Plan upravljanja životnom sredinom i procjena uticaja na ... · OPIS PROJEKTA, LOKACIJE, NAMJENE I ... SLIKA 14 ZONE ZAŠTITE IZVORIŠTA VRELO OKO..... 52. Plan upravljanja životnom

Plan upravljanja životnom sredinom i procjena uticaja na društvo

Zahtjev za prethodnu procjenu uticaja na životnu sredinu

Projekta Izgradnje sistema za navodnjavanje na lokacijama: Zubački Plato,

Gomiljani, Mrkonjići, Mosko i Abatno polje / Rezervoar Kameni Do

Banja Luka, maj, 2019. godine

Institut za građevinarstvo “IG” Banja Luka

PREDMET

Plan upravljanja životnom sredinom i procjena uticaja na društvo projekta izgradnje sistema za navodnjavanje na lokacijama: Zubački Plato, Gomiljani, Mrkonjići, Mosko i Abatno polje / Rezervoar Kameni Do

NARUČILAC

Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republike Srpske / Jedinica za koordinaciju poljoprivrednih projekata APCU

NOSILAC IZRADE

Institut za gradjevinarstvo "IG" d.o.o. Banja Luka Kralja Petra I Karađorđevića 92-98 78000 Banja Luka Tel: 00 387 (0)51 348 360 Fax: 00 387 (0)51 348 372 E-mail: [email protected] Website: www.institutig.com

BROJ PROTOKOLA IZ-IGBL-IN-EK - 1087/19

RADNI TIM

Msc Siniša Cukut, dipl.inž.tehnol.

Velibor Komlenić, dipl.inž.zžs.

Nevenko Samouković, dipl.inž.građ.

Željka Stojanović, dipl.inž.polj.

Dragana Dubravac, dipl.pravnik

Bojana Ivić Župić, dipl.inž.šum.

Danijel Ivić, dipl.ecc.

Dr Mirjana Bartula, dipl.inž.biol.

DIREKTOR

_____________________________________ Doc. Dr Nebojša Knežević, dipl.inž.tehnol.

Institut za građevinarstvo „IG“ d.o.o. Banja Luka Kralja Petra I Karađorđevića 92 -98

78 000 Banja Luka

mailto:[email protected]

http://www.institutig.com/

Plan upravljanja životnom sredinom i procjena uticaja na društvo | 3

SADRŽAJ:

1. UVOD ..................................................................................................................................................... 6

1.1. CILJ PROCJENE SOCIJALNIH I EKOLOŠKIH UTICAJA............................................................................... 7

2. OPIS PROJEKTA, LOKACIJE, NAMJENE I VELIČINE ................................................................... 8

2.1. OPIS LOKACIJE PROJEKTA .................................................................................................................... 8 2.2. OPIS PREDLOŽENOG PROJEKTA ......................................................................................................... 14

2.2.1. Postojeći sistem navodnjavanja ............................................................................................ 14 2.2.2. Opis planiranog sistema navodnjavanja - tehničke karakteristike projekta .................... 16 2.2.2.1. LOKACIJA ZUBCI ............................................................................................................... 20 2.2.2.2. SISTEM ZA NAVODNJAVANJE GOMILJANI ................................................................ 27 2.2.2.3. LOKACIJA MRKONJIĆI ..................................................................................................... 27 2.2.2.4. LOKACIJA MOSKO ............................................................................................................ 42 2.2.2.5. REZERVOAR KREMENI DO ............................................................................................ 46

3. OPIS MOGUĆIH UTICAJA PROJEKTA NA ŽIVOTNU SREDINU ................................................ 47

3.1. OPIS ŽIVOTNE SREDINE NA KOJU PROJEKAT MOŽE IMATI UTICAJ ....................................................... 47 3.1.1. Fizički faktori ............................................................................................................................. 47 3.1.2. Biološke karakteristike ............................................................................................................ 53 3.1.3. Socio-kulturološke karakteristike ........................................................................................... 55 3.1.3.1. Vlasnička struktura nad zemljištem u obuhvatu projekta .............................................. 56 3.1.3.2. Pojedinačne konsultacije sa vlasnicima parcela pod direktnim uticajem projekta ..... 58

3.2. OPIS MOGUĆIH UTICAJA PROJEKTA NA ŽIVOTNU SREDINU ................................................................. 58 3.2.1. Uticaji na oblasni riječni sliv Trebišnjice ............................................................................... 58 3.2.2. Uticaji u fazi izgradnje ............................................................................................................. 60 3.2.3. Uticaji u fazi korištenja ............................................................................................................ 63 3.2.4. Pozitivni uticaji projekta na upravljanje okolinom ................................................................ 65 3.2.5. Opis mogućih (pozitivnih i negativnih) uticaja projekta na društvo ................................... 65

4. OPIS PREDVIĐENIH MJERA ZA SPREČAVANJE, SMANJIVANE I OTKLANJANJE ŠTETNIH

UTICAJA ...................................................................................................................................................... 73

4.1. PLAN MJERA ZA PREVENCIJU/UBLAŽAVANJE EKOLOŠKIH UTICAJA ..................................................... 73 4.2. PLAN PRAĆENJA STANJA ŽIVOTNE SREDINE ....................................................................................... 81

5. KRATAK PREGLED ALTERNATIVA KOJE JE NOSILAC PROJEKTA RAZMATRAO I NAVOĐENJE RAZLOGA ZA IZABRANO RJEŠENJE, S OBZIROM NA UTICAJE NA ŽIVOTNU

SREDINU ..................................................................................................................................................... 86

6. IZVOD IZ PLANSKOG AKTA ............................................................................................................ 88

7. INFORMACIJE O MOGUĆIM TEŠKOĆAMA NA KOJE JE NAIŠAO NOSILAC PROJEKTA PRI

PRIKUPLJANJU PODATAKA ................................................................................................................... 88

8. NETEHNIČKI REZIME ....................................................................................................................... 89

9. ANALIZA POTREBA ZA JAČANJEM KAPACITETA I OBUKOM ................................................ 97

10. PREGLED POTREBA ZA DOZVOLAMA .................................................................................... 99

11. ANALIZA O OPCIJAMA ZA SPREMNOST U SLUČAJU INCIDENTNIH SITUACIJA .......... 100

12. OBJAVLJIVANJE I JAVNA RASPRAVA .................................................................................. 100

13. PLAN UPRAVLJANJA OTPADOM ............................................................................................ 101

14. PRILOZI ......................................................................................................................................... 102

PRILOG BR. 1: PLAN UPRAVLJANJA OTPADOM ................................................................................ 103 PRILOG BR. 2: DOBRE GRAĐEVINSKE PRAKSE ............................................................................... 108 PRILOG BR. 3: DETALJNA ANALIZA DRUŠTVENE PROCJENE ...................................................... 112


Popis tabela

TABELA 1, KLIMATOGRAM TREBINJA ............................................................................................................................. 47 TABELA 2 KRETANJE BROJA STANOVNIKA ........................................................................................................................ 56 TABELA 3 PREGLED PARCELA NA LOKALITETU GOMILJANI SA USPOSTAVLJENIM PRAVOM SLUŽNOSTI............ ERROR! BOOKMARK NOT

DEFINED. TABELA 4 PLAN ZA PREVENCIJU I UBLAŽAVANJE EKOLOŠKIH UTICAJA ZA PROJEKAT NAVODNJAVANJA NA LOKACIJAMA ZUBAČKI PLATO,

GOMILJANI, MRKONJIĆI, MOSKO I ABATNO POLJE /REZERVOAR KAMENI DO ............................................................... 74 TABELA 5 PLAN PRAĆENJA STANJA ŽIVOTNE SREDINE ZA PROJEKAT NAVODNJAVANJA NA LOKACIJAMA NA LOKACIJAMA ZUBAČKI PLATO,

GOMILJANI, MRKONJIĆI, MOSKO I ABATNO POLJE /REZERVOAR KAMENI DO ............................................................... 81 TABELA 6 IZVOD IZ PP RS DO 2025. GODINE .................................................................................................................. 88 TABELA 7 INSTRUMENTI POTREBNI U SKLADU SA PROCEDURAMA SB I ZAKONIMA RS ............................................................... 99 Popis slika

SLIKA 1, PREDMETNE LOKACIJE NA KOJIMA JE PLANIRANO NAVODNJAVANJE PRIKAZANE NA TOPOGRAFSKOJ PODLOZI ....................... 9 SLIKA 2, SATELITSKI SNIMAK LOKACIJE „ZUBAČKI PLATO“ U OBUHVATU PROJEKTA ................................................................... 10 SLIKA 3, SATELITSKI SNIMAK LOKACIJE „GOMILJANI“ U OBUHVATU PROJEKTA ........................................................................ 10 SLIKA 4, POLOŽAJ SELA MRKONJIĆI I DRIJENJANI U ODNOSU NA SELA TULJE I ŽAKOVO (UZVODNO) I DRAČEVO (NIZVODNO) ........... 11 SLIKA 5, SITUACIONI PRIKAZ POVRŠINA ZA NAVODNJAVANJE NA LOKACIJI MRKONJIĆI .............................................................. 12 SLIKA 6, SATELITSKI SNIMAK LOKACIJE „MOSKO“ U OBUHVATU PROJEKTA ............................................................................. 13 SLIKA 7, SITUACIONI PRIKAZ LOKACIJE ABATNO POLJE /REZERVOAR KREMMI DO NA TOPOGRAFSKOJ PODLOZI .............................. 13 SLIKA 8 PROSTORNI RASPORED RANIJEG SISTEMA NAVODNJAVANJANA PODRUČJU PROJEKTA .................................................... 15 SLIKA 9 NOVОFORMIRАNI IRIGАCIОNI PODSISTEMI NA PODRUČJU PROJEKTA ......................................................................... 17 SLIKA 10, ŠEMATSKI PRIKAZ NAVODNJAVANJA NA TOPOGRAFSKOJ PODLOZI SA POZICIJAMA PS POPOVO POLJE I PS ZASAD POLJE ..... 19 SLIKA 11, VODNI BILANS TLA - WATER BALANCE OF SOIL................................................................................................... 30 SLIKA 12, NAVODNJAVANJE BRAZDAMA PREKO FOLIJOM OBLOŽENOG KANALA I NATEGA-PLASTIČNIH CRIJEVA ............................. 31 SLIKA 13, RAZVOD DO BRAZDA SE VRŠI I PREKO PRENOSNIH CJEVOVODA SA OTVOROM NA ODREĐENOM RAZMAKU ...................... 32 SLIKA 14, U SLUČAJU DA NA HIDRANTU (TOČEĆEM MJESTU NA KRAJU SISTEMA) NEMA DOVOLJNO PRITISKA ZA RAD MOŽE SE IZVRŠITI

PRIKLJUČENJE PREKO PUMPE ZA DODATNI PRITISAK NA KARDAN TRAKTORA. .................................................................. 33 SLIKA 15, DODATNI PRIBOR ZA TIFON SA MLAZNICAMA ZA FINU KIŠU ................................................................................... 35 SLIKA 16, DODATNI PRIBOR ZA TIFON SA MLAZNICAMA ZA FINU KIŠU ................................................................................... 35 SLIKA 13 IZVORIŠTE VRELO OKO SA CRPNOM STANICOM .................................................................................................... 51 SLIKA 14 ZONE ZAŠTITE IZVORIŠTA VRELO OKO ................................................................................................................ 52


Korišteni akronimi i skraćenice

ESMF Okvirni plan upravljanja životnom sredinom i socijalnim pitanjima BiH Bosna i Hercegovina EA Procjena životne sredine EIA Procjena uticaja na životnu sredinu EK Evropska komisija EMF Okvirni plan upravljanja životnom sredinom EP Ekološka dozvola EPP Ekološki prihvatljiv protok ESIA Procjena uticaja na životnu sredinu i društvo ESMP Plan upravljanja životnom sredinom i društvom EU Evropska unija FBiH Federacija Bosne i Hercegovini IDP – Projekt razvoja sistema za navodnjavanje IPA Pretpristupni instrument LDPE polietilen male gustine NVO Nevladina organizacija PUO Plan upravljanja životnom sredinom PS Pumpna stanica RS Republika Srpska SN – sistem navodnjavanja UKV – Udruženje korisnika voda USAID – Agencija Sjedinjenih Američkih Država za međunarodni razvoj USD – Američki dolar WB – Svjetska banka


1. UVOD U junu 2008. godine, nadležne institucije Bosne i Hercegovine (BiH) su formalno zatražile od Svjetske banke da razmotri mogućnost finansiranja projekta Razvoj sistema navodnjavanja (engl. IDP). Opšti cilj projekta je da se poboljša profitabilnost i produktivnost poljoprivredne proizvodnje unaprjeđenjem načina upravljanja vodama i modernizacijom sistema navodnjavanja. Cilj projekta će biti dostignut putem: (i) investicija u rehabilitaciju i modernizaciju struktura za navodnjavanje i odvodnjavanje, (ii) jačanja institucionalnih kapaciteta u javnom i privatnom sektoru putem organizacije i obučavanja korisnika voda te proširenja usluga sistema i (iii) izrade studija izvodivosti i idejnih rješenja za drugi krug prioritetnih investicija. Projekat se provodi u oba entiteta, Federaciji BiH (FBiH) i Republici Srpskoj (RS), te Brčko Distriktu (BD). Projekat se sastoji iz 3 komponente:

✓ Komponenta 1: Investicije u infrastrukturu za navodnjavanje i odvodnju, ✓ Komponenta 2: Institucionalno jačanje i savjetodavne usluge za navodnjavanje, ✓ Komponenta 3: Potpora implementaciji Projekta, Monitoring i Evaluacija.

Narodna skupština Republike Srpske je na Dvadeset prvoj sjednici, održanoj 1. novembra 2012. godine, donijela odluku o prihvatanju zaduženja prema Svjetskoj banci-Međunarodnoj asocijaciji za razvoj (International Development Association-IDA) za realizaciju Projekta izgradnje sistema za navodnjavanje (Irrigation Development Project-IDP). Projekat provodi Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, preko svoje Jedinice za koordinaciju poljoprivrednih projekata (APCU), u saradnji sa Ministarstvom finansija Republike Srpske. Cilj IDP projekta je rehabilitacija i modernizacija postojećih sistema za navodnjavanje, izgradnja novih sistema za navodnjavanje i jačanje institucionalnih kapaciteta u javnom i privatnom sektoru kako bi se obezbijedila održivost i efikasno korišćenje izgrađenih sistema. Cjelokupni projekat Razvoja sistema navodnjavanja je prema operativnoj politici OP 4.01 Svjetske banke koja se odnosi na Procjenu ekoloških uticaja klasificiran kao projekat B kategorije. Lokacije planirane za navodnjavanje na području Grada Trebinja su Zubački Plato, Gomiljani, Mrkonjići, Mosko i Abatno polje / Rezervoar Kameni Do ukupne površine 830 ha. Ove lokacije su predmet detaljne ekološke procjene i za njih je u skladu sa zahtjevima Svjetske banke potrebno pripremiti Plan upravljanja životnom sredinom (engl. EMP) koji sadrži analizu ekoloških i socijalnih uticaja predložene šeme za navodnjavanje. Sa druge strane u skladu sa zahtjevima Pravilnika o projektima za koje se sprovodi procjena uticaja na životnu sredinu i kriterijumima za odlučivanјe o potrebi sprovođenјa i obimu procjene uticaja na životnu sredinu (Sl. gl. RS br. 124/12) za ove projekte neophodna je Prethodna procjena uticaja na životnu sredinu. Imajući u vidu navedeno, ovaj dokument je urađen kako bi svojim sadržajem zadovoljio i potrebe Svjetske banke i potrebe legislative Republike Srpske u postupku podnošenje zahtjeva za Prethodnom procjenom uticaja na životnu sredinu.


1.1. Cilj procjene socijalnih i ekoloških uticaja Cilj ove procjene uticaja na životnu i društvenu sredinu projekta izgradnje sistema za navodnjavanje na lokacijama: Zubački Plato, Gomiljani, Mrkonjići, Mosko i Abatno polje / Rezervoar Kameni Do je da: (i) analizira politike, pravni i administrativni okvir relevantan za izgradnju infrastrukture za navodnjavanje, (ii) analizira dostupne osnovne podatke o ekološkim pitanjima i njihova kretanja, (iii) identifikuje moguće negativne i pozitivne uticaje projekta na životnu sredinu i predloži mjere za ublažavanje, (iv) navede ključne kriterije za praćenje kvaliteta životne sredine na području realizacije projekta; (v) izradi smjernice za ekološki prihvatljive građevinske prakse i (vi) pomogne u interinstitucionalnoj koordinaciji i procesu javnih / NGO rasprava.


