Embed Size (px)
Citation preview
1
Μηνιαία ηλεκτρονική έκδοση του Πανελλήνιου Σωματείου Θεάτρου Σκιών
περίοδος Δ΄ │ τεύχος 152 │ Φεβρουάριος 2021
1821
2021
Εμπρός! Ολόρθοι, ατρόμαχτοι. Μαυρίλα. Αστροπελέκι.Μα το σπαθί γοργάστραψε, και νά! η βροντή τουφέκι!
Κωστής Παλαμάς
2
της σύνταξης
εξώφυλλο: Φιγούρες του Κωνσταντίνου Κουτσουμπλή
Ο Καραγκιόζης μαςΜηνιαία ηλεκτρονική έκδοση
του Πανελλήνιου Σωματείου Θεάτρου Σκιών
Διευθύνεται απόΣυντακτική Επιτροπή
Σελιδοποίηση: Νικόλας Δημητριάδης
επικοινωνία[email protected]
ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΩΜΑΤΕΙΟΘΕΑΤΡΟΥ ΣΚΙΩΝ
ΕΤΟΣ ΙΔΡΥΣΗΣ 1925Τζωρτζ 6, Αθήνα 10677
ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣΠάνος Καπετανίδης 210 4616664 - 6977357493
Δημήτρης (Τάκης) Κωστιδάκης 6942013881
www.karagkiozis.com e-mail: [email protected]
τεύχος 152Φεβρουάριος 2021
περιεχόμεναΤα νέα του Καραγκιόζη ........................................ 3Οι θεατρικές όψεις του Καραγκιόζη .................... 4Τ. Κούζης, Τα αθηναϊκά «ταράματα» .................. 6Γ. Χατζής, Το λαϊκό αποκριάτικο δρώμενο
της «Γκαμήλας» ..............................................10Ν. Τζιβελέκης, Μνήμη του Νίκου Κυπραίου .... 13Αναμνήσεις: Νίκος Μπαρμπούτης ..................... 15Δ. Αβούρης, Ποιήματα για τον Καραγκιόζη μας . 18Δ. Αβούρης, Η χώρα του Καραγκιόζη ............... 19Ο Καραγκιόζης στην Αντίσταση,μέρος ΙΔ΄ ....... 20
Ο Κ
αραγ
κιόζ
ης Κ
ινέζ
ος,
του
Βασί
λαρο
υ
«Αντί να καταριέσαι το σκοτάδι, άναψε ένα κερί»(Κινέζικη παροιμία)
Π
ράγματι, Φίλοι και Φίλες, η φλόγα ενός κεριού Ελπίδας άναψε τη Δευτέρα 8 Φε-βρουαρίου, καθώς οι οθόνες των Η/Υ μας γέμισαν από πλήθος φιλικά πρόσω-
πα εκλεκτών συναδέλφων, φίλων και μελών του Σωματείου μας, που ανταποκρίθηκαν στο αυθόρ-μητο «Κάλεσμα συζήτησης για την πορεία και το μέλλον του Περιοδικού μας». Πρώτοι και καλύτεροι οι Νέοι μας! Η πλούσια ζύμωση ποικιλίας γόνιμων και παραγωγικών απόψεων και η ανάληψη ήδη πρωτοβουλιών εφαρμογής τους, σύντομα θα απο-δώσουν εύοσμους και εύχημους καρπούς.
Και τα θεσμικά όργανα του Σωματείου μας κάθε άλλο παρά αδρανούν. Κινούνται δραστήρια και εποικοδομητικά τόσο για την έγκριση και εφαρ-μογή του «Επιχειρησιακού Σχεδίου Δράσης 2021», όσο και για τη διεκδίκηση και υλοποίηση νέων προ-γραμμάτων για την οικονομική στήριξη του κλάδου.
Τι κι αν σερφάρουμε στο τρίτο κύμα της Πανδη-μίας, τι κι αν πληττόμεθα απ’ την κλιματική αλλαγή και το βαρομετρικό χαμηλό της οικονομίας μάς γο-νατίζει, εμείς οι Καραγκιοζοπαίκτες δε θα πάψουμε ποτέ ν’ αγωνιζόμαστε για ένα καλύτερο αύριο και ….. εν μέσω Θυέλλης!
Η Συντακτική Επιτροπή
3
«ΜΥΘΙΚΟΣ ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ»Θησέας και ΜινώταυροςΠερσέας και Ανδρομέδα
από τον Κωνσταντίνο Κουτσουμπλή
ONLINE STREAMINGΠρόγραμμα Παραστάσεων6-7 και 13-14 Φεβρουαρίου (11:00 π.μ. & 18:00 μ.μ.):
Θησέας και Μινώταυρος20-21 και 27-28 Φεβρουαρίου (11:00 π.μ. & 18:00 μ.μ.):
Περσέας και ΑνδρομέδαΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣΠίσω από τη σκηνή σε όλους τους ρόλους (φωνές &
μιμήσεις): Κωνσταντίνος ΚουτσουμπλήςΧειρισμός - Κίνηση Φιγούρων (με αλφαβητική σειρά):Ορφέας ΚαλλιντζήςΜιχάλης ΚαντήλωροςΚωνσταντίνος ΚουτσουμπλήςΔημήτρης ΜπερέκοςΜάνος Παπαδόπουλος
Κατασκευή φιγούρων & σκηνικών (με αλφαβητική σειρά):Βάγγος Κορφιάτης Τάσος Κούζης-ΚούζαροςΚωνσταντίνος ΚουτσουμπλήςΔημήτρης ΜπερέκοςΧαράλαμπος ΡουμελιώτηςΝικόλας ΤζιβελέκηςΚάμερα – Μοντάζ: Γιάννης Μπερερής (Gizmo)Ηχοληψία: Κωστής ΚοπανάςΕπικοινωνία: Μαρίκα ΑρβανιτοπούλουΠαραγωγή: art ensembleΔιάρκεια: 60’ Προπώληση εισιτηρίων : www.viva.grTeaser: www.youtube.com/watch?v=xoW4oi-Ccfw Οι παραστάσεις γίνονται με τη στήριξη της MYARTIST.
Ο ξεχωριστός Καραγκιοζοπαίχτης, Κων-σταντίνος Κουτσουμπλής, γεμάτος ενέργεια, κέφι και έμπνευση αντιλαμ-
βανόμενος τη δυσκολία της άμεσης επαφής και αφουγκραζόμενος την ανάγκη του κοινού για επικοινωνία, μεταφέρει την παράγκα του Καρα-γκιόζη διαδικτυακά, μέσω του viva.gr.
Με μεγάλη σκηνή 5 μέτρων, με δερμάτινες και χάρτινες σκαλιστές φιγούρες, με περίτεχνα σκαλιστά και έγχρωμα σκηνικά, χρησιμοποιώ-ντας ευρηματικά οπτικά και ακουστικά τεχνά-σματα, αλλά και έχοντας ως βασικό συστατικό το «Λόγο», ο Κωνσταντίνος «παντρεύει» τις σκι-ές με τη μυθοπλασία και παρουσιάζει 2 σπάνιες και ξεχωριστές «μυθικές» παραστάσεις, «ταξι-δεύοντας» μικρούς και μεγάλους στην ελληνική μυθολογία, μέσα από τον εκπαιδευτικό, ψυχα-γωγικό και σατυρικό τους χαρακτήρα.
Η καλλιτεχνική εταιρία art ensemble δίνει την ευκαιρία στο θεατρόφιλο κοινό να παρακο-λουθήσει την παράσταση στην προνομιακή τιμή των 6 ευρώ. Η μαγνητοσκόπηση είναι υψηλής ανάλυσης και πραγματοποιήθηκε στο θέατρο «Άλφα Ληναίος - Φωτίου».
Απαγορεύεται αυστηρά η μαγνητοσκόπηση, ηχογράφηση, φωτογράφηση μέρους ή/και όλης της παράστασης & κάθε χρήση οπτικοακουστικών μέσων καταγραφής. Καταστρατήγηση του παρόντος διώκεται ποινικά.
Θησέας Περσέας
4
Οι θεατρικές όψεις του Καραγκιόζη
Μ
ε τη σημερινή ανάρτη-ση ολοκληρώνεται το δίμηνο αφιέρωμα του Καραγκιοζοκομείου στις θεατρικές όψεις
του Καραγκιόζη μας. Δύο ‘’Καραγκιο-ζοκουβέντες’’ και πολλές παράλληλες αναρτήσεις υπήρξαν το σύνολο πολλών μηνών δουλειάς σχετικά με αυτό το ιδι-αίτερο θέμα. Ωστόσο, δεν περιοριστή-καμε μόνο στις θεατρικές παραγωγές, καθώς επεκταθήκαμε και σε άλλες δύο θεματικές, τη μεσοπολεμική Επιθεώ-ρηση και τον Κινηματογράφο. Με αυτό τον τρόπο, κρίνουμε πως η αναφορά μας υπήρξε πιο κατατοπιστική και σας βοήθησε να κατανοήσετε τους βαθύτα-τους δεσμούς όλων των καλλιτεχνικών εκφάνσεων του ξυπόλυτου ήρωα.
