun tm mt chc v c tng lai Edo, lc by gi l mt chn phn hoa ang pht trin mnh m, to ra nhiu c hi cng n vic lm. Hay c l v c khuyn khch bi nhng thnh cng qu nh vi Tr chi bc v s m ng mun tr thnh nh th chuyn nghip m n tm cht danh ting? Hoc gi Bash c c hai mc ch mt lc bi ng l mt thanh nin y tham vng. D ng mun tr thnh mt vin chc nh nc hay ng thy dy haikai th Edo - ch khng phi Kyto - mi l ni d thc hin c gic mng y. Lc , lng ng hy cn y u lo v mun th thch ti nng trong mt mi trng khc, t do hn.

Cuc i Bash t cho n tm nm v sau li l mt mng ti khc. C ngi k li l trong nhng ngy u tin, ng sng ly lt t nh n nhn ny qua n nhn kia. iu ny c th xc thc nhng chng ta khng ngh Bash c th nng ta vo ngi khc mt cch lu di. Nhiu gi thuyt, nhng khng gi thuyt no hon ton c tnh thuyt phc, cho bit ng lc th ph vic cho mt ng lang, lc th lm th k hng qun, lc i gi vic t hn cho mt nh th. Gi thuyt c a s chp nhn hn c l c thi Bash lm vic trong ngnh thy li a phng. V sau, nh nhc nh li giai on ny, ng c ln vit: C lc ta ngn ngm vi vic lm th v mun ngng quch nhng c lc ta li nh theo ui nghip th cho n khi tn tui vut ln trn mi ngi. Nhng la chn i nghch ny c dn vt tm tr ta mi.

Tuy vn mang trong lng mu thun nh th nhng Bash vn tip tc lm th trong khung cnh thnh ph mi ny.Ma h nm 1675, ng c dp tham gia cng mt s nh th trong c mt thi s tn tui lm mt lin ngm bch vn. Di bt hiu Tsei, ng ng gp 8 c. Ma xun nm sau, cng vi mt nh th khc, ng vit hai renku na v mi renku cng u c 100 vn. Cui nm, ng ln dng v thm tnh nh v sau , ng dc ht thi gian dnh cho vic sng tc. C th hiu vo lc ny, ng quyt nh tr thnh nh th chuyn nghip (haikaishi) nu khng phi l trc khng lu. Tc phm ca ng bt u c ng ti nhiu tuyn tp v theo y, tn tui ng vang dy.Vo dp nm mi, hnh nh ng pht tng mt tp th nho nh cho nhng ngi trong vng quen bit, mt th tc ch c cho php ni mt nh th haikai thnh danh.Vo ma ng cng nm, ng ng ra lm ch kho hai cuc thi

th v khi ngi ta xut bn tp k lc nhan Cuc thi th haiku 18 hip ( Juuhachiban Hokku Awase) th trong thy c li bnh ca Bash vit cho mi hip u. n ma h nm 1680 th xut hin tuyn tp Nhng vn th hay nht ca 20

mn Tsei ( Tsei Montei Dokugin Nijikkasen) v iu ny cho thy lc Bash qui t c bn mnh mt s ng k nhng thi nhn c ti. Cng trong nm, hai t u n ca ng chm trn vi nhau trong hai cuc thi

th mang tn Hi bnh th dn d ( Inaka Ku-awase) v Hi bnh th trng xun ( Tokiwaya Ku-awase). Vo nhng dp y, Bash cng c mi ng vai tr ch kho. Ma ng, cc t dng mt ngi nh nh trong khu vc yn tnh, xa c ca thnh Edo v biu n cho thy. Vi thng sau, h mang mt bi chui n trng trong sn v t tn cho tp lu y l Am Bash (Bash-an), mt ci tn ni ting mi n by gi. Bash tr thnh nh th ting tm v ln u tin trong i c c mi nh ring.

II) Cuc ha thn th hai: thi nhn tr thnh k lang bt:

10

Bash rt bit n c tng cho mt mi nh nhng khng sng c y mt cch m m. Danh ting thi ca ca ng cng ni nh cn v tin nghi vt cht cng thoi mi th ng li m ra bt mn vi bn thn. Trong nhng nm thng tranh u, ng c mt mc ch c th, mt l tng t n. Mc ch ngy nay toi nguyn nhng sao ng thy n khng xng ng vi nhng cng sc mnh b ra. ng c bao nhiu l ngi ti tr, bn b, hc tr m vn c cm gic c n hn bao gi ht. Sau y l mt trong nhng bi haiku ng vit lc dn n Am Bash:

Shiba no to ni

Cha wo konoha kaku

Arashi kana

Bao nhiu l tr rng, Tp vo cnh ca si. Bo va dy chng ai?

Nhiu bi th lm trong giai on ny - k c bi vit v bi chui lun lun c mt ging iu u t qu mc. Trong li t trn u mt bi th y, Bash vit: Khi ngm vng trng, ta cm thy c n. C n ngh v bn thn v ta cm thy ni c n khi suy t v cuc i chng ra g ca mnh. Ta mun go to ln l ti ang c c y nhng chng mt ai t cu hi xem tm trng ca ta nh th no!.

Dng nh thot ra khi s hong lon tinh thn m Bash bt u tp tu thin

di s ch o ca nh s Butch (Pht nh, 1642-1715), tnh c li l lng ging ca ng. Lc y, chc chn ng phi rt quyt tm v tu hnh nghim cn nh v sau c ln nhc li: ...v vo mt thi im khc, ta lo rng s khp mnh gia bn bc tng t vin. C c, bun kh, nh mt o nh, bt an...khng hiu u l vn chnh nhng r rng l ng khn n v chng.

Mt s s vic xy ra trong vng hai nm sau , li lm cho ng khn kh thm. Ma ng nm 1682, am Bash b la thiu tri khi mt trn ha hon ln tn ph c mt vng ln cn. Bash li tr thnh k khng nh v c l tng con ngi vnh vin l k lang thang khng bn bt u xut hin v cng cng cng m nh tm hn ng. Ch vi thng sau ng li nhn c tin t qu nh cho hay mu thn qua i. Nhn v thn ph ng mn phn t nm 1656, by gi chng nhng ng khng cn nh ca m cng chng cn c mi m m cha c th tr v.

Ring v mt ting tm gia lng th th lc Bash v cc t ca ng i t thnh cng ny sang thnh cng khc. Ma h 1683, h xut bn Nhng ht d rng (Minashiguri), mt tuyn tp haikai m ni dung ca n cho thy c mt s khc t nhng ch th kch v h cp v mt s s dng nhun nhuyn cch pht m c hng v Trung Quc, lm cho ta phn bit c nhm tc gi ca n vi nhng ngi lm th ng thi. Ma ng nm y, khi k khng nh l Bash tr v t mt chuyn i ngn xung tnh Kai, b bn v hc tr mt ln na li quyn gp dng li cho thy mt Am Bash mi. ng rt hi lng nhng khng v th m vi c ni bun c hu. ng c bi th vit lc nhp c nh sau:

11

Arare kiku ya

Kono mi wa moto no

Furugashiwa

Nghe ting ma ri, Nhng mnh no khc xa, Mt thn si gi ci.

C thnh cng v mt thi ca ln s yn n c sng di mt mi nh khng em li cho ng mt ngun an i ng k no. Trong tm tng, t lu ng tr thnh mt k lang bt mt ri v ng ch c nc tip tc sng bng cch tun theo s thi thc .

V th m vo ma thu 1684, Bash lm cuc hnh trnh ng k u tin ca ng. Trc , ng i rt nhiu nhng cha c cuc l hnh no nhm vo mc ch t duy hoc thi ca. Qua cuc hnh trnh ny, ng ch i nhiu iu, trong c c s i mt vi ci cht v nhng kh nng nh th s gip ng chnh l li c tm tr cng nh thi ca ca mnh. ng gi chuyn i l chuyn i xng trng b ma vi gi dp ( tng thy trong Dc ng ma gi, Nozarashi Kik) ngha l ng sn sng b ri thn xc cho thin nhin tha h tn ph nu nh l nh mnh ca mnh. i vi chng ta th tng ny c v cc oan nhng phi nn nh rng thn th Bash sinh ra rt o ut v ng li mc vi chng bnh kinh nin. Ngoi ra, vo th k 17, vic di chuyn Nht hy cn v vn nguy him v y bt trc ch khng nh by gi.

Chuyn i ni trn rt di, n a ng qua hn mt chc tnh nm gia Edo v Kyto. T Edo, ng men theo con ng ln dc b bin Thi Bnh Dng i v min Ty, c dp n di chn ngn Fuji, vt nhiu con sng rng v thm c c i thn cung Ise. Cui cng, ng t chn ln Ueno qu nh, on t vi thn thch bn b. Ngi anh ln m ci ti ng di vt v cho ng xem mt nhm tc bc m ngi m qu c li:

Te ni toreba

Kien namida zo atsuki

Aki no shimo

Cm ly gia lng tay, Tan theo l nng bng, L mt gii sng thu.

y l mt bi th him hoi ca Bash v n khng km hm c tnh cm ca ng. C l s au n v mt i ngi m i vi ng qu to tt, khng sao chu ni.

c vi hm sau, Bash gi t c hng Ueno ni di cuc hnh trnh. Ln ny, ng n thm mt ngi n trong ni v cng cc nh th a phng m mt hi th. l thi im sng tc Mt tri ma ng (Fuyu no hi), mt chm th gm 5 renku (th lin ngm), trong li th khng cn c tnh cch tr thc hay c tr m tr nn tr tnh, nh du c giai on chn mui ca thi php Bash. Th ri ng quay v

12

n Tt Nguyn n Ueno ln u tin sau bao nm xa qu. ng cn i thm Nara v Kyto thm mt vi ln na v cui cng khi Bash tr li Edo th l ma h nm 1685.

Chuyn i em li nhiu thnh qu. Bash gp c bao nhiu bn b c mi. ng sng tc c mt s haiku v renku nh nhng kinh nghim thu thp c trong chuyn l hnh ny, k c nhng bi trong Mt tri ma ng. ng vit c tp vn du k u tin Dc ng ma gi (D si k hnh, Nozarashi Kik). Thng qua chui kinh nghim ny, Bash dn dn bin ha. Trong phn sau ca tp vn du k ni trn, ta thy c bi th ng dp vo dp cui nm:

Toshi kurenu

Kasa kite waraji

Hakinagara

Mt nm na va tn, Trn u vn nn l, Dp c rui ng xa.

Bi th cho ta thy Bash thoi mi vi cuc hnh trnh. Ci cm tng kh lm ng c mt thi gng go ngy ra i dn dn bin mt theo bc chn i. Hin gi th ng c th ngoi u nhn li con ngi lang bt ca mnh mt cch khch quan hn, khng cn t coi nh mt ngi hng hay qu t nng chuyn tnh cm.

ng tip tc sng thm hai nm lng l Am Bash. l mt cuc sng khim tn nhng nhn h, khin cho ng c th t ci mnh l lo gi li nhc. ng lng ngm v p ca thin nhin thay i theo bn ma v vit nhng bi haiku mi khi ngun cm hng tm n. Bn b v hc tr n thm u chia s vi ng th vui y. H cng nhau t tp ngm trng thanh, tuyt ph v hoa n. Nhng dng vn th ca bi haibun ngn di y c vit ra vo ma ng 1686, dng nh tiu biu cho cuc sng ca ng lc by gi:

Mt anh bn tn Sora ang sng tm thi bn cnh chic am con ca ta cho nn ta thng n ving thm anh v anh cng hay n chi. Khi ta nu n, anh gip chm la, cn ban m khi ta pha tr, anh nhm nhi vi ta. Tnh anh t ni, thch hng nhn, nn chi anh tr thnh mt ngi bn tm u hp. Mt m tuyt ri, anh gh qua thm v nhn , ta mi vit cu th:

Kimi hi wo take

Yoki mono misen,

Yukimaroge

Nhen la gim ta nh, Ny anh xem vt l, Mt hn tuyt cc to

13

La ni n trong bi th l la nhm ln pha tr. Sora3 c l ang sa son nu nc si trong bp v khi y, Bash tr ra ngoi, cho tay vc tuyt v nn nhng hn tuyt cc ln, nghch ngm nh mt a tr con Khi tr sn sng, h mi ngi li bn nhau, va nhp tr nng va ngm nhng hn tuyt ngoi sn. Bi th ny l mt trong nhng bi mang khng kh vui nhn nht ca haiku Bash, c th gi cho ta thy ci tm cnh nh nhng thoi mi ca thi ho trong nhng nm thng y.