2. OPIS PROJEKTA, LOKACIJE, NAMJENE I VELIČINE

2.1. Opis lokacije projekta Grad Trebinje nalazi se na krajnjem jugu Republike Srpske i BiH, u zaleđu južnog Jadrana ili dubrovačko-hercegnovskog primorja. Nalazi se na tromeđi Federacije BiH, Hrvatske i Crne Gore. Grad je smješten na obalama rijeke Trebišnjice, ispod planine Leotar, na nadmorskoj visini od 273 m. Odlikuje ga mediteranska klima sa kratkim, blagim zimama i dugim toplim ljetima. Prosječna godišnja temperatura vazduha je 16,6 °C, prosječna januarska temperatura je 8,3 °C, dok je julska 26,5 °C. Ljeti se temperature često penju i iznad 38 °C, a zimi se se ponekad spuste i ispod 0 °C. Godišnje padne prosječno 1624 mm padavina. Sa 260 sunčanih dana u godini, grad Trebinje spada u najsunčanije gradove na Balkanu. Klima je pogodna za uzgoj južnog voća (smokva, nar, mandarina, limun, narandža, grejpfrut, maslina, vinova loza). Obradivo zemlјište čini nešto manje od 10% ukupne površine opštine, dok pašnjaci čine oko 40% površine opštine.

I pored navedenog, na području Grada Trebinje razvoj poljoprivrede je na niskom nivou zbog neravnomjerne raspodjele padavina tokom godine i sušnih razdoblja u vegetacionom periodu, te je navodnjavanje jedan od osnovnih načina razvoja poljoprivrede i afirmisanja lokalnog stanovništva.

Stoga su poslednjih godina intenzivirane aktivnosti na izgradnji sistema za navodnjavanje na području Grada Trebinje prema usvojenom tehničkom rješenju prema koje je sistem koncipiran iz tri Podsistema:

• Podsistem P1 – Podsistem koji obuhvata Petrovo polje i Mokro polje sa pumpnom stanicom PS „Petrovo polje“ i vodozahvatom iz derivacionog tunela,

• Podsistem P2 – Podsistem koji obuhvata Ćatovića krak, Pridvorački krak i dio Trebinjskog polja na lijevoj obali rijeke Trebišnjice do uzvišenja Hum i Gomiljansko polje sa pumpnom stanicom PS „Geljov most“ vodozahvat iz Pridvoračkog kraka (alternativno PS Rastoci vodozahvat iz Ćatovića kraka),

• Podsistem P3 – Podsistem koji obuhvata Zasad polje i Mostaće na desnoj obali rijeke Trebišnjice, sa pumpnom stanicom PS „Zasad polje“ i vodozahvatom iz rijeke Trebišnjice, sa uvećanim instalisnim proticajem radi osiguranja potreba za vodom za Podsistem P1, kada derivacioni tunel nije u pogonu.

Početkom 2019. godine završena je prva faza radova na izgradnji sistema za navodnjavanje, u okviru koje su izgrađene pumpne stanice u Zasad i Petrovom polju, cjevovod dužine od oko devet kilometara i rezervoar za navodnjavanje područja Zubaca.

Predmetni projekat obuhvata aktivnosti koje trebaju obezbijediti proširenje postojećeg obima navodnjavanja odnosno nastavak razvoja novog sistema navodnjavanja na području Grada Trebinja baziranom na tri novoformirana podsistema - njegovu drugu fazu, kojom bi mogućnost za navodnjavanje dobili svi vlasnici perspektivnih poljoprivrednih površina na području Zubačkog platoa i Gomiljanskog polja, kao i sela Mrkonjići u Popovom polju i Mosko, a izgradnjom rеzеrvоаrа nа krајu sistеmа riješili bi se prоblеmi u pоglеdu funkciоnisаnjа sistеmа kао i hidrаulički prоblеmi kао štо је pоdpritisаk i sl. u Kremenom dolu. Količine vode potrebe za navodnjavanje novih površina su već ukalkulisane u proračune koji su bili predmet prethodne faze.

Predmet ovog projekta je izgradnje sistema za navodnjavanje na području Grada Trebinje ukupne površine 830 ha na sledećim lokacijama:

1. Zubački Plato cca 450 ha 2. Gomiljani 150 ha 3. Mrkonjići cca 150 ha 4. Mosko cca 40 ha. 5. Abatno polje cca 40 ha /Rezervoar Kremmi Do.


Na sledećoj slici je dat tačkasti prikaz planiranih lokacija za navodnjavanje koje su predmet ovog dokumenta i njihov položaj u odnosnu na novoformirane podsisteme za navodnjavanje:

Slika 1, Predmetne lokacije na kojima je planirano navodnjavanje prikazane na topografskoj podlozi

Područje Zubačkog platoa pripada teritoriji Grada Trebinja i smješteno je jugoistočno od urbanog dijela grada. Udaljeno je petnestak kilometara od centra, od Herceg-Novog tridesetak, a od Dubrovnika četrdesetpet km, dok je vazdušna udaljenost od Jadranskog mora svega nekoliko kilometara. Zubački plato predstavlja zaleđe južnog Jadrana ili zaleđe dubrovačko-hercegnovskog primorja.

Južnim obodom Zubačkog platoa prolazi državna granica između RS/BiH i RH, dok se istočnim obodom proteže takođe državna granica između RS/BiH i CG. Ove granice se spajaju u području Jablan Dola, gdje se u jedom mjestu spajaju sve tri državne granice RS/BiH, RH i CG.

Zubački plato je na nadmorskoj visini od 630 m n.m.( naselje Tuli) do 860 m n.m.(naselje Konjsko) i okružen je visokim planinama Štirovnik (1789 m n.m.) i Orjen (1895 m n.m.) što umanjuje uticaj mediteranske klime na ovo područje, te su zime najčešće oštre sa izuzetno visokim padavinama, jesen je nešto blaža, snjegovi dolaze nešto kasnije nego u centralnim dijelovima RS/BiH, proljeća vrlo često kasne sa kasnim mrazevima, a ljeta su suva i umjerena i sa temperaturama znatno nižim nego u Trebinju, vjerovatno zbog blizine planinskog masiva Orjena, područja sa najvećim padavinama u Evropi, gdje je višegodišnji prosjek oko 4900 mm/m2.

Na planiskim visovima iznad 900 m n.m. snježne padavine su vrlo često od kraja novembra do polovine aprila iduće godine.

LOKACIJE NA KOJIMA JE PLANIRANO NAVODNJAVANJE PODSISTEM P3 PODSISTEM P2 PODSISTEM P 1-1 (P1) PODSISTEM P 1-2 (P1)


Slika 2, Satelitski snimak lokacije „Zubački plato“ u obuhvatu projekta

Ukupna površina prostora Zubačkog platoa je preko 54 km2, što predstavlja oko 6 % teritorije grada Trebinja. Od ukupnih površina preko 1220 ha su obradive od čega je oko 50 % (614,58 ha) u individualnom vlasništu, a ostali dio potencijalno obradivih površina je u državnom vlasništvu. Preostali dio Zubačkog platoa (4180 ha) predstavlja brdsko-planinske predjele obrasle dijelom sitnim rastinjem, bjelogoričnom šumom (bukva i hrast), te dijelom četinarima (čempres, bor, jela, munika) i kao takvo predstavlja značajni potencijal za ispašu stoke.

Zubački plato obuhvata 15-tak sela (Tuli, Kraj, Podkraj, Kunja Glavica, Ograde, Grab, Drenovi do, Jablan Do, Podštirovnik, Orašje, Turmenti, Bogojević Selo, Konjsko, Koženj Do, Željevo i Ubla) i veći broj zaselaka, te je realizacija projekta izgradnje sistema navodnjavanja od izuzetnog značaja za lokalno stanovništvo.

Gomiljansko polje, koje je dio Trebinjskog polja i nalazi se ispod naselja Gomiljani i Volujac je takođe planirano za navodnjavanje. Ukupna površina od 150 ha podjeljena je na 3 sektora i 21 potsektor, tako da udaljenost od parcela bude cca 100 m.

Slika 3, Satelitski snimak lokacije „Gomiljani“ u obuhvatu projekta


Prema Preliminarnim rezultatima popisa stanovništva u BiH iz 2013. godine (Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine) u naseljenom mjestu Gomiljani popisano je 116 stanovnika u 33 domaćinstava koja broje prosječno 3,5 člana.

Mrkonjići (cca 150 ha) - Mrkonjići i Drijenjani su sela smještena na tridesetak kilometara od gradskog centra Trebinja na putnom pravcu Trebinje – Ljubinje. Mrkonjići su turistički najposjećenije mjesto u Popovom polju, a najveći problem razvoju turizma predstavlja nedostatak vode za elementarne potrebe. Jedan od apsurada kad je u pitanju navodnjavanje ovih područja, predstavlja i činjenica da je u velikom broju sela uzvodno (Tulje i Žakovo) i nizvodno (Dračevo pa sve do dna Popova polja) u najvećoj mjeri riješen problem navodnjavanja.

Slika 4, Položaj sela Mrkonjići i Drijenjani u odnosu na sela Tulje i Žakovo (uzvodno) i Dračevo (nizvodno) Sudbina ovih sela je slična navjećem dijelu hercegovačkih sela. Industrijalizacija 70-ti i 80-tih godina prošlog vijeka dovela je do masovnog napuštanja sela. Jedini realan izvor prihoda stanovništvu na ovom području je poljoprivreda. Ovo područje odlikuje se izuzetno visokim padavinama u zimskom periodu a u ljetnom periodu, koji se poklapa sa vegetativnim, nema vode ni za elementarne ljudske potrebe. Stanovništvo se vodom snabdijeva preko čatrnja koje se pune u vlažnom periodu, često brzo potroše, pa se voda dovozi iz Trebinja cisternama koji predstavljaju značajne izdatke i probleme stanovništva. U ovim uslovima neće i ne može biti stabilne poljoprivredne proizvodnje bez dovođenja vode za navodnjavanje. Rješavanjem problema navodnjavanja riješili bi se glavni egzistencijalni problemi lokalnog stanovništva, te bi se na najjeftiniji način stvorili uslovi za održivi opstanak sela. Blizina gradskog centra Trebinja, Crnogorskog i Hrvatskog primorja je garancija za plasman poljoprivrednih proizvoda.


Kod izbora sistema za navodnjavanje razmatrana je varijanta dovođenja vode sa regulisanog korita rijeke Trebišnjice. Ova varijanta je dosta skupa, te sagledavajući mogućnosti izvedenog sistema (cjevovod PS-Dračevo) utvđeno je da se na isti može nesmetano priključiti novoprojektovani sistem.

Slika 5, Situacioni prikaz površina za navodnjavanje na lokaciji Mrkonjići

Mosko (cca 40 ha) - Naselje Mosko nalazi se pored magistralnog puta Bileća-Trebinje i od Trebinja je udaljeno cca 12 km. Na području Moska-Bare postoji preko 100 ha obradivih površina, ali zbog čestih suša i nedostatka vode iste se skoro i ne obrađuju osim izuzetno malih površina za sopstvene potrebe. Zbog navedenog planiranana je izgradnja sistema navodnjavanja na površini od cca 40 ha.

Projektom dovođenja vode i cijevi za optički kabal do naselja Mosko-Bare pretpostavlja se zustavljanje raseljavanja sela, oživljanjavanje poljoprivredne proizvodnje na površini preko 100 ha, intenziviranje stočarske proizvodnje i zaštite od požara šireg područja. Ovo je svakako jedan višenamjenski projekat kojim se voda dovodi ne samo za navodnjavanje koja bi se koristila par mjeseci u godini već će se koristiti tokom cijele godine, a s obzirom na njen kvalitet koristiće se i kao sanitarna i za pojenje stoke i pospješenje stočarske proizvodnje te trajnu zaštitu od požara koji svake godine nanose ogromne probleme široj društvenoj zajednici i dovođenje optičkog kabla rješava sve infrastrukturne probleme ovog kraja odnosno život na ovim selima po infrastrukturnim zahtjevima izjednačava se sa urbanim dijelom grada.


Slika 6, Satelitski snimak lokacije „Mosko“ u obuhvatu projekta

Abatno polje cca 40 ha /Rezervoar Kremeni Do - rezervoar „Kremeni do“ je sastavni dio sistem za navodnjavanje Mokrog polja. Rezervoar se puni vodom preko PS Zgonjevo (q=36 l/s, H=60 mVs) i služi kao kontra-rezervoar, na potezu od pumpne stanice do rezervoara visinska razlika između obradivih površina je 40 m (obradive površine Zgonjevo, Luke, Abatno polje i Kremeni do su 70 ha) a visina pumpanja pumpne stanice je 60 mVs. U uslovima intenzivnog navodnjavanja ne omogućuje se ravnomjerna raspodjela vode za navodnjavanje Abatnog polja i površina ispod Kremenog dola površine 40 ha, a vrlo često se u cjevovdu stvaraju potpritisci sto negativno utiče na sistem.

Slika 7, Situacioni prikaz lokacije Abatno polje /Rezervoar Kremmi Do na topografskoj podlozi


2.2. Opis predloženog projekta

2.2.1. Postojeći sistem navodnjavanja

Organizovani vid navodnjavanja na ovim područjima registrovan je u dоlinаmа riјеkе Mušnice, Тrеbišnjicе i Јаsеnicе, tako da navodnjavanje u Istočnoj Hercegovini ima dugu tradiciju. U Gatačkom polju za vrijeme vladavine Austro-Ugarske monarhije na rijeci Mušnici izgrađena je prva kamena brana – brana „Klinje“ 1896. godine, a zatim i sistem za navodnjavanje kanalima u Gatačkom polju na površini od 450 ha.

U Trebinju se zаhvаtаnjе vоdе iz kоritа rijeke Trebišnjice obavljalo prеkо radnih vоdеnih kоlа tzv. „Dоlаpа“, а distribuciја vode zеmlјаnim kаnаlimа „Hazima“. Zatim se 1950-ih i 1960-ih gоdinа, intеnzivirа nаvоdnjаvаnjе u Trebinju, оsаvrеmеnjuјu sе rаdnа kоlа i rаdе bеtоnski kаnаli nа širеm pоdručјu Тrеbinjskоg i Pеtrо-Pаvlоvоg pоlја. Pо sličnоm principu vrši sе i nаvоdnjаvаnjе Моkrоg pоlја iz hidrоtеhničkоg tunеlа HЕ Dubrоvnik, tаkо štо sе vоdа ispuštа u оtvоrеnе bеtоnskе kаnаlе. Nа hidrоtеhnički tunеl HЕ Dubrоvnik, оsim ispuštаnjа vоdе zа nаvоdnjаvаnjе, priklјučеn је cјеvоvоd dužinе оkо 1.600 m, dо rаzvоdnоg pоstrојеnjа, RP Тrеbinjе, kојi služi kао PP zаštitа, а istоvrеmеnо sе kоristi zа nаvоdnjаvаnjе grаvitirајućih pоlјоprivrеdnih pоvršinа. Funkciоnisаnjе оvоg sistеmа prаtiо је niz оrgаnizаcinih prоblеmа - rеdоslјеd nаvоdnjаvаnjа, nеdоvоlјnа pоkrivеnоst pоlја kаnаlimа, vеlikа udаlјеnоst kаnаlа оd pаrcеlа, znаčајаn brој pаrcеlа dо kојih vоdа nе mоžе dоticаti grаvitаciоnо pа sе mоrајu kоristiti pumpе sа dizеl mоtоrimа i sl.

Može se konstatovati s оbzirоm nа primјеnjеnu tеhnоlоgiјu i mеtоdu nаvоdnjаvаnjа dа ekstremno vеlikа pоtrоšnjа vоdе (prеkо 3000 l/s iz kоritа Тrеbišnjicе i hidrоtеhičkоg tunеlа) u hidrоlоškоm minimumu, оgrоmаn fizički rаd sа zаhtјеvnim оdržаvаnjеm sistеmа nаvоdnjаvаnjа otvorenim kanalima, dоdаtnа оbrаdа zеmlје pоsliје svаkоg nаvоdnjаvаnjа, znаčајаn uticај nа minimаlnе prоticаје u kоritu riјеkе Тrеbišnjicе i dvа grаvitirајućа mеаndrа – Pridvоrаčki i Ćаtоvićа krаk, potenciraju prekompoziciju postojećeg sistema i izgradnju novog savremenog sitema za navodnjavanje.