Το αφιέρωμα στο θέατρο μάς έδωσε την ευκαιρία να τιμήσουμε τρεις σημα-ντικούς ανθρώπους που σχετίζονται με το θέατρο σκιών και δυστυχώς δεν είναι πλέον κοντά μας. Αναφερόμαστε φυσι-κά στους Λευτέρη Ξανθόπουλο (σκηνο-θέτης), Μιχάλη Ιερωνυμίδη (μελετητής του θεάτρου σκιών, συγγραφέας) και Ευγένιο Σπαθάρη (καραγκιοζοπαίχτης, ζωγράφος, σκηνοθέτης). Είναι το ελάχι-στο που μπορούμε να πράξουμε απέ-ναντι σε ανάλογες προσωπικότητες, οι οποίες έκαναν γνωστή την τέχνη του καραγκιόζη σε ένα ευρύτερο τμήμα της κοινωνίας μας.
Δίσκοι βινυλίου, θεατρικές παρα-στάσεις, συνεντεύξεις, τηλεοπτικές εκ-πομπές και κινηματογραφικές ταινίες,
Το πρόσφατο διαδικτυακό αφιέρωμα του Καραγκιοζοκομείου
Φωτογραφικό απόσπασμα από τη θεατρική παραγωγή ‘’Θησέας και Μινώταυρος’’ του Ηλία Καρελλά.
Σκηνή από τη θεατρική παράσταση ‘’Ο Καραγκιόζης Πολυτεχνίτης’’ του Τάσου Κώνστα.
5
σε συνδυασμό με πολλές φωτογραφίες και αρχειακά ντοκουμέντα ήταν μερικές από τις δημοσιεύσεις που πραγματο-ποιήσαμε με αφορμή το παρόν αφιέ-ρωμα. Παρά τις δικές μας προσπάθειες, δεν θα μπορούσαμε να υλοποιήσουμε τίποτα απ’ ό,τι σχεδιάζαμε χωρίς τη συνδρομή σημαντικών προσώπων, οι οποίοι ανταποκρίθηκαν θετικά και μας στήριξαν με κάθε τρόπο.
Ευχαριστούμε μέσα από την καρ-διά μας τους Ηλία Καρελλά, Τάκη Βαμβακίδη και Τάσο Κώνστα για την έμπρακτη υποστήριξή τους. Υλικό από το αρχείο τους, καθώς και προσωπικές εμπειρίες όπως τις κατέγραψαν για το κανάλι μας είναι ίσως η μεγαλύτερη ευκαιρία για να γνωρίσουμε όλοι τον μόχθο που κρύβεται πίσω από την πα-ραγωγή μιας θεατρικής παράστασης. Η συμβολή τους υπήρξε καθοριστική για την πληρέστερη οργάνωση και παρου-σίαση του συγκεκριμένου θέματος.
Ευχαριστούμε το Εικονικό Μουσείο Αρχείου Κουνάδη, το οποίο για άλλη μία φορά μας έδειξε εμπιστοσύνη στη διαχείριση αρχειακού υλικού. Το πα-ράλληλο αφιέρωμα στη μεσοπολεμική Επιθεώρηση και στον Πέτρο Κυριακό στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό σε αυτή τη συνεργασία.
Τέλος, ευχαριστούμε όλους εσάς για τη διαρκή υποστήριξη που μας δείχνε-τε. Είναι σημαντικό κάθε διαδικτυακή δουλειά να έχει ανταπόκριση, στοίχημα το οποίο έχουμε κερδίσει εδώ και και-ρό. Ευχαριστούμε!
Δημήτρης Παναγιωτάκος - Νίκος Αργυρόπουλος
Ο Ευγένιος Σπαθάρης μαζί με τον ηθοποιό Τάκη Βαμβακίδη στην παράσταση ‘’Σκιών Καμώματα’’.
Ένας από τους επιθεωρησιακούς δίσκους του Πέτρου Κυριακού με τίτλο ‘’Κυριακός Αστέρας’’ (Αρχείο Παναγιώτη
Κουνάδη).
Μπορείτε να βρείτε τις αναρτήσεις μας σε:-Youtube (Καραγκιοζοκομείο)
-Facebook (Καραγκιοζοκομείο / @karagiozokomio)-Instagram (karagiozokomio)
6
του Αναστάσιου Κούζη (Κούζαρου)καλλιτέχνη του Θεάτρου Σκιών, φιλόλογου
Μ
ια από τις σημαντικότερες σελί-δες του Λαϊκού μας Πολιτισμού που έχει πια λησμονηθεί, είναι η παρουσία την περίοδο των Από-κρεω, του υπαίθριου Κουκλοθε-
άτρου στις πλατείες, στους δρόμους και τα στενά της Αθήνας κατά την πεντηκονταετία 1929-1979. Πρωταγωνιστές του υπήρξαν οι Καραγκιοζοπαί-κτες που διατήρησαν ανάμεσα στα Κοινωνικά Έ-θιμα των Αθηνών «τα παραδοξότατα ταράματα, τα και ξόανα λεγόμενα», δηλαδή την περιφορά ξυλί-νων ανθρωπίσκων όπως τα σημερινά περίπου νευ-ρόσπαστα, κατά τον Δημήτριο Καμπούρογλου.1
Τη δυνατότητα να συνεχίσουν αυτή την παρά-δοση τούς την πρόσφερε η κληρονομιά του σπου-δαιότατου Ανδρεικελλοπαίκτη Χρήστου Κονι-
τσιώτη, οι παραστάσεις και οι κούκλες του! Οι 35 και πλέον κούκλες του Κονιτσιώτη, αλη-
θινά κομψοτεχνήματα ξυλογλυπτικής, ντυμένες με εξαιρετικά ρούχα της εποχής που είχαν επιμελη-θεί η μοδίστρα σύζυγος και η κόρη του, πουλήθη-καν μέσω των μικρών αγγελιών, γιατί το κράτος διά του Υπουργείου Πολιτισμού, αλλά και η επι-στήμη διά της Λαογραφίας και Εθνογραφίας, άρ-γησαν καμμιά πενηνταριά χρόνια να ενδιαφερθούν για το ανεκτίμητο αυτό κομμάτι της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, δηλαδή από το 1929 μόλις το 1979-80! Τι συνέβη όμως με τις κούκλες του Κο-νιτσιώτη και την τύχη του κουκλοθεάτρου εν τω μεταξύ; Οι μαρτυρίες που διέσωσε η ακατάλυτη μνήμη του Καραγκιοζοπαίκτη Σπύρου Κούζαρου, (φωτο 1) είναι άκρως διαφωτιστικές: «Όταν πέθα-
Οι καραγκιοζοπαίκτες καί τα αθηναϊκά «ταράματα»
1922-1979
7
νε ο Χρήστος Κονιτσιώτης το 1929, οι κουκλοθε-ατράδες της εποχής (Κούζαρος κ.λ.π) νοίκιαζαν τις κούκλες του, που, έχοντας γίνει γνωστές απ’ αυτόν, ήταν πόλος έλξης για το θεατρόφιλο αθηναϊκό κοι-νό. Αργότερα γύρω στα 1930, μερικές από τις κού-κλες του αγοράστηκαν σε πολύ ψηλή τιμή για την εποχή από τον πλούσιο Καραγκιοζοπαίκτη Γιάννη Μουστάκα, που συνεργαζόταν με το Σπύρο Κού-ζαρο. Κούκλες του Κονιτσιώτη πουλήθηκαν από τη γυναίκα του – πιθανόν την ίδια εποχή - στον Πρί-μα που υπήρξε βοηθός του Κονιτσιώτη και στον Α-πόστολο Καραστεργιόπουλο………».2 Ο Απόστο-λος Καραστεργιόπουλος, (φωτο 2) ο καραγκιοζο-παίκτης γνωστός και ως Τόλιας, αναδείχθηκε και σε τέλειο κουκλοπαίκτη! Ο στενός συνεργάτης και κουμπάρος του Διονύσιος Πάτρας θυμάται γι’ αυ-τόν: «….Ήταν καλός παίκτης, με ψιλές όμως φω-νές, ηθικό στοιχείο και καλός τεχνίτης στις φιγού-ρες. Κάποτε συνεργαστήκαμε και μια έπαιζα εγώ Καραγκιόζη κι αυτός κού-κλες και την άλλη το αντίστροφο …. Έγραφε και σατυρικά στοιχάκια και δράματα…».3 (Φωτο 3)
Η Μαρία Βελιώτη, η οποία ως ε-θνογράφος- ερευνήτρια πρώτη πα-ρουσίασε τις κούκλες του Κονιτσιώ-τη, σημειώνει σχετικά: «Οι κούκλες που αγόρασε ο Απόστολος Καρα-στεργιόπουλος – γνωστός με το όνο-μα Μπάρμπα-Τόλιας – είναι οι κού-κλες της συλλογής του Πελλοπονησι-ακού Λαογραφικού Ιδρύματος.(φωτό 4) Ο Μπάρμπα-Τόλιας, Μακεδόνας
στη καταγωγή, …. είχε μεγαλύτερη επιτυχία στο κου-κλοθέατρο, όπου η κίνηση της κούκλας, στην οποί-α διακρινόταν, παίζει πρωτεύοντα ρόλο ενώ η φω-νή δευτερεύοντα. Έτσι και οι κούκλες του Κονιτσιώ-τη, με την τελειότητά τους στην εμφάνιση, συντελέ-σαν σε μεγάλο βαθμό στο να καθιερωθεί ως «Κου-κλοθεατράς» ο Μπάρμπα-Τόλιας, αν και δεν τον βο-ηθούσε η φωνή. Πέθανε το 1976 ή 1977 ….».4 Από τις παραπάνω μαρτυρίες και κυρίως απ’ τη μαρτυ-ρία του Πάτρα πως ο Τόλιας το 1975 ήταν σε ηλι-κία 84 χρονών, συμπεραίνουμε πως πρέπει να γεν-νήθηκε το 1891.