Tm tnh thoi mi y cht th a bc chn Bash n Kashima trong mt chuyn i ngn. Kashima l mt th trn cch Edo chng 50 dm v hng ng, ni ting v ngi n Thn o. Bash n y vi mc ch ngm m trng ngy ma. Sora v mt thin tng thp tng ng trong chuyn i vo ma thu nm 1687. Ri thay ng m rm th tri li ma, h ch c dp ngm trng c i cht lc tri hng sng. D vy, Bash nhn c hi n thm thin s Butch, ngi thy c, lc y qui n Kashima. Cuc du hnh tr thnh ti cho mt du k khc ca ng:

Chuyn hnh hng n Kashima ( Kashima Mde), cn c bit di tn Kashima Kik.

H Kasumigaura gn Kashima

Th ri, ch hai thng sau, Bash bt u mt cuc du hnh mi v min Ty. K ny ng t ra thanh thn hn l cuc du hnh u tin cch ba nm v ng tr thnh nh th c ting, qui t c nhiu bn th v t. H biu ng nhiu mn qu tin bit, mi ng i du ngon hoc d tic cng nh t chc cc hi bnh th cho n. Nhng ngi khng n c cng gi th tham d. Con s th thu thp c trong nhng dp ny ln n hn 350 bi, sau c xut bn vi nhan Nhng vn th

a tin ( Kusenbetsu). Nhiu c hi l lc nh vy lm cho Bash c n tng l mnh c c x nh mt k quyn cao chc trng.

Trong chuyn i ny, ng hu nh cng theo cng mt tuyn ng vi chuyn i trc hi nm 1684. Vn gp g bn b v li nhng vn th y sut on ng. ng t chn ln Ueno vo mt ngy cui nm v c cho n v tn vinh vi danh d

3 Kawai Sora ( , 1649-1710), hc tr yu ca Bash. ng sng gn bn Am thy, ngy thng

vn lui ti ving thm. C l v mi lin h thn thit y nn Bash thng chn ng lm ngi thp tng trong nhng chuyn i.

14

mt nh th tn tui t Edo. Ngay c ngi th lnh ca dng h ch nhn m ng tng phc v thu thiu thi cng mi ng n chi. Trong khu vn ph ca h, hy cn cy anh o ngy xa Yoshitada yu thch, nay ang ra hoa:

Samazama no

Koto omoidasu

Sakura kana

Bao nhiu chuyn qua, Hin v trong tm tr, Hay anh o m hoa.

n gia ma xun, Bash t gi c hng Ueno, cng vi mt ngi t, trc tin ving thm ni Yoshino ngm hoa anh o. ng i tip ti vng Wakanoura thng thc v p ca ma xun bn b Thi Bnh Dng ri dng c Nara ng vo dp l xanh non. Thm saka xong, ng gh hai bi bin Suma v Akashi trn b bin ni a Seto, vn l hai gi th (utamakura) thng c nhc n trong nhng ng thi vn c in.

T Akashi, Bash qut ngc v min ng, i ngang qua Kyto t chn ln Nagoya ng gia ma h. Sau khi dng chn y mt t lu, nh th ca chng ta hng v vng ni non nm su trn o Honshuu, mt vng c mi ngi ca tng nh rng Alps ca Nht Bn. Cng i vi ng c mt lo hu v mt k ty tng - nhn c ngi lo lng cho cuc hnh trnh vo vng ni cheo leo - gi n gip ng. Mc ch ca ng ln ny l xem trng ngy ma Sarashina, mt th trn c xa. Nh d on, chuyn i ny cc k gian kh nhng ng c may mn nhn c mnh trng trn y ni danh thng m vn hc Nht Bn tng nhc n nhiu ln.Th ri, Bash len li trong vng ni non y tin v min ng v n Edo cui ma thu nm y, sau chuyn i ko di ngt nght mt nm.

ng ni ln thn Sarashina

C l y l chuyn i em n cho Bash nhng thng ngy hnh phc hn c. ng hu nh tr li nhiu ni trn tuyn ng quen thuc, nhng ni ng cha n th vn c mt ngi bn ng hnh v mt k ty tng gip ng. Danh ting nh th haiku ca ng c lan truyn kh rng ri cho nn i n u ng cng c mi

15

ngi tip n tho lo. cng l mt chuyn hnh trnh c thnh qu. Ngoi mt s haiku v renku sng tc c, ng cn vit thm hai tp vn du k l Trp eo lng c

( Oi no kobumi) k li on ng t Edo n Akashi, v Chuyn ving thm thn Sarashina ( Sarashina Kik) vn tp trung vo cuc du hnh n Sarashina ngm trng. Bt k trc c mt a v c bit quan trng i vi qui phm ca trng phi Bash, bi v trong , bn cnh nhng li pht biu khc ng vit mt on vn tuyn co rng haikai l mt trong nhng th th chnh yu ca thi ca Nht Bn. Lc ny ng thu hiu ngha ca s sng tc haikai, tin tng rng haikai - mt hnh thc ngh thut nghim tc - c th ch ng cho con ngi tm n mt li sng ht sc cao thng.

Khng c g ng lm ta ngc nhin nu lc y Bash sa son ngay cho mt chuyn

i tip. Nh chnh ng pht biu, l v v Thn i ng ( Dsojin) mi mc mnh. B m hoc bi ci th ca cuc i l khch, ng mun vt c mi gii hn ca cc chuyn i trc y v tr thnh mt k thc s sng i phiu lng hn bao gi ht. Trong mt bc th gi i trong thi gian , ng cho bit mnh ngng m cuc i ca nhng v du tng kht thc, ch c trong tay ci bnh bt xin cm. Gi y, Bash quyt nh lm chuyn hnh trnh khng phi vi t cch ca mt nh th danh ting nhng nh mt ng s khc kh. Cng chnh v th m trong chuyn hnh hng sp ti, ng s thm ving phn t pha bc o Honshuu, ni y hy cn l ni ho lnh nu khng ni l hoang d m ng cha h t chn ln v khng cht quen thuc vi n. ng phi i trn mt on ng di n 1.500 dm (1.609 m x 1500 = tng ng 2.500 km, NNT). D nhin cuc l hnh ny l chuyn i di nht trong i ng.

Cao nguyn c sui nc nng Nasu

Vi Sora thp tng, ng t gi Edo vo cui ma xun nm 1689. C l vi thi khc kh v cm dc m ng tnh gi cho c trong sut hnh trnh, cuc tin bit ch lng l v khng l nghi phin phc v cng chng c bao nhiu ngi tham d. ng tin ln min Bc theo con ng ci, dng li mt vi ch danh ting nh n Toshguu (ng Chiu Cung) Nikk, sui nc nng trn cao nguyn Nasu v khu thnh quch lch s Iizuka. Th ri ng i ln ra b bin Thi Bnh Dng gip vi Sendai v c dp chim ngng cnh sc ca chm o trong vnh Matsushima.T Hiraizumi, mt th trn ni ting v thi trung c tng l bi chin trng, Bash quay qua hng Ty v n Sakata, nm bn b Bin Nht Bn.

16

m Kisagata

Sau mt chuyn i ngn gh m Kisagata pha bc, ng men theo con ng ln dc b bin i v hng ty nam. Chnh l t b bin ny, ng nhn thy o Sado v nhn vit nn mt trong nhng vn th c ca ngi nht ca mnh: .

Araumi ya

Sado ni yokotau

Amanogawa

Trn bin gm sng d, Gii Ngn H bc ngang, Tn pha o Sado.

V gi ma, v nng n v cung ng him tr, on ny gy nhiu kh khn cho Bash v Sora nn cui cng, khi n c Kanazawa, c hai u mt l. H dng chn xm sui nc nng ni ting Yamanaka (thuc th trn Kaga, tnh Ishikawa by gi) thm mt vi hm nhng Sora, c l sc kho suy sp do nh hng ca nhiu chng bnh kinh nin, quyt nh chm dt cuc hnh trnh v t gi thy ni y. Bash tip tc i mt mnh cho n Fukui ri gp c mt ngi quen bit chu a ng ti Tsuruga. T ch ny, mt ngi bn c khc n gp Bash. C hai tip tc i v hng nam, xung tn gaki, thnh ph Bash bit kh r. Mt s bng hu v mn n n rc v nh th, cuc hnh trnh di dng dc qua nhng vng t xa l, y gian nguy ca ng hon ton kt thc. N nh du mt trm nm mi su ngy ng k t khi nh th khi hnh t Edo.

Cuc hnh trnh ln min Bc nh du nh cao ca s nghip vn chng ca Bash. ng vit c nhng ng th hay trong cuc hnh trnh ny. Cun du k ng mn nin Bc (Oku no hosomichi)4 c th c xem l thnh qu to ln nht trong lch s

th vn nht k du hnh Nht Bn ( Kik bungaku). Nhng g Bash t c d nhin n t nhng chim nghim su sc ca mt con ngi chn chn. ng

4 Ting Anh trong tc phm Ueda Makoto l The Narrow Road to the Deep North. C th dch: Li nh ln vng Oku hay ng hp vo ni su thm, ty theo cch hiu.

17

tm ra mt cch sng v nh , gii quyt c nhng mu thun ni tm kh g v

tm c s bnh yn trong tm hn. N da ln tng sabi (c qunh, c tch), mt khi nim cho rng ngi ta c th t n s thanh thn v trong sng ca tm hn khi bit ha nhp bn ng ca mnh vo trong sc sng v ng ca thin nhin. S thu ht hon ton ci bn ng nh b, ti tin ca c nhn vo trong v tr bao la, honh trng vi sc mnh siu nhin, chnh l ch m Bash nhn mnh trong rt nhiu bi haiku ca mnh, k c bi vit v gii Ngn H bc qua o Sado m chng ta mi va xem. Khonh khc cn ngi ng ha vi thin nhin phi nhn tnh, v tnh, theo ng, ht sc quan trng cho s sng to thi ca. D Bash cha h vit mt cng lnh nhng, khng cn nghi ng g na, trong giai on sau ca i mnh, qu tnh ng pht hin ra mt s kin c o v phong cch lm th. Dng nh ng bt u suy ngh v nguyn l thi ca mt cch ng n hn, trit hc hn khi bt u cuc hnh trnh ln min Bc. Hai tc phm sm nht ghi li mt s t duy

ca Bash v thi ca l Ghi chp li nghe c trong by ngy (Kikigaki Nanukagusa)

5 v Trao i Yamanaka ( Yamanaka Mondo)6 bt

ngun t .

Am Huyn Tr (Genjuuan) vo ng

Trong vng hai nm sau, Bash dnh nhiu thi gian thm cc bn c v mn sng Ueno, Kyto v nhng th trn nh bn b pha nam h Biwa. Mi ln, cng vi mt ngi trong bn h, ng thng lm nhng cuc du ngon ngn n nhng ni khc nh Ise, Nara...Trong nhng ni tr ng vo giai on ny, ng c bit yu thch

hai chn hn c, l Am i h o ( Genjuuan) v Ngi nh qu hng rng ( Rakushisha). Am Huyn Tr tc Am i h o nm trong vng rng rm cc nam h Biwa l mt ni rt khut no v yn tnh m Bash tm tr t u h cho gia ma thu 1690. y, ng tn hng mt cuc sng n dt chy li. N c

5 Tc phm ca Kond Sakichi tc Kond Romaru (nm sinh v mt khng r) , mt nh th lp sau, gc nh th nhum, ngng m Bash, c ln c gp. ng cp n l lun bt dch lu hnh (mi vt lu chuyn trong s bt bin) ca Bash v khuyn ngi

lm th khng c ri xa ci hn ca i t nhin, ng nh iu thi ho ch trng. 6 Tc phm ca Tachibana Hokushi ( ? 1718) mt t n mun (1689) ca Bash, nhp mn ng trong chuyn nh th i ln min Bc. ng trc lm ngh mi kim. Ca ngi tnh cm yu chung s cao khit thanh bn, xa ri th tc thy trong th ca thy. Nhan cn c th lng Sn trung vn p (Chuyn vn trong ni) t mt bi th ca L Bch ca tng cnh nhn.

18

miu t trong mt on vn xui tuy ngn nhng tuyt p nh sau:

Ban ngy, ng t gi canh gc ngi n a phng hay vi ngi dn lng sng di chn ni ln chi vi ta v k nhng chuyn chng my khi ta c nghe, chng hn nh nn ln li xung dy xo rung la hay th rng i lc v quy ph nhng nng u. Mt tri ln xung bn kia i v mn chiu bung xung, ta lng lng ngi ch trng ln.Trng va l dng l ta bt u i do, bng cng theo ngi in y trn mt t. Khi tri vo khuya, ta mi tr li tp lu v suy ngm v nhng iu phi tri, mt m m nhn vo ch cch chia ci bng l m vi nh n m.

Bash cn c dp c sng cuc i n dt nh vy thm mt ln na Ngi nh qu hng rng (Rakushisha) Saga, ngoi ty bc Kyto. Ch nhn ca n l Mukai Kyorai (1651-1704), mt t. Gi tn nh th v ngoi sn nh c trng dm gc cy qu hng (cy th). cng c nhiu lm tre v chng c Bash ly lm bi cnh cho mt bi th ni ting ca ng:

Hototogisu

takeyabu wo

Moru tsukiyo

Ting chim ku cuc cuc, Len qua bi trc dy, lt nh trng thanh.