Еvidеntnо је dа nа pоstојеćim i pеrspеktivnim pоlјоprivrеdnim pоvršinаmа nа pоdručјu Тrеbinjskоg i оstаlih pоlја nа širеm pоdručјu Тrеbinjа, potrebno primiјеniti sаvrеmеnе sistеmе nаvоdnjаvаnjа u cilјu rаciоnаlizаciје pоtrоšnjе vоdе i stvаrаnjа prеduslоvа zа intеnzivnо bаvlјеnjе pоlјоprivrеdnоm prоizvоdnjоm. Primјеri tаkvih sistеmа rеаlizоvаni su u pоslјеdnjih 15 gоdinа nа tеritоriјi grаdа Тrеbinjа: diјеlоvа Pоpоvоg pоlја (Gаličići, Vеličаni, Struјići, Kоtеzi, Sеdlаri, Grmlјаni, Dublјаni, Drаčеvо i Driјеnjаni), Ljubоmirа, Lаstvе, Žаkоvа, Тulја, Моkrоg pоlја). Pоrеd vеć pоmеnutih izvеdеnih prојеkаtа, pоstоје i prојеkti kојi sе rеаlizuјu ili ćе sе rеаlizоvаti: gоrnji diо Ljubоmirа i Моskо, Мrkоnjići, drugа fаzа Тulја, Vrbnо-Budоši-Јаsеn, Zubаčki plаtо i drugi planirani projekti razvoja navodnjavanja na području Trebinja.

Krаtаk оpis ranijeg sistеmа zа nаvоdnjаvаnjе

S оbzirоm nа prоstоrni rаspоrеd, nаčin i vrstu vоdоzаhvаtа u Тrеbinjskоm pоlјu i оstаlim pоlјimа širеg urbаnоg pоdručја Тrеbinjа, pоstојali su slјеdеći Pоdsistеmi nаvоdnjаvаnja:

A. Pоdsistеm Zаsаd – Моstаći sа grаvitirајućоm pоvršinоm оd 128 ha. Diо pоvršinе оd 20 ha sе nе mоžе nаvоdnjаvаti (niје urаđеnа sеkundаrnа mrеžа), dоk sе pоlјоprivrеdnе pоvršinе (49,50 ha) duži niz gоdinа nе nаvоdnjаvајu. Zаhvаt vоdе sе vrši sа kоlа pоstаvlјеnih nа dеsnој оbаli,

B. Pоdsistеmоm pоlје ispоd Моstаćа uz urеđај zа prеčišćаvаnjе оtpаdnih vоdа, оbuhvаćеnе su pоvršinе u iznоsu оd 46 ha, а zаhvаt vоdе је pоmоću dvа kоlа,

C. Pоdsistеm uz liјеvu оbаlu riјеkе Тrеbišnjicе, pоvršinе оd 21 ha, vоdоm sе оbеzbјеđuје pоmоću šеst kоlа,

D. Pоdsistеm zа nаvоdnjаvаnjе uz mеаndаr riјеkе Тrеbišnjicе (Pridvоrаčki krаk). Zаhvаt vоdе sе vrši sа dvа kоlа. Pripаdајućа pоvršinа је 7 ha.


E. Pоdsistеm sа pumpnоm stаnicоm „Gеlјоv mоst“ kао vоdоzаhvаtоm, kоmе grаvitirа pоvršinа оd 474 ha u Тrеbinjskоm, Gоmilјаnskоm i Pеtrо-Pаvlоvоm pоlјu;

F. Pоdsistеm u Моkrоm pоlјu pоvršinе оkо 340 ha, zаhvаt iz dеrivаciоnоg tunеlа HЕ Dubrоvnik, (vоdа sе upuštа u bеtоnskе kаnаlе).

Slika 8 Prostorni raspored ranijeg sistema navodnjavanjana području Projekta

Оsnоvnа kаrаktеristikа pоdsistеmа kојi sе nаvоdnjаvајu iz kаnаlskе mrеžе је еnоrmnа pоtrоšnjа vоdе, nеfunkciоnаlnоst, dеgrаdаciја pоlјоprivrеdnоg zеmlјištа, i оgrаničеn uticај nа rаzvој pоlјоprivrеdnе prоizvоdnjе. Cilј је u fаznоm rаzvојu izvršiti tеmеlјnе rеkоnstrukciје оvih sistеmа i nа pоlјоprivrеdnim pоvršinаmа fоrmirаti sаvrеmеnе i rаciоnаlnе sistеmе zа nаvоdnjаvаnjе.

Nоvi pоdsistеm nаvоdnjаvаnjа Моkrоg pоlја iz 2006. gоdinе

Nаvоdnjаvаnjе u Моkrоm pоlјu sа pеrspеktivnim pоlјоprivrеdnim pоvršinаmа ispоd Lukа, Prеmišlја pа svе dо Krеmеnоg dоlа intenzivirano je 2006. godine. Glavne karakteristike ovog irigacionog Podistema su:

• оbuhvаtа pоvršinu 340 hа (individuаlni sеktоr оkо 220 hа i držаvni оkо 120 hа),


• sistеm је spојеn nа derivacioni tunеl prema HE Dubrovnik, nа mјеstu gdје sе rаniје vоdа upuštаlа u оtvоrеni bеtоnski kаnаl,

• dužinа glаvnоg distributivnоg cјеvоvоdа је оkо 9.500 m (prеčnikа оd DN355 pа nаnižе), trаsа cјеvоvоdа krоz Моkrо pоlје, pоstаvlјеnа је pаrаlеlnо sа bеtоnskim kаnаlоm mаdа је mаnjim diјеlоm pоlоžеnа u sаm bеtоnski kаnаl,

• cјеvоvоd је prеmа оstаlim mјеstimа pоlоžеn ispоd nаsеlја Zgоnjеvо, Prеmišlја, krоz Аbаtnо pоlје svе dо Krеmеnоg dоlа.

• nеpоsrеdnо izа priklјučkа cјеvоvоdа nа hidrоtеhnički tunеl pоstаvlјеn је vоdоmјеr,

• vоdа krоz sistеm tеčе pоd pritiskоm iz dervicaionog tunеlа, оdnоsnо аkumulаciје Тrеbinjе, svе dо ispоd Zgоnjеvа gdје је nа cјеvоvоd pоstаvlјеnа pumpna stanicа kоја pоtiskuје vоdu prеmа Lukаmа nа јеdnu strаnu i drugi krаk prеmа Krеmеnоm Dоlu (pumpnа stаnicа imа slјеdеćе kаrаktеristikе q=36 L/s i H=55 mVs, nа krајu cјеvоvоdа pо prојеktu је prеdviđеnо dа sе urаdi rеzеrvоаr V=40 m3),

• nеdоstаtаk rеzеrvоаrа nа krајu sistеmа prаvi оzbilјnе prоblеmе u pоglеdu funkciоnisаnjа sistеmа kао i hidrаuličkе prоblеmе kао štо је pоdpritisаk i sl. Zbоg nеdоstаtkа rеzеrvоаrа u Krеmеnоm dоlu је оstаlо оkо 17 ha pоvršinа bеz nаvоdnjаvаnjа.

Glаvni prоblеm оvоg sistеmа zа оbеzbјеđivаnjе pоuzdаnоg nаvоdnjаvаnjа је bеzvоdnо stаnjе derivacionog tunеlа, zbоg rеdоvnоg gоdišnjеg rеmоntа Hidrosistema Тrеbišnjicе, koji se obično planira sredinom maja svake godine. U grаvitаciоnоm diјеlu sistеmа u nајvеćој mјеri bili su dоvоlјni pritisci zа nаvоdnjаvаnjе zа rаciоnаlniје mеtоdе nаvоdnjаvаnjа sa niskim pritiscima u sistemu („kаp pо kаp“, mikrоrаsprskivаči). Stаnjе sа rаdnim pritiskоm u derivacionom tunelu sе izmijenilo, jer je registrivan pad pijezometarske linije sа rеvitаlizаciјоm аgrеgаtа nа HЕ Dubrоvnik, pоštо је pоvеćаn njihоv kаpаcitеt. Ovakvo stanje uzrokovalo je da se kote u akumulaciji Trebinje moraju održavati na nešto višim kotama preporučljivo između kota 292-295 m.nm.

Rаzvој Pоdsistеmа zа nаvоdnjаvаnjе Zubаčkоg plаtоа

U Trebinju je završena prva faza radova na izgradnji sistema za navodnjavanje, u okviru koje su izgrađene pumpne stanice u Zasad i Petrovom polju, cjevovod dužine od oko devet kilometara i rezervoar za navodnjavanje područja Zubaca. Predmetni projekat predstavljaju aktivnosti koje bi trebale da obezbijede nastavak ovog projekta - njegovu drugu fazu, kojom bi mogućnost da navodnjavaju poljoprivredne površine dobili svi vlasnici ovih površina na području Zubačkog platoa i Gomiljanskog polja, kao i sela Mrkonjići u Popovom polju i Mosko, a izgradnjom rеzеrvоаrа nа krајu sistеmа riješili bi se prоblеmi u pоglеdu funkciоnisаnjа sistеmа kао i hidrаulički prоblеmi kао štо је pоdpritisаk i sl. u Kremenom dolu.

2.2.2. Opis planiranog sistema navodnjavanja - tehničke karakteristike projekta

Sistem je projektovan za obezbjeđenje vode za navodnjavanje na ukupnoj bruto površini od 830 ha na ukupno 5 lokacija i to: Zubački Plato, Gomiljani, Mrkonjići, Mosko i Abatno polje / Rezervoar Kameni Do.

Na osnovu prikupljenih podataka o zastupljenosti poljoprivrednih kultura u postojećem i perspektivnom stanju sa proširenjem sistema navodnjavanja sačinjena je polazna šema, koncept i okvir navodnjavanja koji mogu da se navodnjavaju iz navedenog sistema. Prema dobijenim podacima na lokacijama Zubački plato i Gomiljani je dominantno državno vlasništvo, dok je na lokacijama Mrkonjići, Mosko i Kremeni do najzastupljenije privatno vlasništvo nad zemljištem.


Imajući u vidu činjenicu da je u Trebinju završena prva faza radova na izgradnji sistema za navodnjavanje, u okviru koje su izgrađene pumpne stanice u Zasad i Petrovom polju, cjevovod dužine od oko devet kilometara i rezervoar za navodnjavanje područja Zubaca, stvoreni su uslovi za realizaciju druge faze projekta, kojom bi mogućnost da navodnjavaju poljoprivredne površine dobili vlasnici perspektivnih poljoprivrednih površina na lokacijama koje su predmet ovog dokumenta odnosno Zubačkog platoa i Gomiljanskog polja, kao i sela Mrkonjići u Popovom polju i Mosko.

S obzirom na navedeno, a kako je već opisano u Planu upravljanja životnom sredinom i procjena uticaja na društvo projekta izgradnje sistema za navodnjavanje na području Trebinjskog polja za površinu od 1070 ha koji je urađen u maju 2017. godine od strane Instituta za građevinarstvo „IG“ d.o.o. Banja Luka i odnosi se na prvu fazu radova koja je završena, druga faza ovog projekta se u pogledu tehničkih karakteristika i ranije definisanih kapaciteta nadovezuje na prethodnu gdje je navedeno da je ključna uloga snabdijevanja vodom za navodnjavanje dodjeljena vodozahvatu iz derivacionog tunela za HE Dubrovnik. Ostali izvori vodosnabdijevanja su vodozahvati na rijeci Trebišnjici, direktno zahvatanje iz rijeke Trebišnjice na lokalitetu postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda grada Trebinja za površine koje gravitiraju ovom lokalitetu (Zasad i Mostaći), te vodozahvat na Pridvoračkom kraku koji ima ulogu da upotpuni potrebe za vodom područja Trebinjskog, Petrovog i Mokrog polja.

Planirani sistem navodnjavanja zasniva se na razvoju navodnjavanja na navedenim površinama sa zahvatom vode iz derivacionog tunela i rijeke Trebišnjice, uz dogradnju potrebnih rezervoara i transportnih cjevovoda na 3 novoformirana Podsistema sa pumpnih stanica PS Petrovo polje (derivacioni tunel) P1-1 i P1-2, PS Gelja Most-Pridvorački krak -Podsistem P2 i PS Zasad Polje rijeka Trebišnjica-Podsistem 3. Prostorni raspored i organizacija Podsistema navodnjavanja prikazan je na sledećoj slici:

Slika 9 Novоformirаni irigаciоni Podsistemi na području Projekta

P3 – PS ZASAD POLJE

P2 – PS GELJA MOST PRIDVORAČKI KRAK

P1-1

P1-2

PS PETROVO POLJE


Sistem je koncipiran iz tri Podsistema koji mogu da funkcionišu u spregnutom radu (u uslovima redukcije jednog od izvorišta) ili nezavisno jedan od drugog kako se i preporučuje da funkcionišu u normalnom stanju pogona. To su slijedeći Podsistemi:

• Podsistem P1 (P1-1 i P1-2) – Podsistem koji obuhvata Petrovo polje i Mokro polje sa pumpnom stanicom PS „Petrovo polje“ i vodozahvatom iz derivacionog tunela,




Slika 10, Šematski prikaz navodnjavanja na topografskoj podlozi sa pozicijama PS Popovo polje i PS Zasad polje

Pored obezbjeđenja vode za navodnjavanje Trebinjskog polja, konceptom tehničkog rješenja rješeno je i snabdijevanje vodom Zubačkog platoa prosječnim kapacitetom Q=24 L/s (do 40 L/s u maksimalnoj potrošnji) – vodozahvatom koga sačinjava dovodni cjevovod DN 400mm - dio postojećeg prstena, cjevovod DN 250mm dužine L=567 m i rezervoar zapremine V=200m3 sa zatvaračnicom u koji se smještaju pumpni agregati.


Tehnička i PP voda za planiranu Industrijsku zonu Volujac-Gomiljani, takođe je rješenja konceptom tehničkog rješnja u iznosu od 50 L/s, sa glavnom podrškom iz planiranog rezervoara Volujac i Podsistema 1 i 2.

2.2.2.1. LOKACIJA ZUBCI

Značaj projekta Realizacojom projekta navodnjavanja Zubačkog platoa stvoriće se uslovi za oživljavanje poljoprivrede, revatiluzaciju sela i posticaj za razvoj turizma na tom području.

Projekat dovođenja vode na Zubački plato predstavlja oživljavanje zamrle poljoprivrede i revitalizaciju sela. Kako navodnjavanje traje godišnje nekoliko mjeseci, datim tehničkim rješenjem omogućuje se dovođenje tehničke vode do svih domaćinstava tokom cijele godine koje je značajno sa aspekta stočarstva i protiv požarne zaštite čitavog područja Zubačkog platoa. Postavljanjem cijevi za optički kabal u vodovodne cijevi sa relativno pristojnom putnom infrastrukturom stvaraju se uslovi za dostojanstveniji život na selu. Osim ovih aspekata stvaraju se uslovi za razvoj turističkog naselja Ubla te eventualnu proizvodnju snijega u zimskim uslovima, ako to budu dozvoljavali temperaturni uslovi.

Tehničke karakteristike ovog projekta, visinski odnos vodozahvata i korisnika, te udaljenosti i razuđenosti, sa druge strane dovedena voda doživjeće najveće oblike korištenja tako da je ovo projekat sigurno jednan od najsloženih sa najvećim oblicima korištenja vode u širem okruženju. Zubački plato obuhvata prostor od preko 5400 ha od čega je potencijalno obradivo preko 1220 ha. Procenat obradivih površina do 80-tih godina prošlog vijeka iznosio je preko 95 % a danas se mjeri jednocifrenim procentom, broj stanovnika rapidno se smanjuje proporcionalno smanjenju procenta obradivih površina. U ovom trenutku broj stanovnika koji živi je manji od broja kuća uslovnih za život a jedan od glavnih problema ovakvog stanja je nedostatak vode, koje nema ni za elementarne potrebe.