Σε αυτοβιογραφικό του σημείωμα ο Κούζαρος μας γνωρίζει ποιοί Καραγκιοζοπαίκτες, πότε και πού ξεκίνησαν να παίζουν Κουκλοθέατρο στην Α-θήνα: «…Στη Λεωφόρο Αλεξάνδρας μαζί με τον Ι-ωάννη Μουστάκα, στο Θέατρο ΚΑΤΣΗ (Κάτσας Σταθμός Λαρίσσης) και στο Θέατρο ΡΕΚΟΡ (τέρ-
μα στην Αχαρνών), μαζί με τον Αν-δρέα Νικητόπουλο (φωτο 5) παίξα-με κουκλοθέατρο με κούκλες του Κο-νιτσιώτη, που είχε πεθάνει εκείνο τον καιρό, και μαζί με τον Γεώργιο Πο-λίσσαρο, πολύ καλό καραγκιοζοπαί-κτη..». Την ίδια περίοδο αναδεικνύ-ονται ως αξιολογότατοι κουκλοπαί-κτες οι καραγκιοζοπαίκτες: Διονύ-σιος Πάτρας, (φωτο 6) Παναγιώ-της Μιχόπουλος, (φωτο 7) Αργύ-ριος Θούγας, Εμμανουήλ Μανώ-λαρος, Σωτήρης Πρωτόγερας κ.α. Τα ονόματά τους διασώζει αναμνη-στική καρτ – ποστάλ που φιλοτέ-
Φωτό 1 Φωτό 2
Φωτό 3
8
χνησε ο Σπύρος Κούζαρος, κατόπιν παραγγελίας του φίλου, κουμπάρου και πιστού συνεργάτη του Αργύρη Θούγα. (φωτο 8) Ο Θούγας γεννημένος, το 1919, απομένοντας τελευταίος της μακράς σει-ράς των ανδρεικελλοπαικτών των Αθηναϊκών δρό-μων και πλατειών κατά τας Απόκρεω, προσπάθη-σε να διασώσει το έθιμο. Χαρακτηριστικά θυμάται για αυτή του τη δραστηριότητα: «Εκτός από Καρα-γκιόζη έπαιξα και Φασουλή στις γειτονιές της Αθή-νας. Τότε ήταν συνήθεια να βγαίνουν δύο-τρείς Κα-ραγκιοζοπαίκτες μαζί κι ο καθένας με τη σειρά του να παίζει μια μικρής διάρκειας κωμωδία. Άλλαζαν πόστα, ξεκούραζαν ο ένας τον άλλον, αυτό μπορού-σε να κρατήσει όλη μέρα. Ιδίως τις Αποκριές αυτό μπορούσε να διαρκέσει και 20 μέρες….».5 Με οδη-γό την προαναφερθείσα καρτ-ποστάλ η εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ της 21ης Φεβρουαρίου 1975, γρά-φει τα εξής: «ΗΤΑΝ ΚΑΠΟΤΕ οι απόκριες (λαϊκό πανηγύρι), όπως σημειώνεται και στην αναμνηστι-κή κάρτα που εικονίζει το υπαίθριο πάλκο του Φα-
σουλή της εποχής του 30. Το αποκριάτικο κουκλο-θέατρο το στήναμε σε χαρακτηριστικά και πολύβοα σταυροδρόμια της Αθήνας: στο φανάρι του Διογένη, στην Αγία Σωτήρα Πλάκας και έξω από την Μητρό-πολη. Οι παραστάσεις ήταν συνεχείς από το μεσημέ-ρι, ως αργά την νύχτα. Η υπαίθρια σκηνή, απ’ όπου ο Φασουλής σατίριζε τους κυβερνώντες και αναστέ-ναζε για τα πάντοτε καλύτερα φευγάτα χρόνια, ήταν ένα τετράγωνο παραβάν. Έμπαιναν μέσα ένας-ένας και εναλλασσόμενοι οι καλλιτέχνες, με ανάταση τα χέρια κουνούσαν τις μαριονέττες που έλεγαν καλα-μπούρια και αλληλοσυμπλέκονταν με ρόπαλα, γκλί-τσες και ηχηρότατα χαστούκια. Γύρω από τη σκη-νή δυο-τρείς παλιάτσοι κρατούσαν τα χωνιά των ει-σπράξεων. ‘Ηταν οι λεγόμενοι γράπες, εκείνοι που γραπώνανε τις συνεισφορές των θεατών…… Όλες αυτές οι εκδηλώσεις σταμάτησαν τα πρώτα μετά τον πόλεμο χρόνια «Δεν τα θέλει τέτοια πράγμα-τα ο τουρισμός, μας είπαν και μας απέπεμψαν, ό-ταν ζητήσαμε και ξαναζητήσαμε τις σχετικές ά-
Φωτό 4Οι κούκλες του Χρήστου Κονιτσιώτη στή συλλογή του Πελοποννησιακού Λαογραφικού Ιδρύματος
Φωτό 5 Φωτό 6 Φωτό 7
9
δειες». Είπε ο γνωστός στους παλαιότερους καλλι-τέχνης κύριος Α. Θούγας….».(φωτο 9)
Κατ’ αυτό τον τρόπο, φίλοι και φίλες του Καρα-γκιόζη και του κουκλοθεάτρου, τελείωσε ο υπαί-θριος αποκριάτικος φασουλής και απέμεινε μόνο στα Καραγκιοζοθέατρα, να ψυχαγωγεί απ΄τη σκη-νούλα του που βρισκόταν δίπλα στη πεντάμετρη του Καραγκιόζη στα μεταπολεμικά χρόνια, καλύ-πτοντας το μισάωρο από τη δύση του ηλίου μέχρι που νύχτωνε καλά, για ν’ αρχίσει στο φωτισμένο πανί η καλοκαιρινή παράσταση του Θεάτρου Σκι-ών!
Γειά σας – Γειά σας και καλές μακαρονάδες και Καλή Σαρακοστή, που έλεγε και ο Πασχάλης,
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ1. Δημήτριος Καμπούρογλου, «Ιστορία των Αθηναίων» Τόμος Α’, σελ. 2442. ΕΘΝΟΓΡΑΦΙΚΑ Πελλοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, ανάτυπο τόμος 2, Ναύπλιο 1979-80, σελ. 483. Κώστας Στεφ. Τσίπηρας «Ο ήχος του Καραγκιόζη», Νέα Σύνορα , Αθήνα 2001, σελ. 2014. ΕΘΝΟΓΡΑΦΙΚΑ Πελλοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, ανάτυπο τόμος 2, Ναύπλιο 1979-805. Κώστας Στεφ. Τσίπηρας «Ο ήχος του Καραγκιόζη», Νέα Σύνορα , Αθήνα 2001, σελ. 309
Φω
τό 8
Φω
τό 9
10
Το λαϊκό αποκριάτικο δρώμενο της «Γκαμήλας»
του Γιάννη Χατζή, καλλιτέχνη του Θεάτρου Σκιών
Αφιερωμένο στη μνήμη του Λαμιώτη αρχιγκαμηλιέρη Χρήστου Αθανασίου
Ο
Χρήστος Αθανασίου, ο τελευταίος αρχιγκαμηλιέρης της Ρούμελης, μας κούνησε για στερνή φορά το μαντήλι μεσοκαλόκαιρα εδώ και δυο χρόνια κι «έφυγε» απρόσμενα από κοντά μας. Τον αποχαιρετίσαμε στη Λαμία, οι συγγενείς κι οι φίλοι του, γνωρίζοντας το δυσαναπλήρωτο κενό που άφηνε πίσω του. Γιατί ο Χρήστος είχε αποσπάσει την αγάπη
και την εκτίμηση όλων με το απλό του ύφος, το γνήσια λαϊκό ήθος του, τον άμεσο λόγο του, το πλούσιο κοινωνικό του έργο, την τιμιότητα και τη λεβεντιά του.
Με το πλούσιο πολιτιστικό του έργο ανέδειξε το λαογραφικό στοιχείο της περιοχής του, ιδιαίτερα με την αναβίωση κάθε Αποκριά του πετυχημένου εθίμου της «Γκαμήλας», του οποίου «αναντάμ μπαμπαντάμ» υπήρξε αρχιγκαμηλιέρης.