Bash ng li ngi nh ny 17 hm vo ma h 1691. Thi gian ny hun c nn

Nht k Saga ( Saga Nikki), tc phm vn xui di cui cng ca ng.

Trong sut thi gian tr n hai a ch ny v mt s ni khc trong khu vc Kyto v H Biwa, nhiu khch ng iu vi quan nim thi ca ca ng n ving. c bit l hai t u n ca ng: Kyorai v Nozawa Bonch (16? 1714). Chnh hai ngi ny ph trch vic bin tp mt thi tuyn haikai di s ch o ca ng. Tuyn tp

mang tn o ti cho kh ( Sarumino) xut bn u ma h 1691. N dc nh gi nh tc phm tng trng cho cao im ca th haikai theo phong cch Bash. Quan nim sabi v nhng nguyn tc khc v cch lm th chung c trong thi gian ca cuc l hnh i v min Bc c by t r rng y. Qua nhng v d c dn ra t thi tuyn mi ny, ngi ta thy rng haikai l mt ngh thut ng n, trang trng, c ni dung thm su, hm cha nhng nhn xt chn chn v con ngi v th gii chung quanh h.

Bash v li Edo vo ma thu nm 1691. Bng hu v mn sinh , khng gp thy hn 2 nm, tip n ng nng nhit. H bn chung tin gp vn dng li cho ng ln th ba Am Bash v ng b ci am c t cuc du hnh cui cng.Th nhng trong Am Bash th ba ny, nh th khng th sng cuc i bnh lng nh ng mong mi bi v c nhiu ngi ng phi nui nng. Chng hn mt ngi chu tt nguyn n vi ng. ng chm nom cu cho n khi cu ta qua i vo ma xun 1693. Mt

ngi n b tn Jutei , dng nh c mi lin h c bit vi ng thi tr, cng n nng ta. B ta khng c mnh kho, cn dt theo my ngi con. D phi

19

lo liu mi chuyn khng lin quan g n thi ph nh vy, ng vn c nhiu hot ng ngh thut v ting tm ca ng ni nh cn. Nhiu ngi tm n hoc mi ng ti chi vi h. Chng hn, trong mt bc th vit vo ngy 8 thng chp nm 16937, ng thng bo cho mt ngi khch mun gp l ng s khng c nh vo cc ngy 9, 10, 11, 12, 14, 15 v 16 nhn rng nu khch c n, xin chn ngy 13 hoc 18. Trong mt bc th khc vit cng lc, ng ni thng thng: B quy qu bi ngi khc, tm tr ta khng mt cht bnh yn!. Tt Nguyn n nm , ng lm bi haiku sau y:

Toshidoshi ya

Saru ni kisetaru

Saru no men

Nm thng ni nhau qua, Trn khun mt kh kia, Mang thm mt n kh

Bi th ny m mt mu cay ng him khi thy trong th Bash. ng c v nh khng hi lng v nhng bc tin qua chm chp ca ng (v c th ca mt vi t).

Nhng trch nhim ny tr thnh mt p lc trn ng, ln hi Bash tr thnh bi quan ym th, hu nh khng cn tin tng vo g na. S d ng mun tr thnh thi s l vt ln trn nhng rng buc ca cuc i nhng by gi ng thy vic i hon ton tri buc khi mnh t c danh vng. Gii php lc l t chi lm thi s hay ng ca khng gp ai c. Bash th gii php th nht nhng v hiu: Ta th t b thi ca v gi im lng nhng c mi ln nh th th tnh th li sng dy trong tim v c ci g ging nh tia chp le ln trong tr. chnh l ting ku gi y ma lc ca thi ca vy. ng ln qu su trong lnh vc thi ca ri. By gi ch cn c gii php th hai thay th : ng ca t khch. ng bt u lm nh th vo ma thu nm 1693, tuyn b nh sau:

Nhng ln ngi khc n chi, h u bn nhng chuyn v ch. Cn mi ln ta i thm ai, li c cm gic kh chu l ang can thip vo cng vic ca ngi. By gi ta khng cn cch no hn l theo gng Sun Ching hay Tu Wu-lang8 ca ng then ci, khng giao tip vi th nhn. Vic khng c bn tr thnh ngi bn ca ta, ci ngho tng l s giu sang. Vi mt lo gi 50 ngoan c nh ta th nhng vn sau y c th lm cu rn mnh:

Asagao ya

Hiru wa j orosu

7 Ngi Nht ch dng Dng lch k t nm 1873. Cho n lc h theo m lch . Nm ca h lc bt u chm hn lch Gregorian khong mt thng. 8 Trong nguyn vn Ueda Makoto vit bng mu t La Tinh nn ngi dch khng r m Hn tn hai v

ny. Tuy nhin trong phn ghi ch Ueda c gii thch: Sun Ching l mt hc gi i Tam Quc, ng ca c sch sut ngy. Nghe k rng ng treo thng lng vo c khi ng gt khi c sch ban m. Cn Tu Wu-lang l mt hc gi lp d i Tng, ch thch nm nh, c sch chp 30 nm ng ta khng ra khi ca mt ln.

20

Mon no kaki

M lc triu nhan n, Tra n ta ci then, Trn hng du cng nh.

Hin nhin Bash mong c ngm v p ca hoa triu nhan9 m khng phi ci then trn cnh cng. Mun c, tt phi mt nhiu thi gi ngi mt mnh trong nh suy ngh cho ra gii php. ng gii quyt vn nh th, t nht cho mnh tm thi tha mn, v li m cng sau mt thng khp kn.

Gii php ca Bash da trn khi nim karumi (nh lng), mt bin chng vt qua khi khi nim sabi (c qunh). Nu sabi khuyn khch ngi ta tch ri ra nhng rng buc ca cuc i th karumi gip cho vic tr thnh kh thi, ngha l nu ai t c n tm cnh y ri, ngi y th tr li vi th gii hng ngy. Trn phng din tinh thn, ngi y s l khch bng quan gia cuc i trc. ng ta khng trn chy khi nhng au thng ca cuc sng nhng ng bn l, mm ci nhn n tri qua. Bash bt u vit theo nguyn l ny v khuyn hc tr i cng hng vi mnh.N lc a ti vic h hon thnh nhng tuyn tp haikai nh

B ng than ( Sumidawara), Gian phng bit lp ( Betsuzashiki), o ti cho kh, tp tip theo ( Zoku-Sarumino). Nhng bi th tiu biu trong nhng tp ny thng chi t ch ngha cm thng (sentimentalism) m gi mt s bnh tnh v c thi thanh thn i vi mi s vic xy ra trong cuc i. Nhiu khi chng cn c t im thm bng mt nt hi hc nh.

Tm li c s qun bnh trong tm hn nh th ri, Bash bt u d tnh mt cuc hnh trnh khc. C l ng cng lo truyn b karumi, nguyn tc thi ca mi ca mnh, cho nhng nh th sng xa Edo. Chnh v vy, ma h nm 1694, ng li lm mt chuyn i mi nhng vn trn l trnh quen thuc v hng ty. Ln ny, i theo ng c anh Jirbe, mt trong nhng ngi con trai ca b Jutei. ng dng chn mt to Ueno ri i thm mt s mn Kyto v nhng thnh ph k cn mn nam h Biwa. B

Jutei, sc kho sa st trong nhng ngy sng Am Bash, qua i lc , buc lng Jirbe phi tr li Edo mt thi gian. Qu i thng xt, Bash phi lui v ngh dng Ueno chng mt thng. Sau , cng vi dm ngi b con bn b k c Mataemon, con trai anh mnh, v cu Jirbe, ng ln ng i saka. Th nhng sc khe ca nh th suy sp nhanh chng d rng ng cn cht sc vit i vn th tht xut sc. Mt trong nhng bi th l:

Kono aki wa

Nan de toshiyoru

Kumo ni tori

9 Ci tn triu nhan trong ting Hn hay morning glory trong ting Anh d lm ta lc hng v tng n

phi l mt th hoa i cc. Triu nhan (mt ti tnh nh ngi va dy sm) ch l hoa bm bm, mt loi hoa dn d, thn dy leo, b lan v v sinh ra qu nhiu nn khng c qu. Thc ra loi hoa ny c nhiu mu t trng, hng, xanh n tm, nhn nht, rt quyn r. Nht, n tng trng cho cuc sng n dt, thanh nhn.

21

C sao ma thu ny, Ta gi i qu i, Chim bay vo trong my.

Bi th cho thy Bash thc rng ng bc vo nhng ngy tn ca cuc i. Sau khi phi nm lit ging v nhng cn au bao t honh hnh, ng khng cn c th hi phc na. Rt nhiu hi h n saka, t tp bn ng10. Dng nh Bash vn gi c s bnh tnh trong nhng ngy cui. Trn ging bnh, ng chp li cn dn gi n cho ngi anh, c on: Em rt bun phi b bc ra i. Em mong chu Mataemon hiu tho bc c th hng c mt tui gi hnh phc! Ngoi ra, em khng cn iu g tha vi bc na. iu duy nht cn quy ry tm tr ng ch l thi ca. Theo ghi chp ca cc t, Bash hon ton thc rng y l gi pht c kinh khn nguyn ch khng phi lm th nhng ng vn khng khi tip tc ngh v n. Thi ca tr thnh mt m nh - mt s gn b ti li - theo li ng t tn cho n. Bi th tuyt mnh nh sau:

Tabi ni yande

Yume wa kareno

Kakemeguru

L th thn nm bnh, Mng hn cn lun qun, Trn cnh ng hoang vu.

Ph Lc: Nin Biu Bash Hnh trnh ca mt nh th gia lng thi i

1644 ( 1 tui ta):

Matsuo Bash ra i gn th trn Ueno x Iga (thnh ph Ueno tnh Mie ngy nay).

Cha ng, Matsuo Yozaemon, l mt samurai thuc h ca phin Td (dng di i tng Td Takatora, 1556-1630). Bash l con th hai. Lc nh tn Kinsaku, ln ln l Munefusa (cn c l Sb) hay Jinshichir. Ngoi anh trai Hanzaemon Norimasa (mt nm 1701), ng cn c 1 ch v 3 em gi.

Nht lc ang vo i thnh tr ca Shgun Tokugawa i th 3 l Iemitsu. Nh Minh va b dit vong (1368-1644) bn Trung Quc.

1656 (13 tui):

10 Quang cnh bn ging bnh ny t li trong Kareno (Cnh ng kh) mt on thin phng thch ca Akutagawa Ryuunosuke (NNT dch trong Trinh Tit, 2004, NXB Hi Nh Vn, H Ni).

22

B mt. C l lc ny, Bash vo gip vic cho nh Yoshitada, thn nhn tr ca v lnh cha cai qun a phng.

Nht Bn ang gia thi Shgun Tokugawa i th 4 Ietsuna. Hong Khang Hy nh Thanh mi tc v.

1662 (19 tui):

Vit vn th u tin (ch nm mi) c bit cho n nay.

C l lc ny Bash vo gip vic bp nc cho gia nh Td Yoshitada, k t ca mt lnh cha lng 5.000 thch thc. T nm 1661, ng bt u theo hc haikai vi

Kitamura Kigin , mt nhn vt quan trng ca phi Matsunaga Teitoku. Bash mang bt hiu Sb (Tng Phng) t do ny.

Tokugawa Mitsukuni, phin ch phin Mito mi di thn nh Minh l Chu Thun Thy sang Nht.

1664 (21 tui):

Hai bi th ca Sb (Bash bui u) c ng trong Hm ni Sayo no Nakayama (Sayo no Nakayama) do Junrai bin tp.

1665 ( 22 tui):

ng tham d vo hi th k nim ln th 13 hy nht ca Matsunaga Teitoku do Yoshitada (bt hiu Sengin) ch tr.

1666 (23 tui):

Yoshitada mt v bnh (25 tui). Bash t chc v bc vo cuc i lang bt trong mt khong thi gian di. Hnh nh ng ln sng Kyto mt thi gian. C khi ng n nng ta ngi anh, khi li giao du vi Kigin, khi th mun i tu. C t nht bn bi

haiku ca Bash di bt hiu Sb c ng trong tuyn tp Gm m (Yo no nishiki) do Nait Fuuko, lnh cha phin Iwaki Taira, bin tp.

Nh t tng Yamaga Sok b mc ph giam lng.

1667 (24 tui)

Tc phm Ging ni, tp tip theo (Zoku-Yamanoi) do Kitayama Koshun bin tp c ng 28 hokku ca Sb (Bash).

Bn Anh, John Milton vit xong Thin ng l (Paradise Lost).

1669 (26 tui)

23

Tc phm Ngc nh ( Nyoihshu) ca Ogino Ansei c cho vo tp 6 bi th ca Sb (Bash).