Tabela. 1.1 Uporedni broj domaćinstava i stanovništva za period 1970-80 i 2016

Ukupna površina prostora Zubačkog platoa je preko 54 km2, što predstavlja oko 6 % teritorije grada Trebinja. Od ukupnih površina preko 1220 ha su obradive od čega je oko 50 % (614,58 ha) u individualnom vlasništu a ostali dio potencijalno obradivih površina je u državnom vlasništvu. Preostali dio Zubačkog platoa (4180 ha) predstavlja brdsko-planinske predjele obrasle dijelom sitnim rastinjem, bjelogoričnom šumom (bukva i hrast), te dijelom četinarima (čempres, bor, jela, munika) i kao takvo predstavlja značajni potencijal za ispašu stoke. Rješavanje problema vodonabdijevanja i navodnjavanja na području projekta

Rješavanje problema dovođenja vode na Zubački plato, počinje da se intezirira u posljednjih osamnest godina. Od samog počekta osnovna zamisao dovođenja vode je prvenstveno za potrebe poljoprivredne proizvodnje. Prvo idejno rješenje dovođenje vode sa „Zubačkog platoa“ urađeno je 2000.godine. Ovim rješenjem razmatrane su moguće varijante dovođenja vode do Zubačkog platoa i utvrđeno je da je najjeftinija varijanta zahvatanje vode iz

Period Broj domaćinstva

Broj stanovnika

1970-1980 384 1920

2016 173 421


hidrotehničkog tunela HE „Dubrovnik“ iz Hidrosistema Trebišnjica. Hidrosistem Trebišnjica za sada ima izgrađene vještačke akumulacije ukupne zapremine 1.277 x 106 m3 a kroz tunel iz sistema HET-a teče u najvećem dijelu godine preko 90 m3/s (osim u periodu redovnog godišnjeg remonta kada je tunel u bezvodnom stanju). U 2004. godini urađen je Idejni projekat dovođenja vode do Zubačkog platoa sa predmjerom i predračunom radova, te idejno rješenje razvođenja vode. Sistem za dovođenje vode sastojao se od vodozahvata (Bušotine, cca 60 m, dvije predpumpne stanice, rezervoar V=120 m3, i cjevovoda dužine cca 4300 m, a trasa cjevovoda bila je u pojasu puta i predviđeno je polaganje cjevovoda u periodu izvođenja izgradnje puta). Period 2006/7. godine, JP „Aerodrom-Trebinje“ – Trebinje, finasira izgradnju projektne dokumentacije za izradu Glavnog projekta dovođenja vode do lokacije aerodroma i idejnog rješenja do sela Zubačkog platoa. Od navedenog projekta (rezervoar V=2x250 m3 i cjevovod u dužini cca 12000 m) od cjevovoda urađen je značajan dio potisno-dovodnog cjevovoda, te glavni distributivni cjevovod od rezervoara do Graba sa manjim dijelom sekundarne mreže. Ostaje još da se završi dio dovodnog sistem do rezervoara „Priporac“, zatim distributivni cjevovod do sela Turmenti, Orašje, Bogojevića Selo, Konjsko i Ubla. Od stane Putinženjeringa d.o.o. urađen je projekat Dovodnog cjevovoda od priklučka St. 2+047,06m (rasrsnica za Ubla) do Ubala za sela Turmenti, Orašje, Konjsko, Bogojevića selo i Ubla. Predmetnim projektom date su dopune objekata na ovom sistemu i to Pumpna stanic III (Orašje) koja potiskuje vodu u rezervoar Bogojevića selo V=120 m3, čija je kota dna 893,50 mn.m. i pupna stanica IV (Bogojevića selo koja vodu potiskuje prema Ublima. ZP „Hidroelektrane na Trebinjici“ a.d. –Trebinje, je već finansiralo projekat vodozahvata za Zubce u okviru projekta navodnjavanje Trebinjskog polja (obrađivač Zavod za vodoprivredu d.o.o.- Bijeljina) a realizacija ovog projekta je u toku. U posljednjih dvadesetak godina u području istočne Hercegovine, urađeni su značajni radovi na dovođenju vode do mnogih sela (oko 5000 domaćinstava) i u ova sela uglavnom je dovedena voda oko 2000 l/dom.,dnevno. Kada je projektovana ova količina (a shodno kapacitetu izvorišta npr. Berkovića) da obezbjedi sanitarne potrebe stanovništva, pojenje stoke i navodnjavanje okućnice od 500-700 m2, rezultati ostvareni posle nekoliko godina od dovođenje vode prevazišli su projektovana očekivanja tako da danas na Berkovićima najmanje trećina stanovništva živi od poljoprivrede (uzgoj paprika, jagoda) zahvaljujući vodi. Kvalitet proizvoda je toliko dobar da dok ima proizvoda sa Berkovića, Uboska, Popova polja, nema prodaje prizvoda iz Dubrava (glavnog i najvećeg proizvođača ovih proizvoda u bivšoj Jugoslaviji). Količina vode koja se dovodi do sela Zubačkog platoa, je cca 10 000 l/dom.,dnevno, što će omogućiti navodnjavanje oko 1 ha/domaćinstvu i istovremeno će obezbijediti očekivane sanitarne potrebe stanovništva i pojenje stoke. Uporedo sa aktivnostima oko realizacije projekta vodosnabdijevanja formirano je „Udruženje korisnika voda Zubci“ Grab, Trebinje, 2006.godine, čiji je osnovni cilj obezbjeđenje sredstava za realizaciju projekta te upravljanje vodovodnim sistemom i održavanje. Takvih udruženja korisnika voda na teritoriji grada Trebinja ima 18 (osamnaest) koliko ima i sistema za „vodosnabdijevanje-navodnjavanje“, a na području istočne Hercegovine, 31 (tridesetijedno) udruženje. Sva ta udruženja imaju jedan cilj upravljanje i održavanje sopstvenih sistema i sva


funkcionišu uspješno, vrlo često ista obezbjeđuju i dodatna sredstva za proširenje i nadogradnju sistema. Važno je napomenuti da su sva ova udruženja samoorganizovana, i da funkcionišu dosta uspješno i imaju podršku lokalnih zajednica i Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede u Vladi RS, tako da su do sada svake godine kao podrška sistemima za vodosnabdijevanje-navodnjavanje plaćeni troškovi električne energije, a plaćaju se i investicioni troškovi održavanja. Poljoprivredni potencijal i ekonomski pokazatelji intenziviranja poljoprivredne proizvodnje Zubački plato je ne tako davno, u periodu 1970-80, imao preko 2000 stanovnika i stanovništvo je isključivo živjelo od poljoprivrede (stočarstva i zemljoradnje). Procjenjuje se da je na ovom području bilo preko 1.100 grla krupne stoke i preko 11.000 grla sitne stoke a obradivost poljoprivrednih površina u individualnom sektoru je bila preko 98 %. Danas se broj stanovnika (421) smanjio višestruko, takođe se smanjio i broj stoke a značajan dio obradivih površina je zapušten i zarastao u korov i šikaru. Na ovakvu situaciju uticao je niz faktora a jedan od glavnih je sigurno nedostatak vode za elementarne potrebe i potrebe poljoprivredne proizvodnje. Tabela 4.1. Prihod i zapošljavanje prema trenutnoj proizvodnji sa trenutnom dostupnošću vode

Prihodi u KM Zaposlenost (puno rado

vrijeme osobe) Proizvodnja Po jedinici Ukupno godišnje

Stoka (broj)

Krava 140 3200 448.000 7

Ovce i koze 337 250 84.250 2

Bilje (hektari)

Žitarice 10,42 2.000 20.840 1

Krmno bilje 6,78 1.000 13.560 1

Voće 11,88 12.000 142.560 3

Povrće 5,50 10.000 55.000 3

Ljelovito bilje 14,72 25.000 368.000 14

UKUPNO 49.30 1.132.210 31

Dovođenjem vode do ovih sela i završetkom započetog sistema, dovešće do revitalizacije cijelog Zubačkog platoa (15 sela, preko 380 domaćinstava) i kultivisaće se preko 1200 ha obradivih površina. Sa sigurnošću se može tvrditi da će poljoprivredna proizvodnja sa sadašnjeg ekstezivnog načina obrade preći u intezivnu proizvodnju. Intezivna proizvodnja se očekuje uz pomoć gradske uprave i Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede u Vladi RS, kroz razne mjere podsticaja (podizanju novih zasada, izgradnji novih objekata, podsticaj proizvodnji,...). Sagledavajući prirodni potencijal, poljoprivredne površine, brdsko-planinske pašnjake, pedološke karakteristike tla i klimatološke uslove , prateći savremene trendove nauke a uvažavajući tredicionalnu proizvodnju na području Zubačkog platoa očekuje se razvoj intezivne poljoprivredne poizvodnje poslije dovođenja vode i uz pomoć podsticajnih sredstava


Gradske uprave i Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede u Vladi RS i drugih potencijalnih donatora. Polazeći od tradicionalne proizvodnje i sklonosti stanovništva prema mogućoj proizvodnji na prostoru preko 5400 ha od čega je oko 1220 potencijalno poljoprivredno obradivo očekuje se uzgoj goveda, koza , ovaca te uzgoj svinja i peradi u manjem obimu. Kako je dio prostora zubačkog platoa brdsko-planinski sa manjim pašnjacima čiji period vegetacije traje od druge polovine aprila do novembra potencijalno je područje za uzgoj koza (domaća rasa), ovaca (pramenka) i govedi niže produktivnost kao što je domaća sorta „gatačko“ i neka druga „smeđe alpsko“ koja se prvenstveno gaje za proizvodnju mesa u sistemu krava-tele a što ne isključuje i uzgoj goveda za proizvodnju mlijeka uz manje prihranjivanje u ljetnom periodu.

Tabela 4.2.1. Prihodi i zaposlenost na osnovu ankete koju je sprovela gradska uprava- nakon dovođenja vode



Stoka (broj)

Krava 290 3200 928.000,00 15

Ovce i Koze 5300 250 1.325.000,00 35

Bilje (hektari)

Voće 45 15.000 675.000,00 20

Mrkva 30 15.000 450.000,00 6

Krompir 45 12.000 540.000,00 11

Crveni luk 10 10.000 100.000,00 40

Grašak/kupus 10 10.000 100.000,00 20

Ljekovito bilje 120 25.000 300.000,00 120

UKUPNO 200 7.118.000,00 267

U tebeli su dati prihodi očekivanih poljoprivrednih proizvoda koji će se uzgajati na Zubačkom platou. Pored navedenih proizvoda uz stočnu proizvodnju očekuje se inteziviranje uzgoja krmnog bilja i žita (kukuruz, ječam, raž, zob) za uzgoj stoke. U navedenim tabela nisu date površine pod žitaricama i krmnim biljem iz razloga što su prihodi tih kultura dati kroz prihode stoke. Za ovako prodručje i klimatske uslove preTpostavlja se da se na 1 ha može uzgajati 1,5 grla krupne stoke odnosno 10 komada sitne stoke. Stoka bi svoje potrebe u vegetativnom periodu godine najvećim dijelom zadovoljila na pašnjacima. Pored kultivisanja poljoprivrednih parcela u individualnom sektoru očekuje se i kultivisanje parcela u državnom sektoru. Tabela 1, Prihodi i zaposlenost na osnovu ankete koju je sprovela Opština- dovođenja vode za sela:

Orašje, Turmenti, Bogojevića Selo i Konjsko



Stoka (broj)

Krava 132 3200 422.400,00 13

Ovce i Koze 3200 250 800.000,00 25

Bilje (hektari)

Voće 5 15.000 75.000,00 2

Mrkva 10 15.000 150.000,00 4

Krompir 15 12.000 180.000,00 4


Crveni luk 2 10.000 20.000,00 8

Grašak/kupus 2 10.000 20.000,00 8

Ljekovito bilje 45 25.000 135.000,00 45

UKUPNO 79 3.017.400,00 109

Razlozi inteziviranja poljoprivredne proizvodnje

Put od Trebinja do Herceg-Novog, predstavlja najznačajniju putnu komunikaciju između RS/BiH i Republike CG, (odnosno povezue RS/BiH sa Crnogorskim primorjem) i procjenjuje se da godišnje ovuda prođe preko 2,5 miliona auta. Ovo svakako predstavlja značajan turistički i privredni potencijal, uz put je otvoreno više restorana od čega se dva nalaze na Zubačkom platou, tu je još otvoren prodajni centar proizvoda sa ovog prostora (voće, povrće, mliječni proizvodi, med, suvo meso i sl.) Stanovnicima Trebinja i Herceg-Novog, stvorili su se uslovi da za manje od pola sata stignu do svojih imanja. U posljednjih desetak godina Vlada RS i Gradska uprava pridaju značaj oživljavanju poljoprivrede kroz razne podsticaje, direktno poljoprivredi (farmerima,...) a istovremeno indirektno kroz ulaganje u infrastrukturu ruralnih krajeva, plaćanje troškova električne energije i dr. U važećoj strategiji razvoja Grada Trebinja strateško mjesto zauzima poljoprivreda. Svake godine u podsticaj poljoprivrednoj proizvodnji iz gradskog budžeta izdvajaju se značajna sredstva (direktno ili indirektno). Izgradnjom puta Trebinje - Herceg-Novi u dovoljnoj mjeri riješen je problem saobraćajne komunikacije sa Zubačkim platom. Put od Trebinja i Herceg-Novog do Zubačkog platoa, sveden na 15-30 minuta. Rješavanjem problema dovođenja vode do sela Zubačkog platoa a uz to polaganjem kablova/cijevi za telefon,internet,kablovsku TV,... , riješili bi se u velikoj mjeri glavni infrastrukturni problemi stanovništva ovog kraja ,odnosno bili bi u velikoj mjeri izjednačeni sa urbanim naseljima. U narednim tabelama dat je uporedni broj stalnih domaćinstava i stanovništva prije dovođenja vode i očekivani broj poslije dovođenja vode.

Tabela. 5.1. Broj domaćinstava i stanovnika u analiziranim selima

Tabela. 5.2. Očekivani porast stalnog broja domaćinstava i stanovništva poslije dovođenja vode

Sela Broj domaćinstva Broj stal.stanovnika

Orašje 18 35 Turmenti 18 39

Bogojević Selo 14 30

Konjsko 21 45

Ukupno 71 149

Sela Broj domaćinstva Broj stanovnika

Orašje 35 120 Turmenti 40 140

Bogojević Selo 32 100

Konjsko 54 180

Ukupno* 161 440


*- ovaj broj će se uvećati za 30% u vrijeme vikenda, sezonskih radova, godišnjih odmora i školskih raspusta

USVOJENO TEHNIČKO RJEŠENJE ZA NAVODNJAVANJE ZUBAČKOG PLATOA Na Zubačkom platou ima preko 1200 ha potencijalno obradivog zemljišta, dovođenjem vode

stvoriće se uslovi za oživljavanja značajnog dijela obradivih površina, pogotovo kultura kojima

voda treba da se prime kod sađenja i zaštite.

Sa hidromodulom q=0,2 l/ha,dan, omogućuje se navodnjavanje oko 120 ha.

ELEMENTI SISTEMA

- Rezervoar Obodina (V=200 m3) sa vodozahvatom za Zubce (rezervoar i pumpna

stanica I) u toku izvođenje rezervoara ostaje da se instaliraju pumpni agregati

- prepumpna stanica Drača (pupna stanica II)- osaje da se uradi

- Rezervoar Priporac (V=500 m3)- izveden

- Rezervoar Bogojevića selo (V=100 m3)-predmet projekta

- Pumpna stanica Orašje (pumpna stanica III)-predmet projekta

- Pumpna stanica Bogojevića selo (pumpna stanica IV)-predmet projekta

- Potisno-dovodni cjevovod vodozahvat Obodina-rez. Priporac, dužine cca L=4980

m ostaje još da se izvede cca 700 m (projektovan od strane IG-Banja Luka).