Η πρώτη καταγραφή του τόσο διαδομένου αποκριάτικου λαϊκού εθίμου της «γκαμήλας», κατα-γράφεται στη Στυρία (ομοσπονδιακό κρατίδιο της Αυστρίας) τον 18ο αιώνα. Επεκτάθηκε στα νότια της Βαλκανικής χερσονήσου, όπου εντοπίζεται στη Βουλγαρία, Ανατολική Ρωμυλία, Θράκη για να επεκταθεί με την πάροδο του χρόνου τον 19ο αιώνα μέχρι την Κρήτη και απαντάται και σαν Τζιαμά-λα. Η λέξη «γκαμήλα» προέρχεται από την αρχαία λέξη «κάμηλος». Το κ μετατρέπεται σε γκ με τη μεταφορά του ν του άρθρου την (καμήλα) σε τη (γκαμήλα). Το λαϊκό αυτό δρώμενο διαδραματίζεται
11
στις δύο Κυριακές της αποκριάς, της κρεατινής και της τυροφάγου, ενώ δίνει το παρών του και την Καθαρή Δευτέρα.
Ο σκελετός της «γκαμήλας» κατασκευάζεται από ξύλο και σκεπάζεται με λινάτσα, χαλιά ή βε-λέντζες. Το κεφάλι είναι ένα καμουφλαρισμένο κρανίο αλόγου, μουλαριού ή γαϊδάρου και η κάτω σιαγόνα του κεφαλιού είναι κινητή. Μέσα στη «γκαμήλα» μπαίνουν δυο άτομα, που εκτελούν τις κινήσεις του «ζώου» σύμφωνα με τις εντολές του «αρχιγκαμηλιέρη». Η «γκαμήλα» είναι στολισμένη με φούσκες, ελληνικές σημαίες ενώ συχνά πάνω στη ράχη της μια μεγάλη κούκλα όμορφης κοπέλας παριστάνει τον αναβάτη.
Την εμφάνιση και τη δράση της «γκαμήλας» συνοδεύουν λαϊκά όργανα, με πρώτα και καλ-λίτερα το νταούλι και το τουμπερλέκι. Με οδηγό τον «αρχιγκαμηλιέρη» και το μικρό παραγιό του, μέσα σ’ έναν πανζουρλισμό οργάνων και θεατών, η «γκαμήλα» είναι όλο νάζια, χούγια και καμώμα-τα, μέχρι που αρρωσταίνει, με κορύφωση τη θεραπεία της από ένα γιατρό που έρχεται καβάλα σ’ ένα γαϊδούρι ξεσαμάρωτο. Ο κόσμος χαρτζηλικώνει τη «γκαμήλα» κι αυτή γονατίζει και φιλά το χέρι των κουβαρντάδων. Στο τέλος η «γκαμήλα» κάνει ζαβολιές γίνεται άτακτη, την κυνηγούν συλλαμβάνε-ται και….τιμωρείται με αποκεφαλισμό. Πρόκειται για μια συμβολική πράξη, που σημαίνει το τέλος των Αποκριών, των ξέφρενων γλεντιών και της ξενοιασιάς, υπονοώντας ότι τώρα «όλα τα κεφάλια μέσα». Μια άλλη, χριστιανική ερμηνεία, είναι αυτή του Ιωάννου του Χρυσοστόμου που θεωρούσε την καμήλα σύμβολο του διαβόλου, όπου πάνω στη ράχη της θα εμφανίζονταν ο Αντίχριστος» (Λό-γος εις τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο και Βαπτιστή). Η «γκαμήλα» αποκεφαλίζεται στο τέλος του δρώμενου για να αποτραπεί ο ερχομός του Αντίχριστου.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει μια εκδοχή που τελείται στη Θέρμη της Θεσσαλονίκης και προέρχε-ται από την εποχή της τουρκοκρατίας. Η Μανιώ ήταν μια όμορφη κοπέλα που αγαπούσε ένα νέο και είχε την ατυχία να την κλέψουν οι Τούρκοι. Ο νέος με τους φίλους του, κατασκεύασαν μια «γκαμή-λα» κι αφού ξεγέλασαν τους φρουρούς πήραν πίσω τη Μανιώ, κρύβοντας την μέσα στην κοιλιά της «γκαμήλας».
Το όμορφο αυτό λαϊκό δρώμενο ήταν από τα πιο αγαπημένα στις γειτονιές της παλιάς Αθήνας κι έχουν γραφτεί πολλά για χάρι του. Στην εφημερίδα ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ (1905) δημοσιεύεται γελοιο-γραφία με τον τίτλο «Τα εκλογικά καρναβάλια» και τη λεζάντα «Η γκαμήλα ή ο Θεοτοκικός συνδυ-ασμός», σατιρίζοντας τον Γεώργιο Θεοτόκη υποψήφιο στις εκλογές τις 20 Φεβρουαρίου. Καθιερω-μένα θεάματα της Αποκριάς ήταν η «Γκαμήλα», το γαϊτανάκι, οι Φασουλήδες και τα ρόπαλα. Στους δρόμους της Αθήνας ο γκαμηλιέρης γύρναγε τραγουδώντας το ακατάληπτο τραγούδι (εφημερίδα ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ 29 Ιανουαρίου 1887):
«Άι! Κυρά νταρντάναΠορτοκάλι ψάρεψεΆι! Κυρά νταρντάνα!!Για σαρλίμαρλί μαρλέ Για να πιούμε ναργιλέ».Στη Λαμία η αναβίωση του εθίμου γίνονταν από τον «Πολιτιστικό Σύλλογο Αγίων Θεοδώρων»
στον Σλα Μαχαλά. Σύμφωνα με πληροφορίες του καλού μου φίλου Χρήστου Αθανασίου, ψυχής και συνεχιστή του εθίμου, το έθιμο το έφεραν οι πρόγονοι τους από τα μέρη της Ανατολικής Ρωμυλίας και η φύλαξη της «γκαμήλας» και η αναβίωση του εθίμου με όλο το δραματουργικό του μέρος, περνά από πατέρα σε γιο. Μεγάλο ήταν το ζόρι του Χρήστου για την προετοιμασία του εθίμου, που ξεκίνα-γε από το φθινόπωρο. Να βρεθούν οι κατάλληλοι χορηγοί είτε από το Δήμο , είτε από τη Περιφέρεια (μιλάμε για ευτελή ποσά των ολίγων ευρώ, που όμως τόσο απαραίτητα ήταν στους βιοπαλαιστές «γκαμηλιέρηδες», που συχνά δεν δίσταζαν να χώσουν το χέρι και στη δική τους τσέπη, προκειμένου για μια ακόμη φορά η «γκαμήλα» να βγει στους δρόμους και τις πλατείες της Λαμίας, με μπροστάρη τον Χρήστο με το ακορντεόν του).
12
Μπορεί η «γκαμήλα» να είχε έξοδα, όμως τα όνειρα είναι τζάμπα. Θα έκανε, λέει, ο Χρήστος λα-ϊκό γλέντι στην πλατεία Πάρκου με δωρεάν ποτά κι ότι άλλο θα πρόσφεραν διάφοροι μερακλήδες, Εκεί μέσα σ’ ένα τρελό αποκριάτικο κλίμα θα γινόταν η αποθέωση της «γκαμήλας». Εγώ θα έπαιζα Καραγκιόζη με το ακορντεόν του Χρήστου και τ’ άλλα όργανα να συνοδεύουν. Καθόμασταν στο κο-κορετσάδικο του Νίκου στην πλατεία Λαού κι αφήναμε τα όνειρα μας να τσουγκρίσουν το ποτήρι, ο Νίκος που μας άκουγε συγκατάνευε, ενώ το άγαλμα του Άρη Βελουχιώτη λες και χαμογελούσε από το βάθρο του για την τόση ανεμελιά μας, λες και ήξερε ότι ήτανε όνειρα που θα «κρατούσαν μια βραδιά».
Ο πιο γνωστός «γκαμηλιέρης» της παλιάς Αθήνας, ήταν ο περίφημος Βαγγελάρας, από τη γειτονιά του Θησείου, για τον οποίο ο αλησμόνητος Τίμος Μωραϊτίνης έγραψε ένα από τα καλύτερα σατιρικά του ποιήματα.
Ο Βαγγελάρας άρρωστος, ο γέρο γκαμηλίερης!Που να τον ξέρεις;Πάντα μουντζούρης έβγαινε, με κόκκινο γελέκι,μπρος η γκαμήλα, πίσω αυτός, βαρώντας τουμπελέκικαι τραγουδώντας στα πολλά της γειτονιάς στενά:«Σιναϊνά! Σιναϊνά!Κι είπε, αν πεθάνει ένα πρωί κι αν είναι Αποκριά,να μην τον θάψουνε μακριά.Μουντζούρη να τον βάλουνε απάνω σε δυο ξύλα,ν’ ακολουθήσει ο Φασουλής, το Γαϊτανάκι, η Γκαμήλα,να πει τον επικήδειο κι ο ποιητής του κάρου,για να χαρεί Αποκριά και η καρδιά του Χάρου!Κι ο Βαγγελάρας πέθανε! Κι οι φίλοι του τον κλάψανεμ’ αληθινό τους δάκρυ.Μουτζούρη τον επήγανε, μουτζούρη τον εθάψανεκ’ εγράψανε στην άκρη:«Εδώ κοιμάται ήσυχα ένας μεγάλος φουκαράς,που η δουλειά του ήτανε να είναι μασκαράςμια φορά το χρόνομόνο….» Αναμνήσεις, χρόνια, άνθρωποι, σερπαντίνες, κομφετί και προ πάντων κέφι και φαντασία, όλα
συνεπαρμένα από την παραζάλη του τρελού καρναβαλιού, όλα συνταιριασμένα με μια μίζερη καθη-μερινότητα που προσπαθούσε να μπαλώσει τις πληγές της και μπορούσε συνάμα να χαμογελάει, να αντιστέκεται και να διεκδικεί.