1670 (27 tui):

Tc phm Hnh hng trn t Yamato (Yamato Junrei) ca Okamoto Seishin c ng 2 bi ca Sb (Bash).

Php, Pascal hon thnh tp ngh lun Suy tng (Pense).

1672 (29 tui):

Cng dng (ting Nht dng t Hn phng np) Tr chi bc v s (Kaii) - thnh qu ca Hi bnh th 30 hip (Sanjuuban Hokkuawase) - cho mt ngi n Ueno. Sau ln Edo i tm cuc i mi v chuyn hn t phong cch Teimon ca Matsunaga Teitoku sang phong cch Danrin ca Nishiyama Sin.

Nh thm him Kawamura Zuiken tm ra ng bin vng pha Ty ni kinh vi min bc Nht Bn.

1674 (31 tui):

c Kitamura Kigin phi Danrin truyn cho Haikai b chn vi Haikai Umoregi , tc phm ghi chp b quyt ca renku v haiku.

1675 (32 tui):

Tham d cuc tip rc ngi lnh o phi Danrin l Nishiyama Sin lc ng ny qua min ng. Bash i bt hiu t Sb sang Tsei.

Cc x Yamato, Settsu, Kawachi u b nn i. Mc ph phi cu tr.

1676 (33 tui):

Cng vi Yamaguchi Shinsh (Tn Chng) (hiu Sod = T ng) vit mt bi song ngm (rygin), sau c bin thnh tp hai trm vn nhan

Tp song ngm Edo ( Edo ryginshuu) v cng dng cho n Tenmanguu. V thm Ueno trong mt chuyn i ngn ngi vo dp h, c chu l

Yuushi v hc tr l Tin theo cng.Trong Lin chu, tp tip theo (Zoku Renju) ca Kitamura Kigin thy chp 6 hokku v 4 tsuiku ca Sb-Tsei (Bash).

1677 (34 tui):

Ma ng, cng son vi Shintoku v Shinsh mt renku tam ngm bch

24

vn hai quyn.

Thng 8, xy ra v dn oan phin Guj xung Edo khiu kin.

1678 (35 tui):

Son thm tam ngm bch vn vi Shintoku v Shinsh. Cho in tt c thnh Edo tam

ngm bch vn ( Edo sangin hyakuin). Vit nhng li bnh lun cho Hi bnh th mi tm hip u (Juuhachiban kuawase) ca nhm Kishimoto Chwa.

Kp Kabuki Sakata Juujir i th nht ln u ln sn khu saka din loi tung Wagoto vi ch tnh yu, luyn i nam n.

1680 (37 tui):

Xut bn Nhng vn th hay nht ca 20 mn Tsei (Tsei Montei Dokugin Nijikkasen), tuyn tp ca hai mi t c . Lm ch kho Hi bnh th dn d (Inaka kuawase) do t l Sampuu v Hi bnh th trng xun (Tokiwaya kuawase) do t l Kyorai xng. Nhp c am Bash u tin (Am Bash I).

Tng qun i th 4 l Ietsuna mt (40 tui). Theo di chc ca ng, Tsunayoshi tr thnh Shgun i th 5.

1681 (38 tui):

Ma thu, bt u dng Haseo, Baseo, Baseu tc nhng t dng khc nhau ca Bash lm bit hiu.

1682 (39 tui):

Am Bash I b thn ha thiu ri v ngn la pht ra t cha Daienji. ng xung vng Kai (gn Tky, thuc tnh Yamanashi by gi), tm tr t lu.

Nishiyama Sin mt (78 tui)

1683 (40 tui)]

Vic bin tp Nhng ht d rng (Minashiguri) hon thnh. M ng qua i Ueno. Am Bash mi (Am Bash II) c dng ln.

Mitsui Takatoshi (t tp on ti phit Mitsui) m hng i chc tin bc qu kim Edo.

1684 (41 tui):

Cng vi t l Naemura Chiri bt u lm chuyn hnh trnh v min Ty m thnh qu l tp du k mang tn Dc ng ma gi (Nozarashi Kik) tc Gip T

25

ngm hnh (Kasshi Gink). Khi gh Nagoya, ng hng dn nhng nh th tr a phng v cng son lin ngm Mt tri ma ng (Fuyu no hi). Sau khi v n Iga Ueno c dm hm, ng tip tc thm nhng vng Yamato, Yoshino, Yamashiro...

n thng 9 th t chn gaki (tnh Gifu by gi) thm Tani Bokuin . .

Mc ph ban lnh kim sot ngnh xut bn.

1685 (42 tui):

V c hng Iga Ueno n Tt. Sau i Nara xem l mc nc (mizutori) cha Tdaiji. Gia thng 3, gh tsu (tnh Shiga), Atsuta, Narumi (tnh Aichi) ... u cng tham d cc hi bnh th.

Takimoto Gidayu sng lp rp kabuki Takemoto-za saka. Ha s phi Tosa l Sumitomo Tomoyoshi c vi vo lm vic cho Mc ph.

1686 (43 tui):

Vit nhng li bnh m ngy nay c bit di ci tn Li bnh cho nhng vn th u nm (Hatsukaichi Hychuu). Bi th ni ting Furuikeya/ Kawadzu tobikomu /Mizu no oto c lm ra v ng trong tp Hi bnh th con ch (Kawadzu Awase) gm 20 hip u.

Nh vn Ihara Saikaku xut bn tiu thuyt Nm ngi n b a tnh (Kshoku Gonin Onna).

1687 (44 tui):

Thng 8, i thm n Kashima c Sora v Sha thp tng. Vit nn Chuyn hnh hng n Kashima (Kashima Mde). Ch kho mt cuc thi th m v sau ni dung c ghi li trong tp Cnh ng bt tn (Tsuzuki no hara). Thng 10, lm chuyn l hnh vit nn Trp eo lng c (Oi no kobumi) . Cui nm v li qu nh Iga Ueno.

1688 (45 tui):

u nm, tham bi Thn cung Ise. Thng ba, sau khi xem hoa anh o vi Tokoku Yoshino (tnh Nara), du lch cc vng Kyasan, Nara, saka, Suma, Akashi, thng t th v Kyto. Thng 5 i thm cc vng tsu, Owari, Nagoya, Atsuta, Narumi... u

u cng tham d cc cuc bnh th. Tr v Edo vo ma thu ri cng Etsujin lm chuyn du ngon Sarashina, vit thnh Chuyn ving thm thn Sarashina (Sarashina Kik).

Thi Genroku, mt giai on vn ha xn ln bt u. Nh nghin cu Keichuu vit Vn Dip i Tng K Man.y Daishki nghin cu Vn Dip Tp (Man.yshuu)

1689 (46 tui):

26

Vi Sora, hnh trnh sut nhng tnh min bc trn o Honshuu (Nikk, Shirakawa, Matsushima, Hiraizumi, Obanazawa, Dewa sanzan, Sakata, Kisagata, Izumozaki,

Kanazawa, Fukui, Tsuruga...), cui cng ngng bc gaki. Chuyn i gip t liu vit ng mn min Bc (Oku no hosomichi), s c bin tp t lu sau. Thng 9

v qu ri i thm li Nara, Kyto, tsu. Cui nm, n xun Zeze. Gichuuji (tnh Shiga). Cha Gichuuji (Ngha Trng T) l ni c ngi m ca danh tng thi Kamakura l Minamoto no Yoshinaka (Nguyn Ngha Trng, ) tc Mc Tng Ngha Trng ().

Thng 11, Shibukawa Shunkai thit lp i thin vn ngay trong ph ca mnh Honj (thuc Edo).Thng 12, Kitamura Kigin v cha con Koshun tr thnh c vn v thi ca cho Mc ph.

1690 (47 tui):

Ri Gijuujii, thm bn b v hc tr vng Kyto. li Am Huyn Tr (Genjuuan) bn b h Biwa mt vi thng h. K nim v thi gian ny c c kt trong Ghi chp v

am Huyn Tr (Genjuuan ki). Li b Genjuuan v Zeze ng Am V Danh (Mumyan) trong khun vin Gijuuji n tn nm sau.

Mc ph ra lnh cho nho gia Hayashi Hk di nh hc t t dinh v khu Yushima nhm nng cao vai tr Khng gio. Y s ngi c Engelbert Kaempfer ca Thng qun H Lan n Nht.

1691 (48 tui):

Dng chn Ngi nh nhng qu hng rng (Rakushisha) khong hn hai tun trong ma h v vit Nht k Saga (Saga Nikki). Xut bn o ti cho kh (Sarumino). T thng 5, dn n nh hc tr l Bonch Kyto ri thng 6 li v Zeze. Gichuuji. Ch tr li Edo vo khong cui nm.

Mc ph bt nho gia tc, cm phi Hiden ca tng Nichiren hot ng. Mitsui Takatoshi tr thnh ngi i tin cho nh nc.

1692 (49 tui):

Am Bash c dng li ln th hai (Am Bash III) nh s quyn gp do cc mn

nh Sampuu, Sora v Tarasui ... thc hin. Bash nhn y vit mt bi haibun v vic chuyn trng my bi chui.

Thng 1, Ihara Saikaku cho in tiu thuyt Nhng tnh ton ngi i vo ngy cui nm Seken munesany .

1693 (50 tui):

27

Vit bnh lun v th nay c bit di tn Nhng li bnh m thu (Aki no Yo Hygo). ng ca t khch mt thi gian.

1694 (51 tui ta):

Cho xut bn B ng than (Sumidawara). Thng nm, cng con trai b Jutei l Jirbe v Iga Ueno. Cho n trung tun thng by, i thm tsu, Kyto v c gh li Rakushisha Saga. Lun ming ging gii v khi nim nh lng (karumi). B Jutei mt trong thi gian gi am cho Bash Fukagawa (Edo). Bun, ng lui v V Danh Am (Mumyan) Zeze. Gichuuji tnh dng. Ngy Vu Lan tr li qu nh nhng khng bao lu ln ng n saka sau mt m gh Nara. Bnh c ti pht. Li mc chng cm lnh, nhc u phi nm lit ging nh tr ca Hanaya Niemon saka.

Thn sc ngy cng suy sp. Nh hc tr l Shik tho ba bc di chc trong c mt dnh cho ngi anh c, Hanzaemon. Cht saka vo u ma thu v theo nguyn vng, c chn trong khu vc Gichuuji bn b h Biwa.

28

Chng 2

BASH V HAIKU Nm chng ng i tm mt phong cch ngh thut

Dn nhp:

Bi vit di y phng dch chng th hai ca quyn sch cp n haiku theo ngha hp. Ch thch da trn quyn Zuchin Bash Zenku (T trn Bash ton c, 2004) ca nh nghin cu Hori Nobuo v nhng t liu khc.

Nhng ch gch di nh du xut x v qu ng (kigo , ch lin kt vi 4 ma xun h thu ng) ca bi th. Ly t sch dn ca Hori Nobuo. S th t l s bi trong tp y. Qu ng vn l mt c th ca thi ca Nht Bn xut hin trc haiku nhiu th k, n chng t thin nhin rt gn b vi tm hn dn tc Nht.

Ngoi ra, dch 17 m tit (syllables) ca haiku, chng ti phi s dng 15 ch (words) Vit, khng khi c khuyt im l mizumashi (pha long, dch di), lm mt i yu tnh ca haiku l s c ng. Xin xem s bt ton ny nh mt la chn c nhn. L do l khi dch th ra th, chng ta phi c cht vn iu cho hp tai ngi Vit. Ngoi ra, th Nht c th php kakekotoba, s dng mt m vi nhiu ngha. Khng dch di, e rng s khng thy nhng ch chm khut ca tng bng sn.

***

29

Tng Matsuo Bash (1644-1694)

Ngy nay, haiku do Bash t tay vit ra v li c 1000 bi (thc ra l 982, NNT). Nhn s lng th thy chng c g ng k, nht l khi ta bit th th ny cc k ngn11. R rng Bash khng phi l nh th c sc sng tc phong ph, c l v ng rt kn trong vic la chn cu ch v hnh thc din t. Tuy s haiku ng lm ra t tht y nhng phm vi ca n rt rng ri. Nhn chung, chng ta khng khi ngc nhin khi thy ng cp n nhiu ti v bng lm bt php. L do l Bash lun lun tin b, cho d n khi thnh danh ri, ng vn khng ngng trau di tm ra nhng hng mi cho th.

tin vic nghin cu, chng ta c th phn chia i th ca Bash qua nm chng ng c th nh gi s trng thnh ca ng:

1) Thi k th nht dnh tp tnh, c tnh cch tiu khin, ko di cho n nm ng ln Edo (1672). Lc ng ang trong la tui hai mi v haiku ch l mt tr mua vui khng hn khng km.

2) Thi k th hai ny bao trm giai on ng nh c Edo, n thi im ng v mt ni tn gi l Am Bash (1680). Lc ny, ng bn rn vi vic nghin cu v khm ph. ng tm hiu nhng khuynh hng th ang lu hnh v bin i nhanh chng trong mt i th ang pht trin.