- Distributivni cjevovod rez.Priporac-Graba, dužine L=7370,7 m (izvedeno)

- Cjevovodi prema Turmentima, Orašju i Bogojević sela-Konjskog, dužine

L=8001.5 m,projektovano od strane Putinženjering.do.o. Trebinje

- Cjevovodi od Bogojević sela do Ubala, dužine L=2605,4 m (predmet projekta) –

projektovano od strane Putinženjering.do.o. Trebinje

- Cjevovod na Ublima, dužine L=750 m (predmet projekta)

Voda za potrebe navodnjavanja Zubačkog platoa, zahvata se iz derivacionog tunela HE

Dubrovnik, na mjestu postojećeg vodozahvata i potiskuje PS „Mokro polje“ u rezervoar

„Obodina“ odnosno u periodu kada je tunel bez vode rezervoar „Obodina“ puniće se iz korita

rijeke Trebišnjice, pomoću PS Zasad polje.

- Rezervoar „Obodina“ zapremine 200 m3, čija je kota dna 315,5 m.n.m. a kota preliva

319,5 m.n.m. Iz rezrvoara „Obodina“ voda se pumpa u rezervoar „Priporac“ sa

Pumpnom stanicom „Obodina“–Pumpna stanica I i prepnom stanicom „Drača“ –

Pumpna stanica II. Pojedinačnog kapacite, q=24 l/s.


- Rezervoar „Priporac“ zapremine 500 m3, čija je kota dna 742 m n.m. a preliv na koti

747 m.n.m.

- Potosno-dovodni cjevovod od Vodozahvata Zubci-rezervoar Obodina do rezervoara

Prioprac, urađen je radnije od noduliranog liva K9 DN250PN40 DN200 PN40, a

dijelom od PE100 DN250 PN16 i PE100 DN225 PN16

U najvećoj mjeri, ostalo je još da se izvede cjevovod u dužini od cca 700 na dijelu trase od

Pumpne stanice I do starog puta za Zubce.

Voda iz rezervoara „Priporac“ gravitaciono teče prema naselju Grab i usputnim selima (Tuli,

Kraj, Podkraj, Ograde, K. Glavica i Grab) te na stacionaži St. 2+047,06 m, ovog cjevovoda

urađen je priključak za širenje sistema prema sjevernom i sjevero-istočnom dijelu Zubačkog

platoa (naselja Turmenti, Orašje, Bogojevića selo, Konjski i Ubla).

Izvođenja potisno-dovonog cjevoda, rezervoar Priporac i distributivni cjevovod do Graba

urađen je po projektu „Instituta za građevinarstvo “d.o.o – Banja Luka.

Po ovom projektu ostaje još da se uradi preostali dio potisno-dovodnog cjevovoda (cca 700

m) . Cjevovod se radi od noduliranog liva K9 DN250PN40 sa priključcima za naselje G. Čičevo

i PP zaštita za deponiju smeća.

Pumpna stanica I (Obodina) i Pumpna stanica II (Drača) opremljen su pupnim agregatima istih

karakteristika q=24 l/s, H=261 m i P=110 KW. U obje pupne stanice nalaze se po dva agregata

od kojih je jedan radni drugi rezervni.

Dovodno potisni cjevovod prema naseljima na sjevernom i sjevernoistočnom dijelu Zubačkog

platoa dat je u projektu urađenom od strane „Put inženjeringa“d.o.o-Trebinje. (Dionica Tuli-

Ubla). Analizom ovog projekta trasa cjevoda se zadržava i mijenja se cjevovod u manjoj mjeri

i to tako što se nodulirani liv PN40 mijenja sa PE100 PN20 koji je jednostavniji za ugradnu i

jevtiniji na tržištu. Dovodno potisni cjevovod prema Ubla sastoji se od sljedećeg cjevovoda:

- dionica PŠ-RŠ, dužine L=928,3 m je od PE100 RC DN200/176,2 PN10

- cjevovod prema Turmentima i Orašju dužine 1420 m, cijevi PE100 RC

DN160PN10,l=830 i cijevi PE100 RC DN140PN10,L=590 m

- Cjevovod od RŠ prema Pumpnoj stanici III (Orašje) je dužine L=1889,1 m od PE100

RCDN180/158,6 PN10

- Cjevovod od Pumpnoj stanici III (Orašje) do rezervoara „Bogojević selo“ je dužine

L=3764,1 m od sljedećeg cjevovodnog materijala: PE100 RCDN180/139,8 PN20,

L=1262,0 m, PE100 RCDN180/147,2 PN16, L=11477,6 m i PE100 RCDN180/158

PN20, L=1024,5 m,


- Cjevovod od rezervoara Bogojević selo do razdjelnog šahta za Konjsko i B.selo, dužine

je PE100 DN200PN8, L=281 m. Neposredno iza ovog šahta voda se potiskuje

pupmpnom stanicom „B. Selo“ (Pumpna stanica IV) za Ubla cjevovodom dužine

l=2815,4 m (odnosno izvodi se L=2605,4 m-izvodi se u ovom projektu). Cjevovodni

materijal je sljedećih karakteristika: PE100RCDN180/139,8 PN20, L=586,3 m,

PE100RCDN180/147,2 PN16, L=589,6 m i PE100RCDN180/158,6 PN10, L=1369,5

m,

- distributivni cjevovod na Ublima razvodiće se za potrebe vodosnabdijevanja ca

cijevima: PE140PN10, dužine L=500,0 m i PE100DN110PN10, dužine L=220,0 m.

Pupna stanica III (Orašje) opremljena je sa dva pupna agregata koja u spregnutom radu daju q=14,04 l/s, H=200 m pojedinačne snage P=25 kW. Pumpna stanica IV (Bogojevića selo) opremljena sa dva pumpna agregata koja u spregnutom radu daju q=14.04 l/s, H=168 m, pojedinačne snage 25 kW.

2.2.2.2. SISTEM ZA NAVODNJAVANJE GOMILJANI

Radi poboljšanja poljoprivredne proizvodnje kao i podsticanja stanovništa da se u većoj mjeri krenu baviti poljoprivrednom proizvodnjom potrebno je realizovati projekat navodnjavanja na lokaciji Gomiljani na ukupnoj površini od 150 ha koja je podijeljena na 3 sektora i 21 potsektor. Ovim projektom predviđano je da se uradi sekundarna mreža ukupne dužine oko 4800 m koja se preko priključnih šahtova (PŠ5, PŠ6 i PŠ7) urađenih na glavnom distributivnom cjevovodu priključuje na sistem za navodnjavanje Trebinjskog polja bez povećanja ranije kalkulisanih kapaciteta odnosno voda se uzima iz glavnog distributivnog cjevovoda koji je većzavršen preko izgrađene PS Zasad polje i PS Mokro polje. Mjesta za navodnjavanje podsektora opremeljna su opremom za zahvatanje vode za navodnjavanje i u istim su postavljena brojila za mjerenje potrošnje vode koji su postavljeni u armirano betonske šahtovi. Cjevovod je opremljen i potrebnom opremom za regulisanje pritiska, sakupljačima nečistoća, vazdušnim ventilim i muljnim ispustima. Količine potrebne vode, površine, dužine cijevi i broj izlivnih mjesta po sektorima dati su u sledećoj tabeli:

SEKTOR

Površina Količina vode Dužina cijevi Broj izlivnih

mjesta

ha l/s m -

SEKTOR 1 49.6 27.28 1370.02 7

SEKTOR 2 49.3 27.11 1555 6

SEKTOR 3 51.1 28.10 1858.23 8

UKUPNO 150 82.5 4783.25 21

2.2.2.3. LOKACIJA MRKONJIĆI

Kod izrade projektne dokumentacije za navodnjavanje na lokaciji Mrkonjići korišteni su dostupni projekti i studije, a iskustvo istih se može prenijeti i na ovo područje:


1. Glavni projekat "Popovo polje - NAVODNJAVANJE, područje pumpne stanice I (društveni i individulani sektor), R.O: "VODOPRIVREDA BIH" - OOUR "Neretva" - Mostar, 1979. god. br. pr. TSM-15/79.

2. KNJIGA 1 - Glavni projekat "Trebinjsko-Dživarsko polje - Navodnjavanje", R.O: "VODOPRIVREDA BIH" - OOUR "Neretva" - Mostar, 1983. god. br. pr. TSM-13/83.

3. Glavni projekat "Pumpne stanice u području Orašja i glavnog distributivnog

cjevovoda za navodnjavanje" - Institut za građevinarstvo D.O.O. Poslovni centar "IG" - Trebinje, 2005. god.

4. "Pedološka studija Popova polja" - NACRT, Poljoprivredno-prehrambeni fakultet - Sarajevo, januar 2007.

5. Glavni projekat "Pumpne stanice u području Velje Međe i glavnog distributivnog cjevovoda za navodnjavanje" - INTEGRA D.O.O. - Mostar, 2004. god.

6. Glavni projekat "Revitalizacija pumpne stanice u području gornjeg dijela Popova polja i glavnog distributivnog cevovoda za navodnjavanje" - HIDROINŽINJERING D.O.O. - Derventa, 2007. god.

7. Niz projekata za navodnjavanje manjih površina u području Hercegovine urađene od strane - Institut za građevinarstvo D.O.O. Poslovni centar "IG" - Trebinje, (Žakovo, Necvijeće, Ljubomir, Pađeni, Milavići, Mrežica, i dr.)

8. Idejni projekat „Navodnjavanja obradivih površina u selu Barane“, opština Stolac- Institut za građevinarstvo D.O.O. Poslovni centar "IG" - Trebinje,

9. Glavni projekat „Navodnjavanja obradljivih površina u selu Tulje“, grad Trebinje- Put inženjering D.O.O " - Trebinje,

10. Sanacija pumpnih stanica i sistema za navodnjavanje na području Popova polja.

Obilaskom terena sa predstavnicima sela utvrđen je pravac pružanja glavnog transportnog cjevovoda. Izbor kultura koje će se uzgajati ne zavisi samo od klimatskih uslova i pedološkog sastava tla, nego i od niza drugih faktora, prije svega zahtjeva tržišta, stimulativnih mjera u poljoprivredi, mjesta poljoprivrede u društvu i dr. Imajući u vidu činjenicu da klima gornjeg dijela Popovog polja nosi obilježja uticaja Jadranskog mora i karakteriše se kao nešto izmijenjena mediteranska ili submediteranska klima, zime su ovdje blage, gotovo bez snijega, a ljeta žarka, suva i vedra. U zimskom periodu sve do februara znatno se osjeća uticaj mediteranske klime a u periodu februar-maj na klimatski režim ovog podneblja značajan uticaj imaju planinski visovi oko Popovog polja i Tebinjske šume pa time i predmetnog područja. Srednja godišnja temperatura (procijenjene iskustveno na osnovu podataka sa okolnih stanica ranije analizirane u prethodnim projektima) vazduha je oko 15,0 0C, srednja vegetacijska oko 20 0C, a najtoplijeg mjeseca je preko 23 0C. Nepovoljan raspored padavina tokom godine, s velikim viškovima u hladnijem i manjkovima u toplijem dijelu godine je glavna karakteristika kišnog režima i agrohidrološkog bilansa. Srednje mjesečne padavine opadaju od januara, u kome iznose 208 mm, do jula kada dostižu srednji mesečni minimum od 59 mm, a onda od jula do decembra rastu kad dostižu srednji mesečni maksimum od 286 mm. Nasuprot tome, mesečna potencijalna evapotranspiracija (PET) ima sasvim suprotan mesečni hod tokom godine u odnosu na padavine. Od januara, u kome je srednji mjesečni minimum 11 mm PET dramatično


raste do jula u kome dostiže srednji mjesečni maksimum od 146 mm, a od jula do decembra ponovo pada i iznosi samo 15 mm. Ovakvo kretanje padavina i potencijalne evapotranspiracije uslovljava pojavu viškova vode u zimsko-prolećnom periodu kad je potrebno iste odvoditi, sa druge strane od juna do septembra javljaju se izraziti deficiti vode i potreba za navodnjavanjem u savremenoj poljoprivrednoj proizvodnji. Uzevši podatke sa meteorološke stanice Trebinje dolazi se do sljedećih parametara: srednji godišnji manjkovi vode iznose 174 mm, maksimalni 377 mm, a minimalni 0 mm, dok srednji godišnji viškovi vode iznose 1049 mm, maksimalni 1642 mm, a minimalni 157 mm).

Elementi vodnog bilansa po Thornthwaite-u Tabela 1.

Elementi u mm Trebinje

Padavine 1.661 PET 788 SET 614

Manjkovi 174 Viškovi 1.049

Iskustva iz prethodnog perioda, zadnjih 30-40 godina navodnjavanja na ovim područjima, ukazuju da je za mjerodavne manjkove ekonomski opravdano uzeti desetogodišnje u kritičnim mjesecima. Zato bi trebalo u vegetacionoj sezoni osigurati desetogodišnje potrebe u vodi koje iznose 250 - 270 mm (2500 - 2700 m3/ha) . One neće biti potrošene svake godine, ali se moraju osigurati i na osnovu toga treba planirati i rad uzvodnog hidroenergetskog sistema.


Slika 11, Vodni bilans tla - Water balance of soil

Analizom hidrološkog niza od 40 godina došlo se do zaključka da se mjerodavni deficit vode desetogodišnjeg povratnog perioda u avgustu kreće 122-144 mm (zavisi od položaja zemljišta (podaci sa M.S. Ravno i Trebinje), pa je hidromodul za 24 časovno radno vreme:

haslx

xq /50,0

8640031

10000144==

Ovaj hidromodul je predviđen i projektnim zadatkom tako da je cio sistem, sa svojim tehničkim elementima, projektovan na ove količine. Nije vršeno povećanje jer je ocjenjeno da današnja savremena oprema za navodnjavanje omogućava nesmetani rad tokom cijelog dana. Sa druge strane kako je to u pedološkim podlogama i naznačeno ne očekuje se 100% pokrivenost zemljišta sa poljoprivrednim kulturama koje će se navodnjavati u kritičnom mjesecu. Ovdje treba dodati da će prema sadašnjim saznanjima, iskustva sa već izgrađenih sistema, veći dio površine biti pokriven rednim kulturama i sistemom kap po kap. U ovom slučaju ne navodnjava se cijela površina a gubici vode na distribuciji na navodnjavanju su svedeni na minimum. Jedino su sekundarni cjevovodi, koji distribuišu vodu do točećeg mjesta, dimenzionisani na eventualnu neravnomjernost u potrošnji sa koeficijentom 1,50. Tehnike navodnjavanje Visoka i stabilna biljna proizvodnja, ne samo ovdje nego bilo gdje u Hercegovini i šire, je neostvariva bez navodnjavanja. S navodnjavanjem je moguće ostvariti ne samo povećanje prinosa za 10 do 100%, nego i kompletno izmijeniti strukturu proizvodnje i osigurati po dvije žetve godišnje, a to znači udvostručiti zemljišnu površinu, što je za

0

50

100

150

200

250

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

mjeseci-moths

mm

PPET

S

SD


krš, gdje vlada oskudica zemljišta, izuzetno važno. Osim povećanja prinosa navodnjavanje će doprinijeti i kvalitetnijem plodu, ujednačenijeg kvaliteta, bez škarta. Vrlo bitna karakteristika ovog zemljišta je mali kapacitet za lakopristupačnu vodu za biljke, koji iznosi samo 6% (podaci iz projekata) što iznosi svega 40-60 mm vode koja ostaje kao rezerva za mesece sa deficitom vode. Posledica toga je da i pored obilnih padavina u proletnom periodu kraj juna , jul i avgust su meseci sa izrazitim deficiton vode. Ovaj podatak je bitan i sa aspekta zalivnih normi jer uzevši u obzir dubinu prostiranja većeg dela mase korjenovog sistema (60-80 cm) zalivna norma ne treba da bude veća od: Z ≈ 30 – 40 mm Uzevši u obzir karakteristike zemljišta (pedološke i topografske) i kulture koje se gaje vrši se odabir tehnika navodnjavanja, i to:

◼ površinsko navodnjavanje, ◼ navodnjavnje vještačkom kišom, ◼ lokalizovano navodnjvanje kap po kap i ◼ navodnjavanje subirigacijom.

Od tehnika površinskog navodnjavanja (prelivanje, plavljenje, brazdama) u današnje vrijeme je aktuelno navodnjavanje brazdama. Ono se primjenjuje kod rednih kultura i ima određene prednosti jer ne kvasi gornji dio biljke i zbog dubine prokvašene zone dovodi do razvoja većeg korjenovog sistema nego kod navodnjavanja kap po kap. Ne zahtijeva veće zemljane radove, znatnije angažovanje radne snage i ravan teren. Tehnički sistem koji je isprojektovan dozvoljava i ovaj način navodnjavanja preko točećih mjesta i upuštanjem vode u razvodne, folijom obložene kanale,po ivici parcele ili prikopčavanje na točeće mesto preko prenosnih cjevovoda koji imaju otvore na zahtjevanom razmaku brazda, kako je to prikazano na sljedećim slikama. Prtisak na točećem mestu od 2 bara omogućava bez problema snabdijevanje razvodnih kanala i cijevi sa vodom.