«…. Και πίνουν και χορεύουνεκαι ξαναπίνουν πάλιγλεντώντας το ξέγνοιαστοκι εύθυμο καρναβάλι». Η τελευταία πράξη των Αποκριών παίζονταν στις εξοχές την Καθαρή Δευτέρα. Εκεί εμφανί-
ζονταν για τα τελευταία νάζια και καμώματα της, για το μεγάλο χορευτικό της φινάλε και τον αποκε-φαλισμό της η «γκαμήλα». Κι ενώ το γλέντι τριγύρω καλά κρατούσε, όλοι ανανέωναν το ραντεβού τους για την άλλη χρονιά.
Γιάννης Χατζής Καραγκιοζοπαίκτης Σαλονίκη 2 Φεβρουαρίου 2021
13
Τ
ον Νίκο Κυπραίο τον γνώρισα στον Κορυδαλλό. Τότε που ο φίλος και συνάδελφος Τάσος Δουρμούσογλου έδινε αυτοσχέδιες παραστάσεις στα παιδιά της γειτονιάς. Πήγαινα βοη-θός για να «παίξουμε Καραγκιόζη» παρέα ως δυνάμει καραγκιοζοπαίχτες. Εκεί ερχόταν και ο μπάρμπα Νίκος. Ανυπομονούσε, όπως έλεγε, πότε θα γίνει η επόμενη παράσταση. Να θυμηθεί, να βοηθήσει, να συμβουλέψει. Έφερνε και ο ίδιος φιγούρες για τις ανάγκες του
κάθε έργου. Καθόταν σε μια καρέκλα πίσω από τον μπερντέ, επιτηρούσε και συμμετείχε ενεργά όπου έκρινε. Λίγα χρόνια μετά τον αναζητήσαμε με τον Τάσο και πήγαμε σπίτι του. Είχε προβλήματα υγείας, αλλά το μυαλό του δούλευε. Τότε, μοιράστηκε μαζί μας κάποιους προβληματισμούς και μνήμες του. Μας μίλησε για τον Πειραιά, την Τρούμπα, τους «ρεμπέτες», τον Εμφύλιο («Τέτοιες μαύρες μέρες να μην δώσει ο Θεός να ξαναδεί ο τόπος μας»). Καθότι πολιτικοποιημένος αναφέρθηκε σε διάφορα εθνικά θέματα, στην πολεμοχαρής Αμερική, εξομολογήθηκε τα πάθη του και φυσικά μας αφηγήθηκε στιγμές από την «θητεία» του στον Καραγκιόζη.
Το κύριο επάγγελμά σου ήταν καραγκιοζοπαίχτης;Το κύριο επάγγελμά μου ήταν κρεοπώλης. Τον Καραγκιόζη τον έμαθα όταν πρωτοείδα στου Χαρίδημου στην πλατεία του Αγίου Νικολάου (Νίκαια). Το σημείο που είναι τώρα η εμπορική τράπεζα, ήταν καφε-νείο με μια τεράστια σάλα. Εκεί έκανε το θέατρο για πρώτη φορά ο Χρήστος Χαρίδημος. Όταν είδα για πρώτη φορά παράσταση τα έχασα και από τότε κάθε βράδυ ήμουν εκεί. Κάθε βράδυ νέο έργο. Ο Χα-ρίδημος είχε τον τραγουδιστή και τον βοηθό. Χωρίς πρώτο βοηθό ο καραγκιοζοπαίχτης δεν μπορεί να βγάλει παράσταση. Τη μισή παράσταση στη βγάζει ο πρώτος βοηθός. Ερχόταν στο μαγαζί του πατέρα μου που ήταν λίγο παραπάνω έπαιρναν μια οκά μπριζόλες, πηγαίναν δίπλα στην ταβέρνα του Καραθα-νάση, τα έψηνε, τα τρώγανε, πίναν και πιάσαμε φιλία. Λέω μια μέρα στον πατέρα μου «καλέ μπαμπά, πες του κυρίου Χρήστου, το βράδυ να με βάλει μέσα στο πάλκο». Του λέει, λοιπόν «κύριε Χρήστο..», «τι θες κυρ Θόδωρε;», «..σε παρακαλώ, το βράδυ θα αφήσεις το παιδί να μπει στο πάλκο να δει;», «καλά έλα να με βρεις και βλέπουμε». Κανά δεκάλεπτο πριν αρχίσει η παράσταση «κυρ Χρήστο ήρθα». Μου ανοίγει την πόρτα, ανεβαίνω τέσσερα σκαλάκια, μπήκα στη σκηνή και έμεινα έκθαμβος! Όταν είδα το πάλκο γεμάτο φιγούρες τρελάθηκα. Η παράσταση μου άρεσε πάρα πολύ και όσο την έβλεπα με ξαλά-φρωνε. Την άλλη φορά πιο νωρίς μπήκα μέσα. Εκεί κόλλησα το μικρόβιο του Καραγκιόζη.
Τι χρονολογία ήταν;1937. Ήμουν 12 στα 13 μου. Τελείωσε η σεζόν. Την άλλη σεζόν έρχεται ο Μόλλας! Ο περίφημος Αντώ-νης Μόλλας. Τα ίδια με τον Μόλλα, από κοντά. Στου Χαρίδημου δε μια φορά είχαν ηρωική παράσταση και θέλαν να περάσουν τουρκικό στρατό. Μου δώσανε μια φιγούρα να την περάσω στο πανί. Η ψύχη μου τότε είχε πάει στον παράδεισο που πέρασα φιγούρα στον μπερντέ του Χαρίδημου. Πήγα το βράδυ στη μητέρα μου, όλο χαρά.
Ο Φρίξος είχε ανοίξει ένα θέατρο στο Αιγάλεω. Ένα βράδυ ήταν άρρωστος και ήθελε να κλείσει το θέατρο. Του λέω θα παίξω εγώ μια παράσταση. Το βράδυ κατενθουσιασμένος ο κόσμος. Μέχρι να γίνει καλά ο Φρίξος έκανα 5-6 παραστάσεις. Όταν ήρθε δεν τον θέλανε, γιατί είχαν συνηθίσει εμένα. Έτσι έφυγε ο Φρίξος κι έμεινε το θέατρο σε μένα.
Το πιο μεγάλο θέατρο που είχα το άνοιξα το 1945 στην Αμφιάλη. 20 χρονών ήμουν. Ήταν καλοκαιρινό 600 θέσεων. Το άνοιξα το Πάσχα 4-5 Μαϊου. Ο βοηθός μου, ο Νίκος Νταλάρας, δούλευε τη μέρα στα
Στην μνήμη του Νίκου Κυπραίουτου Νικόλαου Τζιβελέκη
καλλιτέχνη θεάτρου σκιών - θεατρολόγο
14
Από δεξιά: Νίκος Κυπραίος, Βάγγος Κορφιάτης, Χάρης Μπιλλίνης το 2000Αρχείο Μιχάλη Ταυλάτου
βαφεία της κλωστοϋφαντουργίας στον Βελισσαρόπουλο. Έπαιρνε 60 δρχ. την ημέρα. Εγώ το βράδυ για την παράσταση του έδινα 200 δρχ. Αυτός ήταν ο βασικός μου βοηθός που βίδωνε τις φιγούρες της κάθε παράστασης και είχα άλλους δύο ακόμα. Ο μπουφές στο θέατρο ήταν δικός μου. Κι από εκεί έβγαζα λεφτά.
Μετά τον πόλεμο ήταν μια οργάνωση οι χίτες. Ήταν κάτι ‘π..δες’ που δίναν ξύλο. Έπιαναν στο δρόμο κόσμο και τους έσπαγαν στο ξύλο. Έτσι ο κόσμος δεν έφευγε από την Αμφιάλη να πάει στα Ταμπούρια που είχε κινηματογράφους. Περιοριζόταν στη γειτονιά του, σε μένα στον Καραγκιόζη. Και κάθε βράδυ είχα 400 εισιτήρια. Δευτέρα 500 εισιτήρια. Πολλές φορές τη Δευτέρα επαναλάμβανα την παράσταση της Κυριακής.
Τότε, είχε έρθει μια κινηματογραφική ταινία ρωσική «το Ουράνιο Τόξο» (σκηνοθεσία Μαρκ Ντον-σκόι, 1944). Στους κινηματογράφους σκοτωμός ο κόσμος να πάει να δει τη ταινία. Η πρώτη μεταπολε-μική ταινία της Ρωσίας. Πάμε με τον Βάγγο στο σινεμά, καθόμαστε βλέπουμε την ταινία τρεις φορές, πήραμε αριθμούς, γράψαμε ονόματα, και πιάνει ο Βαγγέλης -γιατί στις φιγούρες ήταν άριστος- και φτιάχνει 74 φιγούρες χαρτονένιες όλες, για να παίξουμε το «ουράνιο τόξο». Το διαφημίζω εγώ εδώ και ο Βαγγέλης στην Θηβών 152, που έπαιζε. Το διαφήμιζε ο Βαγγέλης μια εβδομάδα «Την Κυριακή θα έχουμε το ουράνιο τόξο κλπ». 737 εισιτήρια έκανα εγώ! Την άλλη μέρα το ξαναβάζω και κόβω άλλα 500.