3) Thi k th ba gm gia khong 1681-1685. Ngi ta thy lc y, v phong cch, Bash ln ln tch ra khi nhng nh th khc v xc nh v tr ca mnh nh mt nh th.

4) Thi k th t l nh cao ca thi ca Bash, ko t 1686 n 1691. Lc ny ng hot ng mnh m, t to mt phong cch ring v li cun c nhiu t. Khi nim sabi c khai trin vo thi ny.

5) Thi k th nm gi ghm trong ba nm cui cuc i ca nh th (1692-1694), lc m thi php ca ng xem nh hon thnh. Tuy nhin, d tr thnh mt nh th tn tui, ngi ta vn chng kin ni ng nhng n lc ci thin th mnh cho n giy pht cui cng trn ging bnh. Lc ny, ng c khuynh hng thot khi thin nhin khai thc ch con ngi.

11 Theo Ueda, qu t nu em so snh vi hai nh th haiku tiu biu khc l Buson (3.000 bi) v Issa (20.000 bi). Ngoi ra, th ch c 17 m tit, c thiu hay di ra th cng mt hai m m thi.

30

Ngi nh c xem nh ni Bash sinh ra Iga Ueno

Trong nhng trang sau y, chng ta s chng minh s hin hu ca nm chng ng bng cc v d c th, ngha l qua th tiu biu cho mi giai on. Ni th khng phi c tnh p voi b r nhng ch cho thy nm thi k u c c trng ca n. L do l phm vi rng ri v tnh a dng ca thi ca Bash khng cho php chng ta khp cht n vo mt khung thi gian no nht nh12.

A) Thi k th nht: Tp tnh v xem haiku nh mt tr tiu khin (1662-1672):

Trong nhng bi haiku Bash cn li cho n nay, bi th sm nht c l l bi lm ra vo ma ng nm 166213, lc ng 18 tui, chnh xc hn l vo ngy 29 thng 12 m lch, xem nh hai hm trc Tt (kotsugomori). Th nhng nm y tit lp xun ng l ra nhm ngy mng mt thng ging li ri ng vo ngy cui nm. Nh th l ma xun n sm hn trn t lch. Bash vit bi haiku nh sau:

Haru ya koshi

Toshi ya yukiken

Kotsugomori

(Hori 149, ng)

C phi ma xun n, Hay nm c ra i, Nhm hai ngy trc Tt. 12

Thc vy, tc gi Hori Nobuo (sd) phn on i th Bash lm 6 thi k ch khng phi ch c 5. Nhng nh nghin cu khc cng c th c kin gii ring. Theo Hori, su thi k l: 1) Thi hc tp tc phong thi phi Teimon ( t lc trn 10 tui n 29 tui); 2) Thi ln Edo chu nh hng thi phi Danrin (t 29 n 37 tui); 3) Thi k v sng vng Fukagawa, to nn mt trng phi c lp ca mnh, chu nh hng thuyt v vi ca Lo Trang (t 37 tui tr i); 4) Thi k i su vo trit l v vi, cng lc nhum mu sc duy thc v bn gic ca Pht gio, gn b vi thin nhin v lm nhng bi th ph cch (nhng nm Trinh Hng: 1684-88); 5) Thi k du hnh min Oku ri phiu bt vng Kansai (nhng nm u thi Nguyn Lc: 1689 - 91). Cng b l thuyt bt dch lu hnh lun, nu quan im vt ng nht nh, ch trng con ngi phi ha mnh vo i t nhin, tp i thnh thi php Bash; 6) Thi tr li Edo (1692) cho n lc lm chung saka (1694) ci tui 50, n lc thuyt ging v khi nim karumi v khng ngt tm ti nhng hng mi cho th. 13

Theo Ueda, c mt bi th ni v nm Du m ngi xa gn cho Bash, lc y mi 13 tui, nhng cc nh nghin cu ngy nay t ra nghi ng v tnh cch xc thc ca n.

31

Bi th ny va so mn, cch vit va dng cng. N tp trung vo s ng ngng ca tc gi trc mt s tnh c him c trong thi tit. Nhiu thi nhn i xa s dng m-tp ny nn khng c g gi l sng to c. Ngi ta nh mt nh th c ting vo th k th 10 l Ariwara Motokata (888-953) lm bi tanka vi 31 m nh sau:

Toshi no uchi ni

Haru wa kinikeri

Hitotose wo

Kozo to iwamu

Kotoshi to ya iwamu

Trong khi nm cha tn, Ma xun vi n ni. Nhng ngy cn st li, Gi l nm c chng, Hay vo nm mi?

lm sng li mt ti thng so, Bash ly n ra t mt bi th tnh ni ting

thy trong Ise Monogatari ( Truyn Ise), mt tc phm c in ca vn chng cung nh Nht Bn. Bi tanka ny do mt ngi n b gi cho mt ngi n ng, nhc n k nim m i kh qun sau mt m gp g ngi tnh:

Kimi ya koshi

Ware ga yukikemu

Omooezu

Yume ka utsutsuka

Nete ka samete ka

C phi khi chng n, L lc em ra i. Khng lm sao nh na Mng m hay ci thc, ang ng hay cn thc?

Mc ch ca bi haiku Bash lm ra lc y l mua vui ngi c khi ng vay mn mt cu trong bi th c sn nhng p dng vo mt tnh hung khc.

Trong mt bi th u tin khc ca Bash, ng vn hy cn nghch ngm vi li chi ch. Bi th y c vit vo khong nm 1664, lin quan n mt ging anh o c

tn l hoa v gi, thng xng l hoa b lo ( ubazakura):

Ubazakura

Saku ga rgo no

Omoiide

(Hori 2, xun)

32

Ci anh o b lo, N hoa nh tng nh, Thi xun sc xa xa.

Tc gi c tnh gieo ngha m m khi vit nn bi th. B mt, ta thy ng trnh by quang cnh mt cy anh o gi ci nhng vn ti tn ra hoa. Th nhng ch ubazakura gi cho ta hnh nh mt ngi ph n lung tui m cn c gi mt s nt

p thi thanh xun. Ngoi ra, cm t rgo no omoide ( k c lc v gi) vn mn ch t v tung N c in nhan Sanemori ( Lo tng Sanemori)14 k li cuc chin cui cng ca mt vin tng gi nhum tc cho en ra qun trc nhng ch th tr tui. in c y gip cho ngha ca bi th tri rng ra vi mt kch thc ln hn v s dn tri l dng ca tc gi mun truyn t ti c gi.

Hoa anh o v ngi l khch

Cng chi ch y nhng khng qu dng cng c l l bi th sau y m Bash vit ra t lu sau:

Akikaze no

Yarido no kuchi ya

Togarigoe

(Hori 12, thu)

Gi thu m thc vo, K h khung ca ko, Nghe nh ting tht go.

Trong bi th ny, tc gi s dng hai li chi ch. Mt l yarido ( ca ko) hm cha ch ng m yari (ngn gio) v ng t yaru ( cn c l yaburu ph v) cho ta thy sc mnh ca ngn gi lung. Th n ch kuchi ( k h) cn c ngha l ci ming, lm cho ta lin tng n ting ai ang go. Th nhng, ngoi tr chi ch ny, bi th khng em n mt thi v c bit no. 14 Bt ngun t mt on trong Truyn Heike (Heike Monogatari).

33

Nhiu bi haiku Bash vit lc u i ch c dng mua vui v nu thnh cng th cng l nh s kho lo ca ng khi s dng ngn ng. N khng th hin bao lm xc cm ca chnh nh th, ngay c trong nhng tnh hung m ng l ra ng c th trnh by mt cm xc c bit. Chng hn bi haiku sau y vit trong ngi nh m ch nhn va c mt a con b cht:

Shiorefusu ya

Yo wa sakasama no

Yuki no take

(Hori 20, ng)

Thn kia on xung Gia dng i o ngc. Cy tre nm di tuyt.

Mt ln na, Bash da vo ngh thut chi ch.Trong Nht ng, yo v va c ngha l cuc i, va c ngha l yo cnh cy (eda) hay lng tre, t lau (fushi). Cuc i in o, ngc ngo lm cho a con phi cht trc cha m cng nh ngn tre on xung v chm t trc thn tre. Ngoi ra, n cn ng ni n v tung N nhan Take no yuki (Tuyt trn thn tre), trong , mt ngi m thng khc a con mnh b cht gi trong khi anh ta tm cch gt tuyt khi lm tre. K thut chi ch ny c ci hay l kt hp hai trnh ng ngha vi nhau v to ra mt s m h cn c ca mt bi th. Kh thay, n cng c ci d: s dn dng phc tp v dng cng ca n lm mt i cht tr tnh. Khng th no mt bi th tr tnh thiu tnh ngh thut v din t qu trc tip c th s dng mt cch hiu qu trong trng hp ai iu ngi cht.

Lm nh th, chng tui tr Bash cng ch i theo nhng qui c ca thi i mnh ang sng. Lc mi bc vo lng th, Bash chu nh hng ca thi phi Teimon hay

Trinh Mn ,15 mt trng phi haikai t nng vn k thut. Th nhng nh chng ta s thy, cng trng thnh, Bash cng khng tha mn v sau xa ri thi

phi y. Trong thi tp Kaii ( Tr chi bc v s)16 nm 1672, c mt bi th chng minh iu :

Kite mo miyo

Jinb ga haori

Hanagoromo

(Hori 38, xun)

n y m xem no Ngi ta khoc o chn,

15

Trng phi ly nh th Matsunaga Teitoku (Tng Vnh, Trinh c, 1571-1653) lm t. m mn cho phong tro haikai ph cp trong qun chng, vn ly s chi ch lm trng. Phong cch ca Trinh c vn c tnh truyn thng cho nn cn gi l c phong. 16

Mt tr chi c t thi Heian, cn c tn l Kai-awase, gm 360 mnh v s, chia lm hai bn t hu. Ngi chi da trn hnh th, mu sc, v p ca chng tranh hn thua. C khi c trang tr bng nhng bi th. C th Bash v von n vi Uta-awase (Hi bnh th).

34

Lm o hi anh o.

Vn cn c c mt cht chi ch v ch kite trong Nht ng c ngha l hy n m cng c ngha l hy mc. Kite mo miyo n xem no, xem no! l mt li ni thng tc, hay xut hin trong nhng bi ht rao thi y. Ci o khoc haori kiu anh chng Jinb

17 li l th o vi thng, cc tay ca ngi hng tnh, khng c g l

cao sang. (T y, i ngm hoa anh o n cng chng cn chi n mc p cu k,

NNT). Hai cu u a ci chuyn xem hoa ( hanami) - vn l mt ci th tao nh - t tri xung t en. iu cho ta thy Bash bt u i theo mt hng mi, bi v nhng bi haiku u tin ca ng ch gii hn trong ci p thanh tao v nhng tr chi ch y c tr. Lc , ng cng thng xuyn mc ni th mnh vi nhng bi th cung nh v bn tung N, th vui ca tng lp qu tc. Nay th vi thi tp Kaii

( Tr chi bc v s), dng nh ng h mnh xung bng cch s dng nhng t liu dn d hn nh cch ni chuyn thng ngy ca ngi bnh dn hay cu ch c tnh i chng.

B) Thi k th hai: Nghin cu cc khuynh hng c v khm ph k thut mi (1673-1680):

Thi k qu t khuynh hng lm dng v c tr qua n n ci c tnh cch bnh dn ca Bash c l ch xy ra sau khi ng t chn n Edo. Lc ny, ng chu nh hng ca thi phi Danrin, mt trng phi sinh ra nh phn ng chng li Teimon.

Danrin 18 bt u chi phi lng th t nm 1675. Trng phi mi ny c c im l ni rng khun kh th haikai v mt ch cng nh cch din t. N mun i su hn na vo tm tnh ca qun chng bnh dn. Nhng ch thanh tao v li din t bay bm ca cc thi s c in cung nh u b h nhi v em ra lm tr ci. K thut n d v chi ch th vn c dng nhng khng phi khoa trng ci c tr (wit) ca ngi tnh thnh m ch nhm bc l tnh cch hi hc do s tng phn nm trong nhng ch th tc thng nht.

17

Jinb (Thm binh v) c th l tn mt kp ht Kabuki hay nhng nhn vt cng chng m kiu bi tc v cch phc sc nh hng n tro lu x hi thi Edo. 18

Trng phi th haikai thi Edo mang ci tn Pht hc (Chin n lm), thnh hnh t nm 1673 n 1684. Chung s dng vn ni v ci ci c tr (pun, wit), chng li c phong ca Teimon. Ngi ch tr thi phi l Nishiyama Sin (Ty Sn, Tng Nhn, 1605-1682).