Slika 12, Navodnjavanje brazdama preko folijom obloženog kanala i natega-plastičnih crijeva


Slika 13, Razvod do brazda se vrši i preko prenosnih cjevovoda sa otvorom na određenom

razmaku Druga tehnika navodnjavanje je navodnjavanje vještačkom kišom gdje se kod individualnog sektora i manjih parcela najčešće koristi sistem dalekometnog topa koji koristi veliki prskač (top) postavljen na "kolica", koji se vodom snabdijeva od preko PE crijeva. Kolica se traktorom odvuku na početni položaj i nakon odvrtanja hidranta, voda preko turbine počinje namotavanje crijeva a time i povlačenje prskača. Snabdijevanje vodom je iz sekundarne mreže cjevovoda, preko hidranata. Izabrana površina za primer je 2 х 300 m širine, a proračun za pokretni dalekometni top urađen je za dva slučaja. I Slučaj – Navodnjavanje tifonima ( tip 1 ) sa pritiskom oko 3,5-4 bara

Navodnjavana površina A ha

a=300m; b=50-55m A= a·b A= 300 ·50 = 15000m² A= 1.5ha

ETP jul = 1440 m³/ha = 144 mm

z 400m³/ha = 40mm (zalivna norna)

6,340

144=

z

ETPJUL navodnjavanja mesečno

Turnus navodnjavanja:

( )=== 7,8

6,4

40

31144

40

dnevnoETP

zT T 8 dana


Količina vode potrebna za jedno navodnjavanje ( )3mV

A= 1.5ha = 15000m²; z= 40mm = 0.04m V= A·z = 15000m² ·0.04m= 600m³

Kapacitet uređaja Q m= 20 m³/h, pritisak na hidrantu minp = 3.5-4.0 bara

Vrijeme navodnjavanja

3020

600===

m

navQ

Vt časova

Radno vrijeme= 20 časova dnevno

Za 8 dana 33.530

208=

pozicije

Efikasnost uređaja haAm

833.55.133.5 === AAmha može da pokrije ovaj tip uređaja

II Slučaj – Navodnjavanje tifonima ( tip 2 ) uz upotrebu pumpi kardan

Slika 14, U slučaju da na hidrantu (točećem mjestu na kraju sistema) nema dovoljno pritiska za rad

može se izvršiti priključenje preko pumpe za dodatni pritisak na kardan traktora.

Navodnjavana površina A ha

a=300m; b=65-70m A= a ·bA= 300 ·70= 21000m²= 2.1 ha

Kapacitet uređaja 340mQm = /h, pritisak na hidrantu =minp 5.0-6.0 bara


Količina vode potrebna za jedno navodnjavanje ( )3mV

V= A ·z= 21000m² ·0.04m= 840m³ Vrijeme navodnjavanja

2140

840===

m

navQ

Vt čas

Radno vrijeme= 20 časova dnevno

Za 8 dana 821

208=

pozicija

Efikasnost uređaja haAm

haAAm 8,1681.28 === može da pokrije jedan uređaj

Pumpe

barap

smQ

4

/4030 3

=

−=

Snaga pumpe

2075.0

4004.081.9=

=

=

HQN KW

Proračun navodnjavanih površina koristeći različite prečnike prskača i različite vrijednosti protoka

Prečnik prskača

u mm

Max. potrošnja

vode u m3/h

Navodnjavana površina u ha/dan radno vrijeme 20 h pri veličini

zalivne norme od:

20 mm 30 mm 40 mm 50 mm

14 15.9 1.6 1.1 0.8 0.6 16 20.6 2.1 1.4 1 0.8 17 23.4 2.3 1.6 1.2 0.9 18 26.4 2.6 1.8 1.3 1.1 20 34.3 3.4 2.3 1.7 1.4 22 41.6 4.2 2.8 2.1 1.7 24 49.5 5 3.3 2.5 2 26 58.1 5.8 3.9 2.9 2.3 28 70.6 7.1 4.7 3.5 2.8 30 81.1 8.1 5.4 4.1 3.2 32 92.2 9.2 6.1 4.6 3.7 34 104.1 10.4 6.9 5.2 4.2 36 122 12.2 8.1 6.1 4.9


Osnovna mana navodnjavanja tifonima sa dalekometnim topovima je velika veličina kišne kapi koja može devesti do oštećenja biljke u početnoj fazi razvoja, kao i erozije i nabijanja zemljišta. Iz prethodnih razloga se vrlo često koristi SPECIJALNI PRIBOR – BOOM CART AS50 I AS32 ("RAMPA"). Mlaznice na Boom uređaju omogućuju da se zalivanje veštačkom kišom odvija u ambijentu koji nalikuje finoj izmaglici što doprinosi boljoj zaštiti biljaka i zemljišta jer uređaj radi ionako sa niskim snabdijevajućim pritiskom do 3.2 bara. To znači da se voda i energija ekonomično koriste. AS50 Boom cart odgovara u potpunosti Rainstar E modelu i nanosi lagani sloj vlage na zalivnu traku širine do 72 m.

Slika 15, Dodatni pribor za tifon sa mlaznicama za finu kišu

Boom cart je napravljen od nerđajućeg čelika visokog kvaliteta i aluminijumskih elemenata ali je uprkos svojoj izuzetnoj lakoći izvanredno stabilan. Kontrategovi omogućuju neprestani balans koji obezbjeđuje da Boom bude paralelan sa zemljom. Sa neograničen mogućnošću hidrauličkog podešavanja za rastojanje od zemlje od 1,3 do 2,3 m (AS50) system je idealan za navodnjavanje niskih usjeva. Boom uređaj AS32 je dizajniran za posebno za Rainstar T model mašine. Pokriva zalivne trake do 50 m širine.

Slika 16, Dodatni pribor za tifon sa mlaznicama za finu kišu

Za transport Boom cart AS50 i AS32 koriste se savijajuće ruke natovarene na Rainstar. Dovoljan je jedan operator da se otvori ili zatvori Boom u roku od nekoliko minuta. Za prenos sa jedne navodnjavane trake na drugu otvoreni Boom se diže kao i stožerna kolica i nije potrebno dodatno rukovanje. Vrlo često na parceli postoje neke prepreke, objekti ili sl., ili je sama ivica parcele ukošena, tada se može koristiti pomoćni rotacioni uređaj max. 360° na AS50


modelu. Koristeći pomoćni rotacioni uređaj sistem se može podesiti tako da tačno odgovara nepravilnoj formi zalivnog polja. Putevi koji se protežu dijagonalno duž granice navodnjavanog polja nisu prepreka prilikom prenošenja Boom ruku. Idealan je za izbjegavanje drveća, stubova i drugih prepreka unutar polja.

Sprej mlaznice Pritisak u mlaznici od 0.8 bara je dovoljan da bi se proizvela izuzetno fina i blaga kiša koja štiti jednako usjeve i zemljište. Prednosti ovakvog rešenja su značajno niže potrebe u pritisku (ušteda do 4 bara), uniformna distribucija vode i mala ostljivost na uticaj vjetra.

Teća tehnika koja se faktički i najviše koristi u novije vrijeme na ovim područjima je navodnjavanje kap po kap. Navodnjavanje kap po kap ima svoje korijene u poljoprivredi pogotovo u mnogim dijelovima svijeta gdje je ono jedina moguća opcija zbog surovih klimatskih uslova i ograničenih vodnih resursa. Razvitak ovog metoda u velikoj meri se oslanjao na napredak tehnologije izrade polietilenskih cevi, i njegov razvoj je bio najbrži u aridnim i sušom pogođenim regionima. U 60-tim godinama prošlog vijeka farmeri su otkrili da korišćenjem metode kap po kap mogu značajno da povećaju svoje prinose uz smanjenje potrošnje vode. U 80-tim godinama prošlog vijeka navodnjavanje kap po kap prolazi kroz tranziciju i postaje tehnika komercijalnog uređenja teritorija sa promjenjivim uspjehom. Na današnjem tržištu, kap po kap navodnjavanje je prepoznatljivo kao vrlo pouzdano i koristi se intenzivno u poljoprivredi a nalazi svoju primjenu u uređenju zemljišta i baštovanstvu.


Kap po kap navodnjavanje se ogleda u laganom dodavanju vode direktno u zonu korjenovog sistema koristeći "kapaljke" koje se nazivaju i "emiteri". Održavanje optimalnog nivoa vlažnosti u zemljištu u svakom trenutku rezultira u smanjenju gubitka vode na evapotranspiraciju. Voda se ne troši na dijelove zemljišta bez usjeva, i zona korjenovog sistema se održava u stanju idealnog nivoa vlažnosti, kombinujući tako odgovarajući balans vode i vazduha u cilju efikasnog navodnjavanja. Konvencionalnim načinima navodnjavanja, voda se gubi na površinski oticaj, isparavanje, isušivanjem uslijed djelovanja vetra ili se gubi na dijelove zemljišta bez usjeva. Koristeći sistem kap po kap, voda se lagano upija u zemljište, direktno u zonu korjenovog sistema i nema gibitka vode van ove zone. Dodavajući vodu direktno u zonu korjena biljaka smanjuje se potrebna količina vode za navodnjavanje kao i učestalost navodnjavanja. Ovaj metod, takođe, utiče na to da voda prodire dublje u horizont zemljišta što uslovljava porast korjena u dubinu a ne lateralno kao što bi to bilo kod plitkog navodnjavanja. Moderni uređaji omogućavaju snabdijevanje usjeva hranljivim materijama što daje dodatni kvalitet ovom načinu navodnjavanja. Vrlo nizak proticaj vode na ispustima sistema kap po kap omogućava da se zalivaju veće površine sa samo jednog izvorišta. Manja potrošnja vode znači i veću jediničnu zonu navodnjavanja. Još jedna prednost korišćenja sistema sa niskim protokom je da nije potreban visok pritisak da bi se snabdijevale kapaljke i mikroprskači. Preporučuje se da sistem kap po kap ima radni pritisak između 1 i 4 bara. Vrlo je bitno istaći da se zbog osjetljivosti opreme na moguća zagušenja u toku eksploatacije moraju izgraditi predfiltarske komore za odstranjivanje sitnih čestica pjeska i drugih nečistoća koje mogu da prouzrokuju začepljenje. Danas se na tržištu može naći veći broj proizvođača ovih sistema ali se većinom koriste laterali sa već ugrađenim lavirint kapaljkama. Najnoviji tip je sistem sa kapljkom HYDRO PC - integralna linija kapljača sa regulatorom pritiska. Osnovno je kod svih ovih kapaljki da pri pritiscima od 1 - 4 bara daju konstatnu količinu vode 2 do 4 l/čas, razmak kapaljki je 0,5 do 1,0 m.

Glavne karakteristike:

• Jedinstveni koncept regulacije proticaja; Široki, efikasni lavirint koji vodi do komore za regulaciju proticaja, gde osjetljiva plivajuća membrana reguliše i održava konstantan proticaj pri promjenljivom pritisku na ispustu.

• Proizveden od izvanredno izdržljive plastike sa dugim vijekom upotrebe. • Zaštićen od UV degradacije. • Otporan na hemikalije i fertilizatore često upotrebljavane u poljoprivredi. • Visoka otpornost prema zagušenju uslijed:

a) Veliki usisni filter kapaljke se neprestano ispira uslijed djelovanja vodenog toka b) Veliki poprečni presjek lavirinta c) Mehanizam za samoprečišćavanje koji se nalazi u komori za regulisanje toka

vode pri ispustu d) Odgovara kategoriji klase A (ISO 9261) u pogledu uniformiteta emisije.

Materijali:


• Cijevi: Linear LDPE • Kapaljka: PE • Membrana: Silikon Elamaster

Specifikacije:

• Brzine proticaja: 1.2, 1.6, 2.2, 3.6 l/h • Dozvoljeni operativni pritisak: 0.8 – 3.5 bara • Prečnici kapaljki: 16 (I.D. 13.8) mm 17 (I.D. 15.3) mm 18 (I.D. 17.6) mm • Konstantan unutrašnji prečnik bez obzira na debljinu zida cijevi • Debljine cijevi: 0.9, 1.0, 1.1, 1.15 mm

Primjena:

• Za sve vrste rednih usjeva, tamo gdje su potrebne dugačke linije kapanja.

Kriva proticaja u odnosu na radni pritisak


Maksimalno preporučene dužine cijevi (m) u odnosu na rastojanje kapljača

Maksimalne preporučene dužine cijevi (m) na ravnom terenu

Legenda: Flow Rate(lph) – Proticaj(l/h) Emitter Spacing(m) – Razmak između kapaljki(m) Pipe Diameter I.D.(mm) – Unutrašnji prečnik cijevi(mm) Dripline Inlet Pressure(bar) – Pritisak u lateralima(bar) Pressure(bar) – Pritisak(bar) Slope(%) – Pad terena

Prednost sistema kapanja je za voćarske i vinogradarske kulture iz više razloga očita. Verovatno će se i dalje ovaj sistem koristiti za navodnjavanje voćnjaka i vinograda. Posebno zato što današnja tehnologija pruža na tržištu relativno jeftine, lako


montabilne kapajuće cijevi za jednogodišnju upotrebu. Međutim, postavlja se pitanje ratarskih kultura gustog sklopa (lucerka, kukuruz i druge), koje nije prikladno navodnjavati kapanjem. Tu je kišenje sa mobilnom opremom prikladnije rješenje. Ne zahtijeva posebne investicije na ravnanju i pripremi zemljišta za navodnjavanje kao što je to potrebno kod metoda površinskog navodnjavanja ili navodnjavanja infiltracijom u brazde. Primjer dimenzionisanja sistema kap po kap Shodno tipu zemljišta, koje je ranije definisano u pedološkom elaboratu, javiće se sljedeći oblik prokvašavanja zemljišta (bulbus) koji je karakterističan za glinovito zemljište.

Iz datog priloga se vidi da je širina prokvašene zone do 1 m sa obje strane kapaljke. Prethodno smo zaključili da je dnevno potrebno dati oko 4 mm (120 -140 mm/mesečno) vodenog taloga odnosno 4 l/m². Za razmak kapaljki od 1 m i širinu pokrivanja vlažnog fronta od 2 m (prethodna slika), svaka kapaljka treba da pokrije površinu od 2 m² odnosno treba da da dnevno 8 l vodenog taloga. Preporuka je kod ovog tipa navodnjavanja to raditi češće, svaki 2-3 dan u kritičnom periodu juli – avgust:

• pošto se dnevno troši oko 4 mm vodenog taloga ili 4 l/m² to je potrebno dati 8 l/m² u jednom navodnjavanju (ako se vrši svako 2 dana) ili 16 l/kapaljki u jednom navodnjavnju,

• na osnovu prethodnog ako su kapaljke standardne kapaciteta 4 l/čas i na razmaku 1 m trajanje navodnjavanja treba da je 4 časa,

• ako se usvoje kapaljke kapaciteta 2 l/čas potrebno je da budu na razmaku od 0,5 m ili u suprotnom navodnjavanje treba da traje 8 časova.

Rezultati sa oglednih polja su pokazali da je povoljnije navodnjavanje brazdama ali je to povezano sa topografskim uslovima. Ako je teren nagnut mogu se koristiti laterali u brazdama guta-gut sistem, sa povremenim zemljanim pregradama u brazdi. Da se ne bi kapaljke zapušile, čak šta više to ne moraju biti kapaljke već samo rupice na cevi, na tom mjestu se može postaviti “jahač” sa prosječnim dijelom cijevi koji takođe sprječava i eroziju zemljišta uslijed mlaza iz rupice.