Στην εφορία στον Πειραιά που πηγαίναμε και σφραγίζαμε τα εισιτήρια, όταν πηγαίναν οι κινηματο-γράφοι των Ταμπουρίων, τους κοροϊδεύαν οι εφοριακοί ότι ο Καραγκιόζης κάνει παραπάνω εισιτήρια από αυτούς και με πιο ακριβό εισιτήριο.
Από φιγούρες δεν έχω πολλές, αλλά ό, τι έργο θες το βγάζεις. Αυτές που έχω μου τις είχε φτιάξει ο Λεωνίδας Μαρής. Έχω και κάτι φιγούρες απ’ το Βάγγο.
Ότι κι αν έκανα στη ζωή μου διέπρεψα. Ήμουν σωστός και σαν υπάλληλος και σαν αφεντικό. Μπορεί να είμαι αγράμματος, αλλά δεν έμεινα αδαής και αμαθής.
(Η επίσκεψη μας πραγματοποιήθηκε στις 30/5/2010. Ένα χρόνο μετά περίπου απεβίωσε. Δυστυχώς, η έλλειψη σημαντικών πληροφοριών από τις παραπάνω μαρτυρίες οφείλεται
στο απείραστο της τότε ηλικίας μας για τέτοιου είδους καταγραφές.)
15
Θ
υμάμαι ήταν χειμώνας του 2001. Ήμουν 11 ετών, στην Πέμπτη τάξη του Δημοτικού σχολείου. Είχα την τύχη και την χαρά, να έχω έναν άξιο Δάσκαλο, ευφυή, πολυπράγμονα και με καλλιτεχνική συνείδηση και ευαισθησία. Αυτό το κατάλαβα καλύτερα μεγαλώνοντας, αλλά μου το ψιθύριζε μια φωνή μέσα μου και τότε. Στο μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας υπήρχε ένα κείμενο προς ανάγνωση και ανάλυση με θέμα... μαντέψτε; Ναι σωστά μαντέψατε! Για
να γράφω τις θύμισες μου εδώ στην εφημερίδα μας, τον ξυπόλητο λαϊκό θυμόσοφο είχε θέμα. Ήταν «Ο Καραγκιόζης Αστροναύτης» σε κείμενο του Ευγένιου Σπαθάρη. Δεν μπορούσα να σταματήσω να χαζεύω τις δύο σκιτσαρισμένες φιγούρες που συνόδευαν το κείμενο, μάλιστα είχα τσακίσει και τη σελίδα στο σημείο που βρίσκονταν για να τις βλέπω συνέχεια.
Ήρθε λοιπόν η ώρα να κάνουμε όλοι οι μαθητές την καθιερωμένη ανάγνωση του κειμένου, αλλά αυτή τη φορά με έναν πρωτότυπο τρόπο. Ο Δάσκαλος μας, ο κυρ Αλέκος είχε την ιδέα η ανάγνωση του κειμένου να γίνει κάπως αλλιώς. Δεδομένου ότι το κείμενο ήταν σε μορφή διαλόγων εφόσον ήταν σενάριο παράστασης, ο Δάσκαλος μας παρότρυνε να προσπαθήσουμε όσοι μπορούμε να μιμηθουμε τις φωνές των χαρακτήρων. Εγώ ήδη μέσα μου πετούσα απ’ τη χαρά μου, χωρίς να φανταζόμουν το τι ομορφότερο θα επακολουθούσε. Βλέπετε τύχαινε να γνωρίζω τον ξυπόλητο φίλο μας αρκετά καλά από την ηλικία των τεσσάρων ετών που συστηθήκαμε για πρώτη φορά, οπότε η πρόκληση του Δάσκαλου μας για μένα ήταν ευχαρίστηση, διότι θα έκανα αυτό που αγαπώ μπροστά στους συμμαθητές μου.
Ξεκίνησαν λοιπόν τα αγαπημένα μου φιλαράκια, οι συμμαθητές μου να διαβάζουν το κείμενο, αλλά ομολογουμένως στο κομμάτι της μίμησης η φιλότιμη προσπάθεια τους δεν ευδοκίμησε τόσο και όπως λέμε δεν απέδωσε καρπούς . Ήρθε η σειρά μου. Με μεγάλη άνεση, σαν να βρίσκομαι σπίτι μου και να παίζω στους δικούς μου ανθρώπους, κάτι που έκανα σχεδόν κάθε μέρα από το πάθος μου για την Τέχνη,
Νίκος ΜπαρμπούτηςΤο πρώτο χειροκρότημα
Ανα
μνήσεις
16
άρχισα να αλλάζω τη φωνή μου και να μιμούμαι τους χαρακτήρες. Ο Δάσκαλος μας έμεινε έκπληκτος μίας και ήξερε την αγάπη μου για τον Καραγκιόζη, αλλά δεν ήξερε ότι παίζω. Ευχάριστα ξαφνιασμένος, με ένα πλατύ χαμόγελο αναγνώρισης και θαυμασμού με ρώτησε, «Νικόλα μου παίζεις Καραγκιόζη;». Εγώ με υπερηφάνεια και με μια νεανική έπαρση απαντώ: «Ναι κύριε χρόνια τώρα! Παίζω συνέχεια στο σπίτι, στους συγγενείς μου, στους φίλους μου. Το αγαπώ πολύ και μια μέρα θέλω να παίξω και σε μεγάλο κοινό». Εκείνος μου αποκρίθηκε με χαρά: « Μπράβο αγόρι μου είσαι πολύ καλός. Έφτασε αυτή η μέρα! Θα φέρεις εδώ τον μπερντέ σου και θα παίξεις εδώ για εμάς στην τάξη σου, για τους συμμαθητές σου. Θέλεις; «. Εγώ πέταξα από την χαρά μου και φυσικά δέχτηκα και άρχισα ήδη να σκέφτομαι πως θα το οργανώσω και τι έργο θα παίξω.
Δεν άργησε η πολυπόθητη στιγμή. Μια μέρα νωρίτερα είχαμε φορτώσει με την μητέρα μου τα σύνεργα της Τέχνης, στο αυτοκίνητο που είχε τότε ένα μικρό Suzuki. Φιγουράκια του εμπορίου και αυτοσχέδια δικά μου, μικρές σιδερόβεργες για σούστες που είχα αφαιρέσει από ποδοσφαιράκια, το μπερντεδάκι διαστάσεων 1x1,5 καμωμένο από ελαφρύ ντέξιον, ένα πορτατίφ για τον φωτισμό, ένα φορητό CD player και τέλος ένα CD της Θεατρικής παράστασης «Σκιών καμώματα» του Ευγένιου Σπαθάρη για την μουσική επένδυση της παράστασης. Όλα ήταν έτοιμα! Φτάνουμε στο σχολείο. Ο κυρ Αλέκος μας βοηθάει στη μεταφορά των σύνεργων από το αμάξι στην τάξη. Τοποθετεί το μπερντεδάκι πάνω στην έδρα του. Αντικριστά σε σχήμα αμφιθεατρικό τοποθετεί τις καρέκλες και η τάξη μετατρέπεται σε θεατράκι. Στο διάλειμμα θα έπρεπε να διαλέξω τρεις συμμαθητές για βοηθούς μου. Ναι καλά ακούσατε, τρεις παρακαλώ! Δύο για τον χειρισμό των φιγούρων και έναν στο CD player σε ρόλο Dj για να βάζει τα τραγούδια της παράστασης. Για την ακρίβεια θα έπρεπε να σταματάει το CD στο φινάλε ενός κομματιού πριν ακουστεί η φωνή του Σπαθάρη να μιλάει, μίας και δεν περιείχε το CD συγκεκριμένες επιλογές τραγουδιών, αλλά ολόκληρη την παράσταση. Δεν είχα τότε τραγούδια με επιλογές αποκλειστικά για τις παραστάσεις και τραγουδούσα εγώ ακαπέλα. Ουσιαστικά χρειαζόμασταν το CD μόνο για το σέρβικο της έναρξης και τον καλαματιανό στο φινάλε.
Οι δύο βοηθοί για τον χειρισμό των φιγούρων ήταν οι δύο αγαπημένοι μου φίλοι που ήμασταν σαν αδέρφια και είχα προσδοκίες από αυτούς. Τους εξουθένωσα στην πρόβα για το πως να κινούν τις φιγούρες και ήμουν αυστηρός (εδώ γελάμε). Τα καημένα τα παιδιά είχαν απηυδήσει, αλλά έπρεπε να βάλουν τα δυνατά τους για να βγει καλή η παράσταση. Σε ρόλο Dj η καλύτερη μου φίλη. Είχε την μοναδική ευθύνη να σταματήσει εγκαίρως το CD μόλις τελειώσει η μουσική και πριν ακουστεί η αμίμητη φωνή του Σπαθάρη να λέει χαρακτηριστικά «Αχ ευχαριστώ κύριε μαέστρο, μωρέ ξεποδαριάστηκα να χορεύω». Όλα ήταν έτοιμα!