35

Lm chui am Bash19

Mt trong nhng bi th Bash lm khi va n Edo m chng ti trch dn sau y ni ln iu .Thc ra bi ny vn ly ngun hng t mt ti c in c cc nh th cung nh yu chung: ngi n b p o trong cnh chiu thu. (Chnh ra hnh nh ting chy p o pht xut t c thi Trung Quc khi ni v ngi chinh ph ma thu nh chng n th ni bin i! NNT20). Thi xa nhng nh qu tc Nht Bn khi ri kinh v a phng, thng thy cnh ngi n b p o khng phi bng chy nhng trn mt hn tng v nhn , ni v ni c n ca k ang trn bc hnh trnh. Th nhng, nhi h, Bash vit:

Haritate ya

Kata ni tsuchi utsu

Karagoromo

(Hori 53, thu )

Ci ng thy chm cu m mi kim ln vai Ngi mc manh o rch.

Trong Nht ng, t karagoromo ( manh o tm thng hay sn rch) ca ngi lao ng, ng m d ngha vi Karagoromo () l b qun o n t nc ngoi m cc quan li trong triu nh i lc thng mc21.T , hnh nh p ca nh qu tc ngm ngha ngui con gi min qu ang p (utsu) v gi tm o p (Karakoromo) nh tan bin, ch cn li hnh nh ca ng thy chm cu trong mt cn nh xp x ang chm sc mt anh nng dn no m trn ngi ch c manh o ng b i.

19

Bashan Am cy chui, tn mt ngi nh b trng vng Fukagawa trong xm bnh dn Edo. Matsuo Tsei (Tng V o Thanh) ly n lm bt hiu (Bash) cho mnh. Ch nhn ca ngi nh - mt t ca ng l Sanpuu (Sam Phong) cho thy s dng . Bash sng khi va t chn ln Edo. B ha hon thiu hy nm 1682 nhng c dng li vo nm sau. Nay thuc khu Kt (Giang ng), trung tm Tky. 20

V d th Ph: Hn y x x thi ao xch, Bch thnh cao cp m chm. 21

Ch chm (cy kim hari ) trong haritate (thy chm cu ) v ch chm (shin ) trong chm cu u c m gn vi ch chm (chin, p o). Utsu va l p, gi, va l chch kim. Ch karav Kara (, , s dng theo th php iikake () ngha l ni lp lng, a ngha)

36

Bi haiku di y ly in tch t Truyn Ise (Ise Monogatari), theo , mt ng quan trong triu Heian (chng Don Juan Nht Bn, vng t Ariwara no Narihira, 825-880, NNT) nui mi tnh kn o vi mt cng nng. n nh nng v khng mun cho ai hay, ng ta i n m mi leo qua bc tng vo gp ngi yu. Truyn mt nh qu tc ln n thm ngi yu ang gp cnh gia th suy vi ng l ra lng mn bit chng no.Th nhng Bash em chuyn m bn ct:

Neko no tsuma

Hetsui no kuzure yori

Kayoi keri

(Hori 69, xun)

Ch mo ci kia ang, Tro qua gian bp sp, n thm anh chng.

(Kayoikon l hnh thc hn nhn thi xa, n ng ban m n nh v, sng mai li v nh mnh. NNT). y, ci hi hc nm ch trong th gii loi mo th con ci i tm (kayoi) con c.

Bash thng em ti c in ra lm tr ci nhng ng cng c nhng bi haiku y tnh hi hc kiu khc ngha l khng cn phi ng chm n nhng ti . Sau y l mt v d. Bi th ny ng lm ra trong mt chuyn i v min ty thm gia nh vo nm 1676, trn ng, ng thy cnh ni Fuji, gia h m mm cn ph tuyt22. n qu nh, ng c mt ngi quen mi v nh chi. Hm y tri nng bc. ng mi ly qut ra qut mt cho ch nh v khng qun km theo my vn:

Fuji no kaze ya

gi ni nosete

Edo miyage

(Hori 63, h)

Ngn gi mt Ph S, Cn ng trn l qut, L qu khch Edo.

y l mt vn th hi hc kiu nhanh tr khng hn khng km. Th nhng cch v d ny khng phi vay mn in c xa xa. R rng l n n s, nh nhng v t xut.

22 iu ny khng cn ng cho ngy nay na v s bin i kh hu.

37

Ni Fuji nm gia ng t Edo v qu hng Iga Ueno ca nh th

Cng l mt bi th tnh nh nhng v c nhiu tnh t xut l mt bi lm trong mt m i chi trng. Ngi ta tng tng thi s v chng bn ang trn mt chic thuyn ch trng rm thng 8 (khong 22 hay 23 thng 9 dng lch). dng vo dp ny, h c mang theo t ru sake v mt chn son ln ra trong mt ci bn. Tnh c, trng rm l dng trn mt bin, Bash bn tc hng:

Skai no

Nami sake-kusashi

Ky no tsuki

(Hori 105, thu)

Ka trn mt bin xanh, Sng cng nng men ru. Ging vng trng m nay.

c im ca bi haiku ny nm li so snh ca n: Ci chn son ung ru c em so snh vi vng trng mi mc, cn mt bin vi bn nc dng trng chn cho sch (theo phong cch Nht, trong vng thn tnh, mt chn c th cho nhiu ngi dng, NNT). Nu trong nhng bi th u tay, Bash thng da vo hnh thc chi ch th y, s so snh da vo tnh cch ng m d ngha ca ngn t thy nh khng cn cn thit na.

Bash cng dng th php so snh t ngt 23 trn, khng phi ch vi dng a ct nhng cn to nn mt khng kh c bit y cht th. Cng l mt bi th ni v tit trung thu:

Ki wo kirite

Motokuchi miru ya

Ky no tsuki

(Hori 81, thu)

23

So snh hai vt khng lin quan g n nhau, lm ngi c khng ng ti (surprising comparison). y l 2 cp sng i: chn ru / vng trng, bn nc / mt bin.

38

Va n xong thn cy, Nhn vt chm trn gc Ging vng trng m nay.

y, em so snh vt chm trn gc gy vi con trng y, qu l t ngt v hi hc. Th nhng hai hnh nh y chng ln nhau cn to nn mt bu khng kh nn th c o, kt hp bi vng trng y va mi l dng ni chn tri v vt ct trn gc cy hy cn t sng v thong thm mi nha. Ci trn y, ci ti mi ca hai hnh nh nh ngm ni ln s b mt m thin nhin ct giu.

Cng vi nm thng, th Bash tr thnh nghim trang hn. ng t gii thot mnh khi khuynh hng hi hc, c tr ca thi phi Danrin. Mt s bi th vit vo trc thi im nm 1680 khng lu , ni ln mt cch hng hn s chuyn mnh trong phong cch. V d nh mt bi t nhn:

Kumo nan to

Ne wo nani to naku

Aki no kaze

(Hori 114, thu)

Nhn i cho bit vi, Nhn tht li g? Trc trn gi ma thu

Tnh hi hc nm trong hai cu u khi nh th vit nh vn ni v n t mt chuyn khng ai t ra bao gi l con nhn c bit ni, bit ht, bit rc, bit ngm ... nh cc ng vt v cn trng khc hay khng? Th nhng ma thu lm cho tc gi m ra thng cm vi ni c n ca mt con nhn l loi, khng h ln ting than th m ch m thm mt mnh ging t24. N gi cho ta hnh nh mt nh th n c, ng lng l trc trn gi thu, i ch mt ngi c th n m c th khng n. Mt bi haiku khc cng thi cng c hi hc nhng cng lc, ni ln tnh cm c c su sc ca tc gi:

Gu anzuru ni

Meido no kaku ya

Aki no kure

(Hori 119, thu)

Ngh di chng vn thy, Chn m cung tch mch, Chng khc chiu thu ny.

Gu anzuru ni ngha l theo kin ngu mui ca ti, mt li ni khim tn thng

thy trong c vn Trung Quc. Meido (minh ) l ci m trong ngn ng nh 24

Hori c lin tng n mt on ni v cn trng trong Makura no Sshi ca Sei Shnagon. Ca dao Vit Nam cng c cu: Bun trng con nhn ging t. Nhn i nhn hi, nhn ch mi ai. Th Huy Cn: Si bun con nhn ging mau.

39

Pht. D cm thy bi th bt u mt cch hi hc, c gi cng phi ghm ly n ci khi c n cu th ba cm thng vi ni bun su sc ca tc gi trc cnh chiu thu.

Trong nhng bi th Bash vit trong giai on ny, ngi ta thy hu nh khng cn du tch ca s hi hc.Chng hn bi haiku nhan Vng trng m 13 thng 9:

Yoru hisokani

Mushi wa gekka no

Kuri wo ugatsu

(Hori 117, thu)

Trong m di, lng l, Con su di nh trng, Nhm dn xuyn ht d25.

S kt hp gia nh trng, con su v ht d xem ra c v l lng, th nhng Nht, trng m 13 thng 9 thng c gi l trng ht d (kuri-meigetsu). Kuri cn l kigo (qu ng) ca ma thu. Cho d bi th khng gieo ti nh th c th nm bt ni dung i na th c gi vn thy l mt hnh nh p ni ln s qunh qu, tnh lng ca mt m thu trong cnh rng di nh trng. Bash dng nh yu thch th php ny nn ng khai trin n tht nhiu v i n ch lm ra mt s bi m trong , khng cn thy u bng dng ca yu t hi hc. Chng hn:

Izuku shigure

Kasa wo te ni sagete

Kaeru s

(Hori 122, ng)

Ma ro ri u nh? M nh s v cha D cm tay bung thng.

Bi th hu nh ch t cnh ma ng, c th tng tng trn bu tri y my en, mt t th cy c x xc kh cn. Ma ro (shigure) nh chng ta bit, c th xung bt c lc no, ch ny ma, ch khc tnh. Th nhng li c mt nh s trong b o nu sng bc tr v mt ngi cha nh trn mt ngn i xa (Hnh nh Qui tng26 hay nh s v cha trong c thi Trung Quc, Hori). Chic d trong tay ng bung thng nhng hy cn t nc ca trn ma ro ni ng va thm ving.

Ngoi ging iu nghim trang ca chng, hai bi haiku sau cng cho ta thy v mt hnh thc, chng khng ging nh nhng bi trc. Bi th v ht d gm c 19 m tit (6-7-6), bi th v ci d cng 19 m tit nhng dn tri khc nhau (6-8-5), ni chung, chng u i ra ngoi m hnh c in 17 m tit ( 5-7-5). Ngoi ra v mt chnh t, n

25 Theo Hori, c th Bash ly hng t mt cu th ch Hn trong Wakan Ryeishuu (Ha Hn lng vnh tp): D v du xuyn thch thng i (Ma m nh i xuyn thu ln ru ph trn ). 26 Chng hn th Gi o: iu tc tr bin th, Tng xao nguyt h mn, (NNT).

40

cng khng theo qui c c. N c v gn gi vi c in Trung Quc hn. Bi th v ci d c phong v ng Tng. Hnh nh Bash ngi ngng vi cch chi ch v c tr n t thi ca cung nh Nht Bn, th nghim mt phong cch trang nghim, t gi to hn m ng tm thy trong th c in Trung Quc.

Mt trong nhng th nghim thnh cng nht ca Bash c l l bi th con qu, m Bash xem nh t c phong cch ca mnh:

Kareeda ni

Karasu no tomarikeri

Aki no kure

(Hori 118, thu)

Chic qu v u li, Trn cnh cy kh tri, Chiu thu, i, chiu thu!27

Cnh kh, chic qu, chiu thu

Mt ln na, bi th ny xem ra rt gn gi vi thi ca v hi ha Trung Quc. Hnh thc ca n cng t do hn. Trong bn th nghim, Bash dng n 20 m tit (5-10-5), bn quyt nh ng mi gi li 19 (5-9-5). Bi haiku ny c th coi nh t hn hai bi i trc v n khng c dng tm gy nn s t ngt khng ng cng nh khng v ra phong cnh. N ch trnh by mt cnh vt m chng ta c th thy bt c ni u. N lm cho ngi c thy ci khng kh tiu s ca bui chiu thu y khng c g p t i vi mnh. Ta cn c th ni l bi th con qu c tnh khch quan v phi ch th. Trong khi bi th ni v ci d a ra cu hi Ma ro ri u nh? th c s hin din ca nh th (ngi t cu hi, NNT), ch ni y ng ta hon ton vng bng. Bi th con qu c cc nh nghin cu v sau ca tng khng ngt v n cho thy s quan trng ca tnh khch quan trong haiku. D sao, iu khng th chi ci c l bi y c th xem nh mt ci mc quan trng trong s pht trin th haiku ca Bash.