TEHNIČKE KARAKTERISTIKE ODABRANOG RJEŠENJA NA LOKACIJI MRKONJIĆI Na osnovu topografskih planova M 1:2500 utvrđene su ukupne površine analiziranog područja i one iznose cca 172 ha i u selima ima aktivno ili potencijalno aktivno šezdesetak domaćinstava. Shodno obradivim površinama i ranije iznijetim analizama i iskustvima sa sličnih područja (nizvodnih i uzvodnih) usvojen je hidromodul navodnjavanja q = 0,45 l/s ha i potrošnja vode po domaćinstvu cca 1200 l/dan. Kod izbora sistema za navodnjavanje razmatrana je varijanta dovođenja vode sa regulisanog korita rrijeke Trebišnjice. Ova varijanta je dosta skupa, te sagledavajući mogućnosti i kapacitete izvedenog sistema (cjevovod PS-Dračevo) utvđeno je da se na isti može nesmetano priključiti novoprojektovani sistem. Sagledavajući zahtjeve za vodom projektovano je tehničko rješenje čije su karakteristike date u nastavku. Opšte karakteristika odabranog rješenja: Elementi sistema su:

1. Pumpna stanica „Mrkonjići I“ 2. Glavni distributivni cjevovod, potisno-dovodni cjevovod i distributivni

cjevovod u naselju Mrkonjići 3. Pumpna stanica „Mrkonjići II“ 4. Rezervoar „Mrkonjići“ 5. Pumpna stanica „Drijenjani“


Analizirajući sadašnje stanje navodnjavanja u području „Pumpne stanice I“ (PS „Sedlari“), može se sa sigurnošću nesmetano zahvatati 32 l/s vode iz postojećeg sistema (sektora Dubljani-Dračevo). Predmetne površine Sektora „Mrkonjići-Drijenjani“ podijeljen je na 40 podsektora (opremljenih sa jednim izlivnim mjestom). Koncepcija navodnjavanja je organizovana da su podsektori grupisani i povezani sa glavnim distributivnim cjevovodom. Na osnovu hidrauličke analize dimenzionisan je glavni distributivni cjevovod i sekundarne mreže. Glavni distributivni cjevovod opremljen je sa potrebnim objektima (DČ, vazdušnim ventilima i muljnim ispustima). Dimenzionisanje potisno-dovodnih cjevovoda prema naseljima izvršeno je na osnovu dvostruke srednje potrošnje 2000 l/s.,dom. Distributivna mreža kroz naselje Mrkonjića, dimenzionisana je na osnovu propisa PP zaštite. Koko su u području Mrkonjića zahtjevi za vodom osim poljoprivrednih potreba izraženi i u potrebi za turizam, iz tog razloga u naselju je predviđena izgradnja rezervoara zapremine (V=100 m3). Izbor pumpnih agregata u pumpnim stanicama izvršena je na osnovu hidrauličkih zahtjeva. Tehničke karakteristike odabranih elemenata određene su na osnovu proračuna i iskustava iz prethodnih projekata i njihovog praćenja tokom eksploatacije.

2.2.2.4. LOKACIJA MOSKO

Značaj projekta

Projektom dovođenja vode i cijevi za optički kabl do naselja Mosko-Bare, planira se

zustavljanje raseljavanja sela, oživljanjavanje poljoprivredne proizvodnje na površini preko

100 ha, intenziviranje stočarske proizvodnje i zaštite od požara šireg područja. Ovo je svakako

jedan višenamjenski projekat kojim se voda dovodni ne samo za navodnjavanje koja bi se

koristila par mjeseci u godini već se koristiti tokom cijele godine, a s obzirom na njen kvalitet

koritiće se i kao sanitarna i voda za pojenje stoke i pospješenje stočarske proizvodnje te trajnu

zaštitu od požara koji svake godine nanose ogromne probleme široj društvenoj zajednici i uz

dovođenje optičkog kabla rješavaju se svei infrastrukturni problemi ovog kraja odnosno život

na ovim selima po infrastrukturnim zahtjevima izjednačava se sa urbanim dijelom grada.

Projekat navodnjavanja Ljubomir II- Mosko, predstavlja prvenstveno dovođenje vode za

oživljavanje poljoprivredne proizvodnje.

Demografski podaci

U selu živi stalno oko 45 domaćinstava i povremeno u selu je aktivno još oko 25-tak

domaćinstava, preko vikenda i u toku ljetnjih odmora. Stanovništvo se izuzento malo bavi

poljoprivredom osmim proizvodnje za sopstvene potrebe i ako imaju solidne preduslove da

najveći dio svojih proizvoda prodaju na licu mjesta za potrebe motela Konak, koji na godišnjem

nivo posjeti ogromni broj gostiju. Motel Konak je objekat na dugogodišnjim tradicijom poznat

po na daleko čuvenom janjećem pečenju sa ražnja, gdje svaki dan dolaze gosti iz H.Novog i


Dubrovnika, pored redovnih gosti koji prolaze magistralnim putem. Na području Moska-Bare

postoji preko 100 ha obradivih površina, zbog čestih suša i nedostatka vode iste se skoro i ne

obrađuju osim izuzetno malih površina za sopstvene potrebe. Na površinama koje se obrađuju

vrlo česta je pojava da se npr. krompira izvadi iz zemlje nešto malo više nego što se posadi a

uzganje kultura koje se zahtjevne za vodom i ne pomišlja izuzev u izuzetno u malim

količinama. Obradive površine se koriste uglavnom za proizvodnju sijena, a značajan dio tih

površina zarasta u korov i šumu. Stanovnici uzgajaju paradajz, paprike, krastavce u

količinama od po 10-30 stabljika/dimaćinstvu, koje navodnjavaju kišnicom iz čatnja i vodom

doveženom cisternama iz gradskog vodovoda Trebinje, a u posljednje vrijeme iz izvedenog

sistema Ljubomir I. Stanovništvo na području obuhvata projekta (Mosko-Bare) uglavnom se

bavi stočarsvom i za uzgoj stoke pretstvavlja najveći problem nedostatak vode kako za

pojenje, tako za odžavanje higijene objekata za ugoj stoke tako i za proizvodnju hrane. Svake

godine, svi poljoprivredni poizvođači vodu za potre stoke dovoze cisternama i to im prestavlja

značajan finasijski izdatak i zašto im je potrebno i dodatno vrijeme. Bez obzira, na relativno

malu udaljenost od gradskog centra sela (Mosko i Bare) iz godine u godinu se raseljavaju i u

njima se smanjuje broj stanovnika, jedan od glavnih problema je svakako nedostatak vode

kako za razvoj poljoprivrede, stočarastva tako i za sanitarne potrebe.

Dosadašnja iskustva u bavljenju poljoprivredom na predmetnoj lokaciji i razlozi za izbor

predloženoh tehničkog rješenja

Kontinualnim dovođenjem i najmanje količina vode prstavljalo bi rješavanje gurućeg problema

ovog područja a što bi dovelo do oživljavanja sela i najlašeg i najjevtinijeg samozapošljenja ili

za one zaposlene stvaranje dodatnih prihoda na svojoj zemlji. Datim tehničkim rješenjem

omogućeno je dovođenje vode cca 5000l/dom.dnevno, ova količina vode omogućava

pokretanje poljoprivredne proizvodnje na kompletnom području obuhvata i intenziviranja

stočarske proizvodnje. Dosadašnja iskustva u bavljenju poljoprivredom u datom klimatskom

području pokazuju da se može uzgajati široki spektar poljoprivrednih kultura povrća, voća ali

zbog nedostatka vode za uzgoj, prijem i zaštitu ne uzgaja se ništa. U ovo vrijeme prednost na

ovom području je da je zemljište nije kontiminirano raznih hemijskim preparatima koji se

koriste u poljoprivredi. Prema dosadašnjim pokazateljima ovdje postoje i svi preduslovi za

podizanje plastenika i staklenika uz bavljenje stočarstvom stvaraju se preduslovi za

proivodnju ogranske hrane.

Jedino realno izvorište dovoljne količine vode za ovo i okolna naselja je Akumulacija Bileća

(V=1,27 x 106 m3), čiji nivo osciluje 400-350 mn.m. i udaljeno je naselja više od 12 - 15 zavisno

od nivoa vode u akumulaciji. U više navrata rađena su bušenja za utvrđivanje nivoa i količina

podzemnih voda zbog relativne blizine akumulacije te je uvrđeno da je nivo podzemnih voda

na dubini od 200-250 m zavisan od nivoa vode u akumulaciji. Ovim ispitivanjim je utvrđeno

oscilovanje nivoa ali se nije mogao utvrditi kapacitet nađenih voda zbog enormno velike

dubine pumpanja, tako da ta voda nije prihvatljiva sa tehničko-ekonomskog stanovišta bez

obzira koliko je ima, mada su procjene da su to izuzetno male količine, a cijena pumpanja sa

tih dubina je vrlo skupa i tehnički neodrživa.


Postojeća koncepcija navodnjavanja

Koncepcija navodnjavanja „Ljubomira“ razvijena je početkom 2002. godine. Do sada je urađen vodozahvat:

- dva bunara, dubine po 36 m, izdašnosti q1=15 l/s i q2=5 l/s. (testiranje urađeno kod izgradnje bunara od strane„IPIN“-Bijeljina)

- potisni cjevovod do rezervoara, čija je zapremina, V=200 m3 i kota dna 582 m n.m.

- glavni distributivni cjevovod do svih naselja nizvodno od škole do svih naseljenih mjesta po obodu polja kao i

- sekundarna mreža do svih korisnika.

Izvođenje radova finasirali su mještani-korisnici, Jedinica za kordinaciju poljoprivrednih

projekata pri Ministarstvu poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Vlade Republike Srpske i

opština Trebinje. Izvedeni sistem je dimenzionisan na kapacitet cca 3000 l/dom.dnevo., sa

mogućnosti povećanja kapaciteta do 5000 l/dom.dnevno.

U trenutku realizacije prve faze Ljubomir I (sistem nizvodno od škole) nije uključen sistem

Ljubomir II (sistem uzvodno od škole) iz više razloga. Jedan od razloga je kratko vrijeme od

trenutka kandidovanja projekta do početka realizacije, pa se nije uspjela pripremiti adekvatna

projektna dokumentacija, a drugi razlog je taj što raspoloživa sredstva nisu bila dovoljna za

realizaciju navedenog projekta. U postojećoj situaciji bez navodnjavanja na ovom prostoru

ogromne poljoprivredne površine su neobrađene sa većinom ili onim poljoprivrednim

kulturama koje se najviše koriste za potrebe ishrane prvenstveno stanovništa (voće i povrće).

Pokušaji podizanja voćnjaka sa adekvatnim prihodima u nekoliko slučajeva pokazali su se

neuspješni, a dok je povrtlarska proizvodnja ispod svake rentabilnosti-ima slučajeva da su

prinosi mali da se višestruko više uloži u proizvodnju nego što se od iste dobije. Svi ovi

nedostaci uspješne poljoprivredne proizvodnje su se već zaboravili na dijelu Ljubomira gdje

postoji vodovodni sistem. Na dijelu gdje je urađen sistem za navodnjavanje Ljubomir došlo je

do oživljavanja i preporoda. Sa nastavkom izgradnje sistema na ostalom dijelu obuhvata

stvaraju se pretpostavke za razna uduživanja i organizovanje intezivne poljoprivredne

proizvodnje i stvaranje preduslova za stvaranje prerađivačkih pogona odnosno za finalizaciju

poljoprivrednih proizvoda. Na dijelu Ljubomira gdje postoji sistem već ima domaćinstava

kojima je najveći dio prihoda poljoprivreda, kao i početak razvoja stočnih farmi i dr. oblika

proizvodnje i razvoja koje je omogućilo dovođenje vode.

ELEMENTI SISTEMA

Na osnovu raspoloživih podloga i na osnovu iskazanog interesa korisnika izvršeno je

identifikovanje i određivanje broja korisnika. Uzimajući u obir prostorni raspored potrošača

izvršeno je grupisanje potrošača tako da je sistem organizovan na 12 (dvanaest) distributivnih

grana i shodo tome do svake grupe-grane doveden je distributivni cjevovod koji se završava

sa distributivnim čvorom. Iz prostornog rasporeda potrošača-distributivnih grana proizilazi

koncepcija sistma tako da se sistem sastoji od:

1. Dovodnog cjevoda, koji se priključuje na postojeći cjevovod na kraju naselja Vrpolje

neposredno ispod Andrća ćuprije. Trasa dovodno-potisnog cjevovoda pruža se pored

puta od Vrpolja do Moska, najvećom dijelom napuštenim asfaltnim putem i dijelom


puta koji se koristi sve do prevoja Vratlo na kom je napravljen rezervoar (V=100 m3,

čija je kota preliva 659,10 m n.m.) Potisni cjevovod je projektovan od PE100 RC

DN125 PN16 dužine L=540 m i PE100 RC DN110 PN10 dužine 1598,2m.

2. Pumpna stanica „Vrpolje“ preuzima vodu iz planiranog sistema Vrpolje i potiskjuje

je u rezervoar Vratlo. Objekat pumpne stanice (dim. u osnovi 4,7x3,6 m) čine temelji,

stubovi, serklaže i gornja ploča od AB a zidati isti betonskim blokovima d=20 cm. Na

objektu će biti urađena dm fasada sa stiroporom d=8cm, zaštita krovne konstrukcije

predviđeno da se uradi pokrovnim limom. U pumpnoj stanici instalirati dva pumpna

agregata (pojedinačnih karakteristika q=3,4 l/s i H=95 mVs) od kojih je jedan radni a

drugi rezervni. Pumpna stanica je opremljena opremom za samostalan i automastski

rad sa svim neophodnim zaštitama. Dovođenje električne enrgije u objekta pumpne

stanice i razvođenje u objektu biće riješeno posebnim projektom.

3. Rezervar zapremine V=100 m3, čije je dno na koti 654 m n.m. Rezervoar se sastoji iz

vodne komore i zatvaračnice. U vodnoj komori postavljen je centralni zid sa otvormo

1.5x0.8 m kako bi omogućio cirkulaciju vode a što znači da voda ulazi u jednu komoru

a zahvata se u drugoj. Zatavračnica je opremljena sa dovodno-distributivnim,

distributivnim i prelivno-ispusnim cjevovodom.

4. Glavni distributivni cjevovod, kojim se distribuira voda do distributivnih grana

podijeljen je na četiri voda koji predstavljaju jednu cjelinu.

- Glavni istributivni cjevovd od rezervoar –RŠ8, dužine L=2670 m

- Cjevovodni materijal je polietilen visoke gustoće:

- dionica R-RŠ4, PE100 RC DN125, L=1220,8 m

- dionica RŠ4-DČ7, PE100 RC DN110, L=604,8 m

- dionica DČ7-RŠ7, PE100 RC DN90, L=101,0 m

- dionica RŠ7-RŠ8, PE100 RC DN75, L=261,0 m

- dionica R-RŠ9, PE100 RC DN110, L=482,0 m

Distrubitinve grane imaju dužinu su od polietilene visoke gustoće imaju dužinu L=3011,8 m i

rade se od cijevi DN75, L=2532,3 m i DN63, L=478,9 m.

Cjevovod je opremljen potrebnim objektima (vazdušnim ventilima, muljnim ispustima,

razdjelnim i priključnim šahtovima,.. ).

Trasa cjevovoda najvećim dijelom se kreće duž lokalnih puteva gdje je to moguće ili po

mrginjima između parcela.

Dimenzionisanje cjevovoda izvršeno je na osnovu hidrauličke analize, specifična potrošnja po

domaćinstu usvojena je kao i za nizvodni (urađeno) dio sistema, raspodjela vode po granama

urađena je na osnovu modifikovane Tributove metode, razvijene za ovo područje po kojem je

na ovim prostorima dovedena i koristi se voda bez problema u oko 5000 domaćinstava ili više

od 150 naselja.


Projektovani cjevodi opremljeni su adekvnom opremom (objetima) vazdušnim ventilima,

muljnim ispustima sektorskim zatvaračima a na mjestu priključka postavlja se mjerilo koje će

registrovati trenutnu i kumulativnu potrošnju projektovanog sistem.

Sistem pored redovne opreme opremljen je sa tri protiv-požarna hidranta.