Ο κυρ Αλέκος μου προτείνει να παίξω δύο παραστάσεις. Μια παράσταση με βοηθούς και μια μόνος μου. Θα με βιντεοσκοπούσε κιόλας. Οι εκπλήξεις διαδεχόταν η μία την άλλη. «Εντάξει Δάσκαλε μου» του είπα, θα παρουσιάσω «Τα αινίγματα της Βεζυροπούλας» πρώτα μαζί με τους βοηθούς και την «κολοκυθιά» μόνος μου. Βλέπετε τα γνώριζα καλά αυτά τα έργα, από τις αγαπημένες μου βιντεοκασέτες του Σπαθάρη που είχα στην συλλογή μου για χρόνια και τις παρακολουθούσα συνέχεια. Και εκεί που όλα ήταν έτοιμα για το πρώτο καμπανάκι, ο Δάσκαλος μου επιφύλαξε άλλη μια έκπληξη. Κάλεσε δύο τμήματα ακόμη να παρακολουθήσουν την παράσταση και σύσσωμο το εκπαιδευτικό προσωπικό του σχολείου. Τα έχασα! Είχα συνηθίσει να παίζω σε 4 με 5 άτομα, στους δικούς μου ανθρώπους που είχα μια ευνοϊκή κριτική και αντιμετώπιση. Τώρα έπρεπε να θεατρίσω πάνω από 100 άτομα στην κατάμεστη τάξη μας. Η αγάπη και το μεράκι όμως ήταν οι καλύτεροι μου σύμμαχοι.
Πρώτο καμπανάκι οι φιγούρες ανά χείρας. Δεύτερο ανάβουμε το πορτατίφ και φωτίζεται η σκηνούλα μας. Τρίτο καμπανάκι και η συμμαθήτρια πατάει το play στο CD, σε λάθος κομμάτι όμως! Σκέφτομαι δεν αρχίσαμε καλά, της λέω τον αριθμό, το διορθώνει. Ακούγεται σέρβικο. Τα πόδια μου έτρεμαν. Δεν
17
ήξερα τι θα πει τρακ, το ανακάλυψα τότε! Με το πρώτο «εεε ωπα, εεε ρε γλέντια» τα ξέχασα όλα. Ήμουν μόνο εγώ και οι σκιές μου! Άκουγα τα γέλια των θεατών αλλά και μια ευλαβική ησυχία στα σημεία των διαλόγων, που σημαίνει ότι παρακολουθούσαν με προσοχή. Ήμουν τόσο χαρούμενος που προσπέρασα τα «λάθη» των βοηθών, οι οποίοι δεν ακολούθησαν τις οδηγίες της πρόβας και έκαναν του κεφαλιού τους. Δεν θα ξεχάσω ακόμα την Dj μας, που αφαιρέθηκε και δεν πάτησε εγκαίρως το stop στο CD όπως της είχα υποδείξει και μίλαγα εγώ μαζί με τον Σπαθάρη! Θυμάμαι ακόμα κινηματογραφικά αυτήν την εικόνα, γελάω και συγκινούμαι.
Τέλος καλό, όλα καλά! Η πρώτη παράσταση τελείωσε με επιτυχία. Το χειροκρότημα των θεατών ασταμάτητο. Συμμαθητές και καθηγητές γέλασαν με την καρδιά τους και γέμισαν τη δική μου καρδιά ευγνωμοσύνη και χαρά. Δεύτερη παράσταση, μόνος μου αποδίδω την κολοκυθιά με Cameraman τον Δάσκαλο μου πίσω από το μπερντέ. Τελειώνει η παράσταση, ξανά χειροκρότημα. Το πρώτο χειροκρότημα που πήρα στη ζωή μου, το οφείλω στο Δάσκαλο μου, στους συμμαθητές μου και στους γονείς μου που με στήριζαν και με βοηθούσαν. Τότε κατάλαβα ότι η μεγαλύτερη ανταμοιβή για έναν καλλιτέχνη που καταθέτει την ψυχή του σε οποιαδήποτε μορφή Τέχνης, είναι το χειροκρότημα.
Μετά από 16 χρόνια και συγκεκριμένα το 2017 πληροφορούμαι ότι ο Δάσκαλος μου έχει γίνει Διευθυντής σε Δημοτικό σχολείο. Επικοινωνώ μαζί του και του αναφέρω ότι παρουσιάζω επαγγελματικά πλέον παραστάσεις Θεάτρου Σκιών. Φυσικά η πρόσκληση για συνεργασία δεν άργησε. Πήγα στο σχολείο που εργαζόταν και παρουσίασα παράσταση για τις τρεις πρώτες τάξεις. Συγκινηθήκαμε αμφότεροι με τον κυρ Αλέκο, νοσταλγώντας τα παλιά και την ευκαιρία που μου είχε δώσει τότε, να ακούσω το πρώτο χειροκρότημα σε παράσταση μου. Ένα πρώτο χειροκρότημα που δεν θα ξεχάσω ποτέ !!!
18
Ποιήματα για τον Καραγκιόζη μας
Ακούσατε ακούσατε...
Νπρηώλεη θαη κνηάδνπλ ηα βνπλά κε ζέαηξν ζθηώλ. Μαύξν ζύλλεθν πιαγηάο θαηεθνξίδεη -ζηέγε ηεο παξάγθαο. Άζπξα παληά ζθηζκέλα αξραίσλ θατθηώλ. Έηνηκνο ν κπεξληέο -θαη νη ζενί πείζνληαη απ’ αλάγθαο. Μαύξα πνπιηά, θξαηάλε θεγγάξη, πνπ κόιηο βγήθε, θπιαρηό. Τν θαζέλα αιιηώο ιαιεί θη αιιηώο λα θξώδεη. Τίπνηα ζε ηνύην ζθεληθό δελ ήηαλε θηηαρηό. Αρ! Να ’ρακε όινη ηελ ςπρή ηνπ Καξαγθηόδε. Αλάβνπλ μάθλνπ θώηα η’ αζηέξηα -ιπρλίεο ςπρώλ. Όζεο άληεμαλ κηα δσή κε ςειά ην θεθάιη. Ο Καξαγθηόδεο πνηέ δελ ήηαλε ν πξώηνο ηπρώλ. Έλαο μππόιεηνο γίλεηαη ζνθόο ζηελ βηνπάιε! Όηαλ λπρηώλεη ιόγν εηνηκάδεη, αλνίγεη ε πόξηα ηεο ςπρήο καο. Να πκλήζεη ηα πάζε, λα γειάζεη ηα ιάζε, λα δώζεη κάζεκα-πάζεκα θαη δεηά ηελ επρή καο γηα λ’ αληέμεη καδί καο θαη ην γέιην λα ζώζεη. Μηα θνπθνπβάγηα ζην κπεξληέ είδε θσο θαη κπήθε. Έλαο πεηεηλόο, θάπνπ καθξηά, ιάιεζε ηξηο ην θνπδνπλάθη. Ο ρνξόο ησλ ζθηώλ βξήθε θνηλό θαη βγήθε αξρίδεη ε παξάζηαζε -θξάδνπλ λπρηνθνξάθνη. Τν κόλν ίδην θάζε δεηιηλό είλαη ην αιιηώηηθν -ζαλ ηελ εκέξα πνπ πέξαζε θαη θεύγεη- Γεκάην ζθηέο, έλα θαξάβη είλαη ν κπεξληέο. Χηώηηθν. Πνιεκάεη λα βξεη μέθσην ηνπ λνπ γηα λα βγεη. Καη ε θσλή πνπ όιν θσλάδεη αθνύζαηε… Αθνύζαηε είκαη δσληαλόο, θησρόο θαη επηκέλσ. Αθνύζαηε, αθνύζαηε, είκαη ό,ηη δελ αθνύζαηε. Αθνύζαηε δελ αθνύζαηε, εγώ εδώ κέλσ… Από ηελ πνηεηηθή ζπιινγή «Οδόο Ηδνλώλ»
ηνπ Δεκήηξε Αβνύξε Αθεγεηή παξακπζηώλ - Σπγγξαθέα
19
Μορφονιόσ: Κφριε Καραγκιόηθ, εςείσ που ξζρετε, πϊσ μετριζται θ βλακεία; Καραγκιόζησ: Με το τετραγωνικό Μορφονιζ. Μορφονιόσ: Δεν ςασ καταλαβαίνω κφριε Καραγκιόηθ. Καραγκιόζησ: Όςο πιο λίγα τετραγωνικά βλζπει το μάτι ςου τόςθ περιςςότερθ βλακεία ζχεισ. Μορφονιόσ: Εγϊ κφριε Καραγκιόηθ όλθ τθ μζρα δε ςθκϊνω κεφάλι από τθν οκόνθ του υπολογιςτι. Πόςο βλάκασ είμαι; Καραγκιόζησ: Πόςθ είναι θ οκόνθ; Μορφονιόσ: Δεν ξζρω ακριβϊσ. Καραγκιόζησ: Δεν μπορϊ να ςε υπολογίςω ακριβϊσ αλλά είςαι μεγάλοσ βλάκασ. Μορφονιόσ: Δθλαδι κφριε Καραγκιόηθ είμαι ανυπολόγιςτοσ βλάκασ; Μπαρμπαγιώργοσ: Καραγκιόη, Καραγκιόη ανιψοφδι μου. Καραγκιόζησ: Τι ζπακεσ μπάρμπα και τρζμεισ; Μπαρμπαγιώργοσ: Καραγκιόη κα με καταγγείλουν τα πρόβατα. Καραγκιόζησ: Γιατί μπάρμπα μου; Τι τουσ ζκανεσ; Μπαρμπαγιώργοσ: Για ςεξουαλικι παρενόχλθςθ, επειδι τουσ πιάνω τα μαςτάρια όταν τ’ αρμζγω. Καραγκιόζησ: Τουσ ζχεισ πει και βρωμόλογα; Μπαρμπαγιώργοσ: Ναι παιδάκι μου. Η κατςικάδα δε μου κάκεται και τθσ λζω: κάτςε καλά μωρι κατςικάδα. Καραγκιόζησ: Μπάρμπα, μπορεί να φασ μζχρι και ιςόβια μ’ αυτό που κάνεισ. Μπαρμπαγιώργοσ: Λεσ παιδάκι μου να πάκω τζτοιο χουνζρι; Κοπρίτησ: Πατζρα, πατζρα, πιγαμε για ψάρεμα. Καραγκιόζησ: Τι κάνατε παιδάκια μου; Τρελακικατε; Θα ςασ βάλουν πρόςτιμο. Κολλητθρησ: Μα δεν πιγαμε να πιάςουμε ψάρια. Καραγκιόζησ: Τι πιγατε να πιάςετε; Κολλητθρησ: Πιγαμε να πιάςουμε μάςκεσ. Καραγκιόζησ: Και πιάςατε; Μπιρικόκοσ: Πιάςαμε πατζρα χίλιεσ μάςκεσ και εικοςιζνα ποδονάρια. Καραγκιόζησ: Γιατί εικοςιζνα; Κοπρίτησ: Είχαν ξεμείνει πατζρα φαίνεται, από τθν Επανάςταςθ του ’21.