27 Dch gi nhy li hai ln Chiu thu nhn mnh tnh cch tiu s ca hnh nh qu u cnh kh (NNT).

41

Tng Bash, ngi l khch vnh vin

C) Thi k th ba: i tm cho mnh mt sc thi ring (1681-85):

Ci am Bash u tin c dng nn vo nm 1680 v nh th n tr ng t

ma ng. K t lc ny cho khi ng vit Dc ng ma gi (Nozarashi no kik, , 1685, cn gi l Ghi chp xng trng dc ng28). i vi ng, n nh du mt cuc hnh trnh v min Ty rt c ngha v l giai on chuyn tip khi ng lm lung lay cu trc thi ca c sn hng v mt sc thi ring bit cho th mnh. Nh chng ta c th hnh dung, ng d th nghim nhiu bt php khc nhau, phn ln bt ngun t trong nhng bi th ng lm ra lc trc. C l chng ta c th chia th lm trong giai on chuyn tip ny ra lm 3 loi:

1) Nhng bi ly cm hng hay ng ho th c in Trung Quc m nh cao ca n

l Ht d rng (Minashiguri , 1683)29; 2) Nhng bi p dng k thut i chiu t ngt (t hai hnh nh vn c coi nh

khng lin quan g vi nhau), v t ng c vi giai tc. 3) Nhng bi miu t mt cch khch quan s vt. i bi trong Dc ng ma gi

chng minh c bt php ny.

Chng ta hy th tm hiu bt php thy trong tng th loi 1, 2 v 3.

Th loi 1:

Nhng bi th chu nh hng ca thi php Trung Hoa cho ta nhn ra chng c cng c trng thy trong nhng bi th cc giai on trc ca Bash ngha l khng b cu

28 Nozarashi kik ( D si k hnh) hay Kasshi Gink (Gip T ngm hnh ) ni v chuyn i xut pht t Edo vo thng 8 nm 1684, qua cc tnh min Ty (n Nagoya, Kyoto), xem nh tp vn kik (k hnh vn, vn i ng) u tin ca ng. Nozarashi va c ngha l ma gi trn ng va c ngha l u lu (sarekbe) b ln lc ngoi tri. ni s kh cc khng thit c sinh mnh ca ngi i tm ngun th. 29 Minashiguri (H lt, Ht d rng, 1683) gm 2 tp vi 431 bi hokku do Bash v ch t (Kikaku, Ransetsu, Sanpuu, Sd...) vit ra. t l Takarai Kikaku bin tp. N nh du vic pht trin phong cch mi ca th Bash.

42

thc bi s m tit v hay s dng chnh t kiu Trung Quc to nn mt khng kh

c qunh v trang trng (v d dng t skai hay thng hi thay cho aoi umibara ni ln ci rng ln ca bin c, NNT). Mt iu khc na l Bash ly nhng kinh nghim c nhn vit ra nhng bi th nh th. Mt th d ph hp ca bt php ny l bi th sau y, lm ra ngay khi Bash dn v am Bash khu Fukagawa (Edo):

Ro no koe nami wo utte

Harawata kru

Yo ya namida

(Hori 124, ng)

Ting cho ai khuy nc, Bng gi c lng ta, m khuya m git l.

Hnh thc ca n l 22 m tit (10-7-5)30. Ting mi cho khua n lnh lng l hnh

nh thy trong thi ca Trung Quc (ro no koe = l thanh)). Cu th cc t s c n ny n t ng thi v trong li gii thch v bi haiku ni trn, Bash cho bit ng vay mn Ph. Ngoi ra li y cn cho bit l Bash mun hin thc ho ci lnh ma ng Edo m ng cm thy trong cn lu khim tn, ch gn bn b sng. N lm ng lnh cng c rut gan. Nhng yu t ca vn th Trung Quc c dng by t mc ch duy nht ca ng ngha l ni ln cm xc ca mnh.

Yu t Trung Hoa cn thy r rng hn trong bi th sau y, chp thi tp Ht d rng (Minashiguri). Bi th vit cng v mt ma ng. Trong li ch, Bash cho bit ng phi i mua nc v tr n v vng khng c nc ngt tinh khit:

Kri nigaku

Enso ga nodo wo

Uruoseri

(Hori 141, ng)

Nc vng bng ng ngi, Cng chut nc, Nhp nhp cho thng c.

Cu ni Yn th m h bt qu mn phc (Con chut nc31 ung t nc sng cng no lng) nm trong tr tc ca Trang t. ngha ca cu chuyn thy Trang a ra l nhn mnh quan nim ngi ta c th sng hnh phc nu bng lng vi nhng g

30

Cu thng ng tc cu u di n 10 ch. Hori gi cch vit l ph iu chng t lc v n c Am Bash, nh th mun i ra ngoi ng li 5/7/5. 31 Tm dch ch sewer rat (chut cng) trong nguyn vn ca Ueda Makoto v e rng danh t ny khng thch hp vi thi ca Trang T. Dch l chut mng, rnh c th ph hp hn. H y c th l sng Hong H ch khng phi con sng bnh thng.C vn c cu: i H thanh, nhn th k h ni sng Hong H c 500 nm, dng c li ha ra trong nhng i ngi ngn ngi, lm sao c th chng kin.

43

mnh c. Th nhng iu khng biu l ra trong bi th Bash. Haiku ng lm ra chng c mc ch dy i nh thy Trang. Ni y, nh th ch mn hnh nh con chut ung nc sng ca Trang t m thi. Mt m ng lnh lo no , Bash cm thy kht v vo bp ung nc nhng nc tr trong nh ln vng bng v c v ng ng. ng b mt ming bng nhp nhp cho mt c. Ci v ng mt y khi i qua c hng lm Bash lin tung n con chut nc ca Trang t.

Th loi 2:

Th nhng trong th loi th 2 ngi ta mi thy nhng bi th p nht ca Bash. Nh th dng tr tng tng ca mnh em so snh hai s vt vn d khng c mi lin quan no gia n. Chng ta va mi ni v u ngun ca th loi ny qua bi th ng i chiu khoanh trn ca gc cy b n vi vng trng. S kt hp hay t chng hai yu t khc bit y ln nhau c th gy nn ngc nhin v tip theo l cm gic thch th ni ngi c. Mt v d v n l bi th sau y trong Dc ng ma gi (Nozarashi kik):

Akebono ya

Shirauo shiroki

Koto isshun

(Hori 198, ng)

Trong tia nng hng ng C ngn ng vt trng, Mt tc mu sng bc.

(Shirauo, bch ng hay ngn ng l mt loi c thn trong sut, cn gi l c bng (bng ng, icefish), di chng 3,3 cm, NNT). N sng cc vng h Nht Bn. Tuy l thn trong sut khng th nhn thy nhng khi ra khi nc th c mu trng bc. Nh th l hnh ca chng ta vo mt bui hng ng bt gp quang cnh khi ng ra b h v chng kin nhng ngi chi li sut c vo li. Trong s c nhng con ngn ng ang dy da v mu trng bc ca chng nh ln trong bui hng ng ang dn dn tri rng ra nh v tn trn mt h. l mt hnh nh trong sng v r nt. Ci p ca bi th ny nm trong s i chiu c o gia tia nng le li ca bui hng ng v nh sng bc trn thn c ngn ng.

Nu nh bi th trn th hin c mt ci p t nh v c o th bi haiku sau y, tuy cng mt bt php kt hp hai hnh nh xa l vi nhau li gy ra mt khng kh d di. Lc , Bash ang i ving n thn Ise (Ise Jinguu), mt i thn cung vn nm su trong rng cy tuyt tng (Japanese cedars):

Misoka tsuki nashi

Chitose no sugi wo

Daku arashi

(Hori 178, thu)

m ba mi khng trng,

44

Mi cn ging vn v, Trn rng tng mun tui.

Mn m ca ngy 30 thng m lch khng trng, nhng rng tuyt tng = sugi (vi vm l nhn hnh khi ca chng tua ta trn nn tri en c v cn bo ln ang gin d go tht trn u nh mt trn thn phong, tt c v cho cho ta mt cnh tng hoang d, th bo trc khi con ngi c mt. l th gii linh thing ch c ch thn Shint c ng.

Tuy ging vn c khc nhng cng c vit vi mt bt php l bi haiku sau y. N cng c lm vo chuyn l hnh v min Ty nm 1684. Trong dp ny, c ln Bash dng chn mt qun nc bn ng n tra:

Tsutsuji ikete

Sono kage ni hidara

Saku onna

(Hori 237, xun)

Tsutsuji chng ngm, Ngi di bng hoa Mt ch x kh c,

Hoa tsutsuji (hoa quyn)

Hoa tsutsuji (hoa quyn, azaleas) l loi hoa mc di min Ty Nht Bn m ngi l khch c th nhn thy chng hai bn v ng trong sut chuyn i. y, nhng chm hoa hng thm y c ch nhn qun nc em v chng n s trong mt ci chu g t bn gc qun v di bng n, c ngi n b ang ngi x c kh (hidara = dryed codfish, c tuyt kh), mt loi c thu nhng tht trng, r tin, lm cm cho khch. Hoa tsutsuji v c kh hidara l hai hnh nh chng n nhp g vi nhau nhng khi c kt hp li, n to ra mt bu khng kh bnh d, khim tn v c k. Nu ngi c mun hnh dung hnh nh ngi n b x c kh th c l phi tng tng ra mt ph n trn ba mi, c chng con, hai bn tay chai sn v cng vic nh, nhng vn cn gi i nt kh i ca thi thanh xun.

Trong 3 bi th va k, Bash t chng ln nhau 2 hay 3 hnh nh (th gic). Th nhng trong hai bi di y th ng li kt hp nhng cm xc gic quan khc (th gic,

45

khu gic, xc gic), v nh th, to ra mt bu khng kh mi:

Ran no ka ya

Ch no tsubasa ni

Takimonosu

(Hori 180, thu)

Ln hng ca hoa lan, Th mi thm nng nn, p vo trong cnh bm.

Th Bash thng c mu th y li thm hng i cng vi n. Phong v bi th cng tr nn su m qua cch din t c th thy trong sch v ch Hn; ran (lan), ka (hng), ch (ip). (Hori cho rng bi th cm hm chuyn bm hoa gia cng nng du n v khch lng chi, NNT). Tiu biu hn na v s cng cm gia cc gic quan l bi th sau:

Kogarashi ya

Take ni kakurete

Shizumarinu

(Hori 975, ng)

Cn gi bc ma ng n khut trong lm trc. Khng gian mt thong im.

y, ng tc (xc gic) v cnh vt (th gic) c t bn nhau v to ra mt s hi ha mng manh gia hai gic quan. Nu mi hng nng nn ca hoa lan c em ra kt hp vi i cnh sc s ca con bm th trn gi bc th bo kia c th em ra snh i vi nhng cy tre kh mnh v chm l nhn sc.

Bit kt hp c tnh nhiu gic quan nh th s a n mt s cng cm (synesthesia) ln hn. chnh l trng hp bi haiku sau y m Bash vit vo cng mt thi:

Umi kurete

Kamo no koe

Honokani shiroshi

(Hori 209, ng)

Mt bin chiu gic ti, Bng ting vt tri ku, Lm le ln nh trng.

Mt ting vt tri ku ngoi khi xa khi bui chiu sp ti khng th din t bng mt mu sc no hn l mu trng. N v cho ta thy mn m ang dn dn bao trm ln trn mt bin v ni c c ca thi nhn mt ngy tn ng ni l th ang ng trn b nhn m m vo khng gian en ti. Bi th ny c nhiu ngi cho l t n

46

nh cao nht ca phong cch Bash (C g c o hn l em mu trng din t mt ting chim tri, v thi im ca Bash na ch, NNT)

Th loi 3:

Th in hnh cho th loi th ba l bi th ni v chic qu u cnh kh. N khng hm cha nhng yu t Trung Quc v cng khng kt hp hay chng cht nhng yu t cm quan so snh chng vi nhau. Ngc li, n tht gin d trong cch dn dng, trc ch trong cu trc, u n trong khun kh m tit v r rng trong cch pht m. Nhiu khi, ta thy n nh qu bnh thng t hi u l ngha ch thc m tc gi mun nu ln. S thc l loi th ny c c lm cho gin d v m h. N trnh by mt khung cnh hon ton khng c s can thip ca tc gi v tc gi ch tm cho c gi t mnh khm ph cng nh din dch ngha ca bi th.

Mt v d khc v iu l bi th kh c truyn tng sau y. Tc gi ch ch thch trn u bi th c my ch: Trn lng nga:

Michinobe no

Mukuge uma ni

Kuwarekeri

(Hori 176, thu)

N thm bn b ng, Mukuge hng ngt , Bng nga ta ngom mt

Nhng g bi haiku trn miu t l mt cnh n s: o hoa xinh p mc bn l ng b con nga ca nh th n mt. Th nhng cc nh nghin cu thng din gii n bng nhiu li.Vi ngi ngh rng bi haiku ny hm cha t tng v thng (ci p c , mt , NNT) ca Pht gio. K khc li bo chng qua tc gi mun cao c gin d, khim tn, khng mun p vo mt ai (ca a hoa, NNT). Nhm th ba

nhn mnh tnh t ngt, tc thi ca hin tng (khuynh hng shasei 32hay t sinh, NNT). Nu c ch thch ca Bash u bi th c th thuyt th 3 ny l gn gi vi tc gi hn ht. Trc mt vic bt cht (nga ngom mt o hoa) nh vy, ng khng trnh by phn ng ca mnh m nh ch mun nhn mi c gi nn t mnh ngi trn lng nga ra ni ng qu nhn thy ch nga ca h n nhng o hoa mukuge

33 . Ri ng cho c gi ngh sao th ngh.

32

Trong haiku, ni khi nim ch trng bi Masaoka Shiki (1867-1902) ni tip bi Takahama Kyoshi (1874-1953) cho rng th phi t nhin, miu t s vt mt cch sinh ng nh n l v trng vn ni hn vn vit. 33 Mukuge (v cng hoa) cng l quc hoa ca Hn quc. Hoa thn tho, c nhiu mu, sm n ti tn. Ting Hn vit l mc cn (mokuge), c l c nhp t Trung Quc. Anh M gi l rose mallow

hay rose of Sharon, c dch ra ting Vit l thc qu.

47

Hoa mukuge (mc cn, thc qu)

Mt bi haiku quen thuc khc m Bash lm ra t lu sau , cng ly t kinh nghim trong chuyn i ny:

Yamaji kite

Nani yara yukashi

Sumiregusa

(Hori 235, xun)

i n con ng ni, Lng sao thy vui vui, Ka mt cnh lan tm.

Bi th hu nh nh nhng, tng tng. N ch cho ta bit c mt cnh lan tm (sumire, violet, ng tho) n dc bn ng ni. ng l tc gi c by t cm tng c g lm ta vui vui nhng ngng ch khng gii thch ti sao. Mt ln na, Bash mun chng ta chia s kinh nghim ca mnh vi ng. Nh th mun c gi hy lm mt chuyn l hnh n c, mt mi trn con ng ni nh vy, ri bt cht khm ph ra a lan tm ang n bn ng. Ci ng yu ca a hoa s lm bng sng khong khng gian y, n c th gi nh mt k nim thi tr hay hi m ca mt thn th ca ngi n b no tc gi thy s c n tan bin, vui vui m khng hiu ti sao. Nim vui ca Bash chan cha bn trong nh vy, nu c thm nhng li gii thch th cng l d tha. Cho nn ng ch bc l mt tnh cm chung chung (vui vui) ri t c gi chng ta mi ngi chia s kinh nghim ca ng theo cch mnh34.

34 Cn c li gii thch thun Hn hc cho rng hoa lan tng trng cho ngi qun t v Bash cm thy khi nhn hoa lan trong ni su, ng gp c ngi tri k ang sng i n dt, lan sinh hang ti, hng vng gi (Lan sinh u cc. Vng gi chi hng).

48

Hoa lan tm (sumire, ng tho)

Bi th sau y tuy thun miu t nhng cng ni ln cng mt khng kh m h nh th:

Ch no tobu

Bakari nonaka no

Hikage kana

(Hori 241, xun)

Ka cnh bm ln bay, Mt mnh. Trn ng vng, Cht bng rm di nng.

T bi th ny, ngi ta c th gii thch rng tc gi c ng dy d hay so snh chi chng? (Hori cho rng ng mn ng ngn Trang Chu mng h ip, NNT). Trn thc t, dng nh Bash ch t cnh mt con bm ang o ln (to c cht bng rm gia cnh ng rc nng, NNT) v chuyn n ngay thnh ra th trc khi c mt dng dy d hay c tnh cch suy lun no. V nh th, nh th mong i c gi kinh nghim c qu trnh tin lun l v tin tri thc nh ng35.

Qua ngn y th d, ta thy t t Bash m rng tm nhn bng cch th nghim nhng k thut khc nhau. Haiku ca ng bt u thot ra mt cch r rng phm vi sng tc ca thi nhn ng thi. Nhng ngi ny hy cn tun theo nhng qui lut c din. Lm sao Bash t n ch nh th l iu ng cho ta m x. l v Bash ly cm hng t chnh kinh nghim c nhn ch khng da vo cc ngun c in ca vn hc Trung Hoa ln Nht Bn. ng bt u t mt cm xc (emotion) hay mt tin cm xc (pre-emotion) n t kinh nghim sng. c th s dng n, ng phi b qua nhng k thut chi ch, nhng tr nhanh tr, lm dng v gy sc bi v chng n hon ton xa l vi ci gi l tin cm xc hay cm xc ban s. Vi Bash, haiku khng lm ra tiu khin nhng l truy nguyn ci ngha chn thc ca cuc i.

D) Thi k th t: Din t c ci Sabi (C qunh) qua th (1686-1691):

35

Ngy nay, ngi ta vn ni c gi ch khng phi tc gi mi l ngi hon thnh tc phm.

49

Giai on 1686-1691 l nh cao ca s sng to trong thi nghip Bash. ng cho ra i Kashima mde hay Kashima kik (Chuyn hnh hng n Kashima), Oi no kobumi (Trp eo lng c), Sarashina kik (Chuyn ving thm thn Sarashina), Oku no hosomichi (ng mn min Bc), Saga nikki (Nht k Saga), Sarumino (o ti cho kh). Lc y, ng tr thnh bc danh s haiku, thin ngh v thoi mi vi nhiu th php sng tc. Nhng c bit hn na, l ng tm ra mt phong cch cho ring mnh. C th ng hy cn vay mn t vn chng Trung Quc, cn tm cch lp s tng quan gia hai s vt khc bit khi t chng chng ln nhau hay cn mun to ra mt ngha m h cho bi th... nhng d th no i na, ng vn em n cho nhng a con tinh thn y mt phong v ring. Nt c o y l vic din t thnh cng ci

chn tng tch liu hay c qunh ca s vt (sabi = nhn tch). Rt nhiu bi th ca Bash trong giai on ny ni ln iu . Chng ta phi nh rng sabi c th c th hin qua nhiu cch ch khng phi ch c mt nhng Bash u bit cch s dng tt c. V vy, tuy yu t sabi l ch nhn ca thi k ny nhng th Bash vn bao trm mt phm vi rt rng ri cng nh trong cc giai on khc..

Ch sabi nguyn y n t tnh t sabishii, c ngha l c n qunh qu, thng dng trong trng hp mt ngi ang trng ch ai. Th nhng, Bash s dng n vi mt ngha c bit. Sau y, chng ta hy thng thc mt bi th m sabi l yu t quyt nh ca n:

Sabishisa ya

Kugi ni kaketaru

Kirigirisu36

(Hori 702, thu)

Tch mch qunh hiu sao, Trn tng mt ch d! B ng inh treo cao.

Theo li ch gii ca mt nhn vt c mt lc Bash vit ra bi ny, nh th ang trong mt tp lu bn b h Biwa vo khong nm 1691. Mt m kh ng, ng nghe gia khuya ting d gy n t mt ci lng d ng bng inh vo tng. Ci u hiu qunh qu thy trong bi th ny l ting ku yu t nhng trong tro ca ch d s chm dn trong bng en ca m thu (m thu vn di : thu d trng. Tuy khng c ch no ni v d gy nhng kirigirisu ( y l con d) t th l mt ting tng thanh, NNT). Ci u hiu cng thy trong mt bi haiku khc lm ra hai nm trc :

Sabishisa ya,

Iwa ni shimikomu

Semi no koe

(Hori 513, h)

36

Thc ra kirigirisu l co co (grasshopper), cn d l krogi (cricket). Nhng khng nghe ni co co gy!

50

Tch mch qunh hiu sao, Rn r ting ve su. Thm mt vo th

Risshakuji (Lp Thch T) cha c vng Yamagata

Bash n ving mt ngi cha (Lp Thch T) xy trn mt vng ni hoang vu tnh lng. ng c cm tng ngay ting ve ku rn r37 gia ngn thng ngn si thm tn vo trong b rn.

iu thch th chng ta nn bit l Bash li hai bn tho khc c ch v d v ve:

Shizukasa ya

E kakaru kabe no

Kirigirisu

i lng l lm sao, Trn bc tng treo tranh, Bng ca mt ch d.

Shizukasa ya

Iwa ni shimizu

Semi no koe

i lng l lm sao, Thm mt vo th C nhng ting ve ku.

Khng phi ngu nhin m ci bun c qunh (sabishisa, loneliness) trong hai bi trc c tc gi sa li t s lng l (shizukasa, quietness) trong hai bi sau. Chnh v Bash xem khi nim c qunh rt gn gi vi lng l. Trong cch dng ch ca ng, c qunh khng c ngha l tnh cnh c n ca mt ngi ang ngng i ai. N lin quan n mt bu khng kh c bit c khi dy t mt khung cnh hay thi im m s hin din ca con ngi t ra khng cn thit. Trong hai bi th ny, chng ta

37

Loi ve ch sng mi ma h. Ve ku rn r l lc chng sp cht. Trong bi th c ng ai on. Nht cn c thnh ng semishigure (ve ku nh tri ma ro).

51

khng thy c bng mt ngi no ngoi ch d v by ve. Ci khng kh c qunh hay lng l c to ra khi nhng sinh vt nh nhoi y ng nt vai tr s phn cuc i chng trong ci bao la ca v tr. Nhng sinh vt mong manh b nh s ha tan vo trong ci sc mnh v hn ca i t nhin nh ting d rc nht nha dn vo bng ti m thu, nh ting ve su thm chm vo thnh . C hai th d u c lin

quan n ngun gc ca khi nim c n qunh hiu (c qunh) hay sabi ni Bash. Nhn thc c ci bo bt, ph du ca mi sinh vt l mt iu khin chng ta khng khi bun b. Th nhng khi bit rng nhng con vt nh b kia cng b bt buc chu ng s mong manh y v cng phi i cho ht on ng s phn ca mnh, ta bng nhin khm ph mt tnh cm thng hoa, siu thot (sublimation). Tnh cch c trng ca haiku Bash l chun b cho chng ta hng n ci tnh cm siu thot .

Khng ni cng hiu l mt bi haiku c th din t khi nim sabi m khng phi dng n tnh t sabishii hay danh t sabishisa. Thc th, hai ch y c th c ng khung sn trong tr tng tng ca c gi. Nhng bi haiku sau y ca Bash - vit vo khong 1686 n 1691 - u ngm cha khi nim sabi. c bit, chng tp trung vo s ha nhp ca ci ngn hn vo ci trng cu, ca ci bin i vo ci bt hoi, ca ci nh b hu hn vo ci bao la v hn. Th ri t s lm tot ra mt tnh cm c qunh nguyn s chia chung bi mi sinh vt trn th gian ny.

Hototogisu

Kiete yuku kata ya

Shima hitotsu

(Hori 389, h)

Ting con chim quyn, Dn khut pha xa m, Mt hn o n c.

Horo horo to

Yamabuki chiru ka

Taki no oto

(Hori 369, xun)

m thm khng ting vang, Ri bao cnh chm vng,38 Bn b thc nc ro.

Fuyu-niwa ya

Tsuki mo ito naru

Mushi no gin

(Hori 588, ng)

Vn ma ng lnh gi, Trng mng thnh si t,

38 Ting Anh l kerria, mt loi tng vi mu vng ti.Hoa nm cnh. Qu ng ca ma xun.

52

Nh ting trng r rch.

Koe sumite

Hokuto 39

ni hibiku

Kinuta kana

(Hori 464, thu)

Ting trong thanh ngn ngt, Vang ng ti ngn sao, Phi chng chy p o?

Furuike ya

Kawadzu40

tobikomi

Mizu no oto

(Hori 267, xun)

T b vng ao xa, Mt ch ch nhy bm, Cn chng, ting nc xao!

Ao xa ch nhy bm

Nhng bi th ny u c phn no m h bi v tc gi khng c bit thng bo cho chng ta cm tng ca ng khi ng trc kinh nghim ny. Nht l trong bi th cui (con ch, con nhi), ng lm tn bit bao nhiu giy mc ca cc nh ch gii t my th k nay41. Tuy nhin gia 5 bi ny, chng c chung mt c im l s so snh ni ti (internal comparison). l s so snh gia ci hu hn (finite) v ci v hn (infinite) qua th nghim m bi haiku em n. Ci m h y bt u l din khi ngi ta tm cch gii thch th nghim y bng nhiu li khc nhau. Chng ta bit phi so snh lm sao y mi tng quan gia ci ao c knh c t nghn nm v thong nc gn tan bin i trong khonh khc, gia chm sao Bc u tht tinh vnh cu v mt ting chy p o ngn ngi gia m thu! Hoc l gia ting thc nc o o bt tn bn cnh dm cnh hoa chm vng cui ma ri lng l trong ni vng! Khng

39

Hokuto = sao Bc u. 40

Kawadzu l mt loi ch (kaeru). Chnh ra tn n l kajikagaeru, c im l tay chn di v bm c cht, sng cc vng rng sui.Tng thy trong Manyshuu. n i Heian th ngi ta