Η χώρα του Καραγκιόζη του Δημθτρη Αβοφρη
αφηγητθ παραμυιιών - ςυγγραφέα
20
Μία σημαντική μαρτυρία ακόμη, από την κόρη του Αντώνη Μόλλα, την Αρετή Γιοβάννου (περιοδικό Θέατρο, τεύχος 10, σελ. 59):
Σ
την κατοχή είχε το θέατρο του στη Λεωφόρο Αλεξάνδρας κοντά στις φυ-λακές Αβέρωφ, που ‘ταν γεμάτες πα-τριώτες. Οι φωνές τους απ’ τα βασανι-
στήρια, ανακατεμένες με τους ήχους μιας δυνατής μουσικής και ενός μοτέρ μοτοσυκλέτας, έφταναν μέχρι τ’ αυτιά μας μέσα στη σιγαλιά της νύχτας. Μέναμε καθιστοί στα κρεβάτια μας με σφιγμένες τις γροθιές όσο κράταγε το μαρτύριο αυτών των ανθρώπων. Μπορούσαμε να ξεχωρίσουμε καθαρά αν ήταν άντρας ή γυναίκα γιατί όλοι αυτοί οι ήχοι, που αποτελούσαν ένα σύνολο, όσο ξεμάκραιναν χωρίζονταν κι ακούγαμε ,εκεί που βρισκόμαστε εμείς, τον καθένα μόνο του. Αυτά τα ουρλιαχτά του πόνου δεν στάθηκαν ικανά να κάνουν τον πα-τέρα μου να τρομοκρατηθεί. Εξακολουθούσε να παίζει πατριωτικά έργα όπως και πριν. Μία βραδιά έπαιζε Κατσαντώνη. Ήταν Κυριακή και το θέατρο είχε γεμίσει. Ο κόσμος, ο πεινασμένος, ο καταπιεσμένος και ταπεινωμένος, ξέσπαγε κάθε τόσο σε ακράτητα χειροκροτήματα. “Απ’ έξω μαυροφόρα απελπισία, πικρής σκλαβιάς χειροπιαστό σκοτάδι . . . “ Μία ομά-δα Ιταλών στρατιωτών περιπολούσε γύρω στις φυλακές. Άκουσε ο επικεφαλής τα χειροκροτήματα και ρώτησε ένα διερμηνέα. Του εξήγησε ότι προέρχονται από τον Καραγκιόζη. Τα πράγματα Θα μέναν μέχρις εκεί αν από μία μεριά της λεωφόρου δεν φαινόταν η σκηνή του Καραγκιόζη. Είδες τότε ο Ιταλός τους φου-στανελοφόρους κι αναρρίγησε. Κάτι ξέρει από αυτά . . . Έξαλλος, ξεκινάει με το τσούρμο του. Περνάει φουριόζος την πόρτα χωρίς να πει τίποτα - λες κ’ έμπαινε στο τσιφλίκι του - και προχωρεί προς το πάλκο. Τους ακολούθησα με κομμένη την ανάσα. Ήταν 62 χρόνων τότε ο πατέρας μου και τον βασάνιζε φοβερά το έλκος του στομαχιού του. Σκεφτόμουνα ότι είχε τραβήξει και με έπιανε τρέλα. Εξαγριωμένος άνοιξε την πόρτα του πάλκου και περάσαμε μαζί μ’ αυτόν οι στρατιώτες του και εγώ. Ξαφνιάστηκε ο πατέρας μου απ’ το ποδοβολητό, γύρισε λίγο το κεφάλι του προς τα μέσα. Για μία φευγαλέα στιγμή οι δύο άντρες
Το αφιέρωμα «ο Καραγκιόζης στον πόλεμο και στην αντίσταση», με αποσπάσματα από το βιβλίο Καραγκιόζης ο Πρόσφυγας του Θανάση Φωτειάδη, (Εκδόσεις Guitenberg).
Το αφιέρωμα μας θα συνεχιστεί και με περιπέτειες πολλών άλλων καραγκιοζοπαιχτών. Καλή ανάγνωση.
Ο Καραγκιόζης στην ΑντίστασηΙΔ΄ μέρος
επιμέλεια: Τ. Κωστιδάκης - Σ. Κοτσορές
21
κοιτάχτηκαν στα μάτια. Και σαν να μη συνέβαι-νε τίποτα, απευθυνόμενος σε μένα, θυμωμένος γιατί τον ενόχλησαν, είπε: “Κλείσε την πόρτα”. Γύρισε προς τις φιγούρες του κ’ εξακολούθησε την παράσταση του. Έκλεισα την πόρτα και πε-ρίμενα το ξέσπασμα της καταιγίδας. Μα τίποτα. Η παράσταση συνεχιζότανε, ο κόσμος χειροκρο-τούσε δαιμονιωδώς κι ο Ιταλός είχε μείνει άναυ-δος. Μία στιγμή που ο πατέρας μου ζήτησε κάτι από τους βοηθούς του κ’ η ματιά του έπεσε ξανά στον Ιταλό, εκείνος τον καθησύχασε με νοήμα-τα και χειρονομίες, σα να του ‘λεγε να μην ενο-χλείται από την παρουσία του αλλά να συνεχίσει τη δουλειά του. Όταν έγινε διάλειμμα, ο Ιταλός άπλωσε και τα δυό του χέρια για να τον συγχα-ρεί, ενώ έλεγε και ξανάλεγε. “ Ένας άνθρωπος μόνο . . . ένας άνθρωπος μόνο”. Ύστερα μίλησε μέσω του διερμηνέα. Όταν μπήκε στο πάλκο φα-ντάστηκε πως θα ‘βρισκε ολόκληρο θίασο πίσω από το μπερντέ κ’ έμεινε κατάπληκτος σαν είδε πως μόνο ένας άνθρωπος μιλούσε όλες τις φιγούρες. Εκείνο που του κανε εντύπωση ήταν η αλλαγή των φόνων και του ύφους. Ο ίδιος αγαπούσε πολύ τις τέχνες κ’ είχε κάνει πολλές μελέτες γύρω από το θέατρο. Μα αυτό το είδος του θεάτρου δεν το ξερε ούτε το είχε διανοηθεί. “Είσαι μεγάλος καλλιτέχνης είπε. Κανονικά Θα πρεπε να σε συλλάβω. Δεν τολμώ, η τέχνη σου με αιχμαλώτισε. Σε παρακαλώ όμως μη με φέρεις ξανά σε δύσκολη θέση. Δεν πρέπει να παίζεις πατριωτικά έργα, απαγορεύεται”. Έσφιξε πάλι με τα δυο του χέρια το χέρι του πατέρα μου, πήρε τους άντρες του κ’ έφυγε. Από τότε ερχόταν συχνά. Θυμάμαι άπειρα τέτοια περιστατικά, που δείχνουν πόσο βαθιά εντύπωση έκανε ο Καραγκιόζης τους ξένους”.