2.2.2.5. REZERVOAR KREMENI DO

Rezervoar „Kremeni do“ je sastavni dio sistema za navodnjavanje Mokrog polja. Rezervoar

se puni vodom preko PS Zgonjevo (q=36 l/s, H=60 mVs) i služi kao kontra-rezervoar, na

potezu od pumpne stanice do rezervara visinska razlika između obradivih površina je 40 m

(obradive površine Zgonjevo, Luke, Abatno polje i Kremeni do su 70 ha), a visina pumpanja

pumpne stanice je 60 mVs. Značaj realizacije ovog projekta leži u činjenici da se u uslovima

intenzivnog navodnjavanja ne omogućuje ravnomjerna raspodjela vode za navodnjavanje

Abatnog polja i površina ispod Kremenog dola površine 40 ha, a vrlo često se u cjevovdu

stvaraju potpritisci sto negativno utiče na sistem, te je neophodna izgradnja rezervoara.


3. OPIS MOGUĆIH UTICAJA PROJEKTA NA ŽIVOTNU SREDINU

3.1. Opis životne sredine na koju projekat može imati uticaj

3.1.1. Fizički faktori

Klima

Grad Trebinje je smješten na obalama rijeke Trebišnjice, ispod planine Leotar, na nadmorskoj visini od 273 m. Klima u Trebinju je mediteranska (sredozemna) sa kratkim blagim zimama i dugim žarkim lјetima. Jeseni su mnogo toplije od prolјeća, a snijeg je veoma rijetka pojava. Trebinje je najtopliji grad u Republici Srpskoj, odnosno Bosni i Hercegovini (uz Mostar i Neum). Prosječna godišnja temperatura vazduha u gradu je 16,6 °C (1981-2012), prosječna januarska temperatura je 8,3 °C, a dok je julska 26,5 °C. Ljeti se temperature često penju iznad 40 °C, a zimi se ponekad spuste i ispod 0 °C. Najviša zabilјežena temperatura iznosila je 42,5 °C, 22. jula 2007., a najniža zabilјežena temperatura iznosila je -8 °C, 14. januara 1968. Godišnje padne prosječno 1624 mm padavina. Grad ima oko 260 sunčanih dana u godini. Trebinje spada u najsunčanije gradove na Balkanu. Snijeg u Trebinju je prava rijetkost, a i kada padne zadrži se po nekoliko časova. Karakteristični vjetrovi u Trebinju su Bura i Jugo. Bura duva sa sjeveroistoka, donosi prohladno i vedro vrijeme. Dok Jugo duva iz pravca jugoistoka, donosi toplo i kišovito vrijeme. Jugo duva obično u zimskom periodu. Klima je pogodna za uzgoj velikog broja palmi i južnog voća (smokva, nar, mandarina, limun, narandža, grejpfrut, maslina, vinova loza). Tabela 1, Klimatogram Trebinja

Morfološko-hidrološke karakteristike terena

U morfološkom odnosno geomorfološkom smislu, na ovom prostoru se smjenjuju različiti oblici. Relјefom dominiraju planina Leotar, rijeka Trebišnjica, te kraška polјa Trebinjsko i Popovo. Trebinje je okruženo brdima i planinama: Ilijino brdo, Obodine, Vlaštica, Leotar (sa 1228 m, najviši vrh u okolini), Kravice, Petrina, Golo brdo, Strač, Hum i Vesac. Među polјima gornje Hercegovine nejveće i najpoznatije je Trebinjsko i Popovo polјe. UvaleTrebinjskog i Popova polјa su po svojem tektonskom postanku jedna cjelina, ali na okolnim brdima i na njoj nije jednak rad erozije i denudacije. Ta razlika je očigledna. Pored toga dva polјa su razdvojena Trebinjskom šumom. Zapadno od grada prostire se Trebinjsko polјe. Polјe se pruža od istoka prema zapadu, u pravcu toka Trebišnjice i zauzima površinu od 18 km². Polјe je pokriveno vrlo plodnim


aluvijalnim zemlјištem pa se zbog bujne vegetacije naziva i Vrtom Hercegovine. Čuven je trebinjski, naročito šumski, duvan iz ovog polјa. Odmah do Trebinjskog je smješteno Popovo polјe. Ima usjeva koji na ovom polјu daju i dva roda godišnje pa se ono naziva i hercegovačkim Misirom, po poređenju sa dolinom Nila, odnosno Egiptom ili Misirom. S obzirom da je Trebinje smješteno na gotovo čistom kraškom terenu – holokrasu, broj prirodnih površinskih vodenih objekata je neznatan. Prirodnih jezera nema, a jedini veći riječni tok je rijeka Trebišnjica. Trebišnjica je od grada Trebinja dobila svoje ime. Ona je podzemnim vodama u direktnoj vezi sa rijekom Mušnicom. Najprije se ispod gorskog prevoja Čemerna javlјa potočić Vrba koji ponire i opet se javlјa u Gatačkom polјu, kao Mušnica. Ona nestaje u Gatačkom polјu, a opet se javlјa pod brdom Vlajinjom kod Bileće. To je izvor rijeke Trebišnjice. Trebišnjica ponire u Ponikvama pod Klekom na sjeverozapadnom kraju Popova Polјa, odakle podzemnim kanalima otiče prema Neretvi iJadranskom moru. Korito rijeke kroz Popovo polјe je betonirano tako da je nestalo ponora, a i čestih poplava. Dok joj korito nije izbetonirano Trebišnjica je bila najveća ponornica u Evropi. Ukupna dužina toka je 97,8 km. Geološke karakteristike terena

Šire područje zahvata je dio prostranog mezozojsko-tercijarnog kompleksa spoljnih Dinarida Prostire se u pravcu sjeverozapad-jugoistok na južnim padinama planine Viduše i pripada antiklinali „Lastva“. Litološki relativno monoton i isključivo sedimentni kompleks posjeduje sve karakteristike geološke autentičnosti spoljnih Dinarida, kojima u cjelini pripada. Najstarije naslage mezozojske starosti predstavljene su gornjekrednim karbonatnim stijenama (krečnjaci i dolomiti). Kreda Sedimenti krede su nesumljivo najzastupljeniji stratigrafski član kako na širem području projekta tako i na području Istočne Hercegovine. Oni grade, prema slobodnoj procjeni, preko 60% ovog područja i u odnosu na ostale sedimente dominiraju kako po površini koju grade, tako i po debljini. To se naročito odnosi na gornju kredu dok je donja kreda dosta podređenije zastupljena. Gornja kreda Krečnjaci i dolomiti gornje krede učestvuju sa velikim procentom u građi ove oblasti, kao i spoljnih Dinarida uopšte. Razvijena je cijela gornja kreda i na ovom dijelu terena izdvojena sva dva kata. Cenoman (K2

1) Cenoman je izdvojen u predjelu Dražin Do – Ljubovo, na padinama Leotara i Oblog brda (antiklinala Ljubovo). U širokoj zoni opasuje krečnjake donje krede u antiklinali Lastva počev od Trebišnjice na istoku preko Rogošine, bila Viduše i Brezovog Dola do sela Radimlje i Bukovog Dola. Predstavljen je u nižim dijelovima dolomitima (od slojevitih do tankopločastih) sa rjeđim proslojcima krečnjaka. Viši dijelovi su od slojevitih krečnjaka bez proslojaka dolomita. U dolomitima i tankopločastim krečnjacima nalaze se uvijek slojevi sa crnim pjegama čije poreklo nije utvrđeno ali zato mogu poslužiti kao terenski reper za sedimente cenomana. Dolomit je sitnozrn, siv ili žućkastosiv sa povećanim procentom CaCO3. Tankopločasti krečnjaci su žućkastosive, sive i sivobijele boje. Strukture su kriptokristalaste. Procenat CaCO3 iznosi i do 90%. Turon (K2

2) Krečnjaci i dolomiti turona zauzimaju dominantno mjesto među svim tvorevinama zastupljenim na ovom području. Na osnovu litoloških i paleontoloških razlika, izdvojena su tri paketa slojeva.


Pločasti dolomiti sa proslojcima krečnjaka (1K2

2) U ovaj paket slojeva izdvojeni su pločasti i slojeviti dolomiti sa proslojcima krečnjaka sve do pojava hondrodonti. Dolomit je sitnog i srednjeg zrna, sive do svijetlosmeđe boje. Krečnjaci imaju kriptokristalastu ili mikrogrudvastu strukturu. Boje su smeđe do tamnosmeđe. Debljina slojeva se kreće od 1 -50 cm. Krečnjaci i dolomiti sa hondrodontama ( 2K2

2) Pojave prvih hondrodonti poslužile su za izdvajanje ovog paketa. To su slojeviti, rjeđe bankoviti, sivi, smeđi, ili potpuno bijeli i kristalasti krečnjaci. Debljina slojeva se kreće od 5 do 50 cm. Proslojci sivog, srednjezrnog dolomita brojni su u donjem dijelu, dok ih u višim dijelovima paketa uopšte nema. Krečnjaci sa rudistima (3K2

2) Gornji dijelovi turona su sastavljeni od debelouslojenih, bankovitih ili masivnih krečnjaka svijetložute ili rjeđe bijele boje. Lako se uočavajui izdvajaju i na teren ina aerosnimcima. Tereni izgrađeni od ovih krečnjaka predstavljaju najjače karstifikovane oblasti u ovom dijelu spoljnih Dinarida. Otkriveni su u jezgru manjih sinklinala (na grebenu Leotara sve do Ljubinjskog polja. Krečnjaci su kriptokristalaste do mikrokristalaste strukture. Sadržaj CaCO3 kod svih ispitivanih uzoraka iznosi oko 99%. Kvartar Tvorevine kvartara su najizrazitije u kraškim poljima, većim vrtačama i riječnim dolinama. Na širem području istraživanja su predstavljene aluvijalnim i deluvijalnim nanosima. Aluvijum (al) Javlja se u dolini Trebišnjice i kratkom toku Čepelice, a pokriva na širokom prostoru Mokro i Popov o polje. U Trebinjskom i Mokrom polju zastupljen je krupniji materijal (šljunak, ređe pesak) unutar kojih se javlja nepravilno proslojavanje pjeskovite gline. U Popovom polju u sastav aluvijuma ulaze krupnozrni i sitnozrni šljunak, krupnozrni pesak i peskovita glina, a na obodu polja preovlađuje crvenica. Sve ove naslage pokrivene su tanjim humusnim pokrivačem. Deluvijum (d) Na većem prostoru pokriva flišne sedimente u obalskom području između sela Komolica i Mokošice, a takođe je izdvojen i na severozapadnom obodu Ljubomir polja. Javlja se u vidu odlomaka krečnjaka i dolomita. Tektonska građa terena

U geotektonskoj jedinici "Navlaka visokog krša" izdvojeno je više tektonskih struktura. Na području istražnog prostora i njegovoj okolini izdvojena je tektonska struktura "Antiklinala Lastve" i „Antiklinala Leotar“. U antiklinali Lastve izdvojena je sekundarnastruktura "Sinklinala Budoši – Mosko". Sinklinala Budoši - Mosko je sačuvana na dužini od oko 8 kilometara. Dno sinklinale je je izgrađeno od slojevitih krečnjaka donje krede, a krila od dolomita donje krede i krečnjaka gornje jure. Pored uzdužnih rasjeda koji odvajaju pojedine tektonske jedinice i duž kojih je dolazilo do horizontalnog kretanja postoji niz poprečnih rasjeda. Zapažena su tri sistema rasjeda različita po vremenu postanka i intenzitetu. Sistem rasjeda pravca sjeverozapad-jugoistok je najstariji. Predstavljen je nizom rasjeda duž kojih je dolazilo do vertikalnih i horizontalnih pomjeranja. Veći broj ovih rasjeda konstatovan je u antiklinali Lastva. Dostižu dužinu od 10 pa i više kilometara. Ovom sistemu pripada rasjed Lastva-Krilo-Grkavica-Brova duž kojeg je sačuvana sinklinala Budoši.


Drugi sistem sačinjavaju rasjedi pravca sjeveroistok-jugozapad. Izuzetno su brojni u dolini rijeke Trebišnjice i kod Popova polja. Rasjedi pravca sjever-jug pripadaju trećem sistemu. To je sistem paralelnih rasjeda koji su praćeni rasjednim brečama sa limonitnim vezivom. Presjecaju oba pomenuta sistema pri čemu je dolazilo do komadanja tektonskih jedinica na veće blokove. Hidrogeološke karakteristike terena1

Šire područje Trebinja predstavlja jedan mali dio daleko šireg područja razvoja dubokog karsta. Glavno hidrogeološko obilježje šireg i užeg urbanog prostora Trebinja je razvoj dubokog karsta. Kao što je poznato ovdje su zastupljeni svi fenomeni karsta, a sama rijeka Trebišnjica predstavlja ujedno i našu najveću rijeku ponornicu. Sve zastupljene vrste stijena, prema njihovim hidrogeološkim funkcijama možemo svrstati u hidrogeološke kolektore kombinovanog tipa kavernozno-pukotinske poroznosti. Možda bi se serije krečnjaka i dolomita donje kredne i gornje kredne starosti na izvjesnim područjima svog rasprostranjenja mogle tretirati i kao stijenske mase sa promjenljivim i naizmjeničnim hidrogeološkim funkcijama, ali se iste zbog znatno veće zastupljenosti krečnjaka ipak mogu smatrati kao stijene sa hidrogeološkim funkcijama kolektora. Kvartarni sedimeti predstavljeni šljunkom, pijeskom i ilovačama aluvijalnog nanosa smatraju se hidrogeološkim kolektorima intergranularnog tipa poroznosti. U ovim sredinama za vrijeme većih padavina i visokih nivoa voda Trebišnjice postoji zbijena iznad. U regionalnom smislu sa hidrogeološkog stanovišta, čak i pored relativno velikog rasprostranjenja u području Trebinjskog i Mokrog polja, imajući u vidu opšte uslove karsta, ovi sedimenti nemaju većeg značaja. Padinski deluvijalni materijali predstavljeni heterogenim tipom drobine kamenito-ilovačastog sastava imaju takođe funkciju hidrogeološkog kolektora intergranulanog tipa poroznosti. U širem smislu takođe nemaju značaja. Kao značajnije hidrogeološke pojave ovdje možemo pomenuti nekoliko većih stalnih i povremenih izvora, estavela i ponora. Po svojoj izdašnosti i značaju najveće je stalno vrelo “Oko” kod Arslanagića mosta na lijevoj dolinskoj strani rijeke Trebišnjice u području tzv. Zubačkog rasjeda. Ono se nalazi nešto istočnije od granične linije šireg urbanog prostora Trebinja i u današnjim uslovima je potopljeno stvaranjem kompenzacionog bazena Gorica (HE Dubrovnik). Vode ovog vrela djelimično su zahvaćene, kroz bazen akumulacije, posebnim vertikalnim bunarima – bušotinama velikog prečnika iznad kojih je izgrađena crpna stanica, koja pitkom vodom snabdijeva stanovništvo i industriju grada Trebinja. Na desnoj dolinskoj strani rijeke Trebišnjice postoji nekoliko manjih stalnih i povremenih vrela od kojih se mogu pomenuti vrelo Pod dubom,(ili Podubovac) uzvodno od brane Gorica, povremeno vrelo Duboki do i povremeno vrelo u Gradini. Na lijevoj dolinskoj strani značajno je pomenuti estavelu nešto uzvodnije od brane Gorica, koja za vrijeme svoje funkcije kao ponora drenira vode Trebišnjice ka vrelima u Doliću i ka povremenom vrelu Rasovac u Mokrom polju, a danje i ka vrelu Dubrovačke rijeke. Na desnoj strani, i to na zaravnjenom dijelu u području Gorice javlja se niz vrtača koje su uslovima maksimalne kote uspora kompenzacionog bazena i uzvodno i nizvodno od brane zapunjene vodom. To je svakako efekat izgradnje brane i uspostavljanja uspora kompenzacionom bazenu. Sličan efekat se javlja i na lijevoj dolinskoj strani, neposredno nizvodno od brane Gorica gdje se pojavljuje veće isticanje vode, nešto iznad nivoa donje vode.

1 Podaci o hidrogeološkim karakteristikama preuzeti iz Studije o geološko geotehničkim karakteristikama područja grada Trebinja" (V. Torbarov)


Počev od brane Gorica pa nizvodno ka Trebinju javljaju se manji ponori u koritu Trebišnjice koji nisu detaljnije istraživani. Nizvodno od Trebinja oko Geljovog mosta javljaju se veći ponori preko kojih se vode Trebišnjice dreniraju u pravcu izvoda jadranskog priobalnog pojasa. U sušnom periodu Trebišnjica od ovog mjesta potpuno gubi svoj tok i njeno korito čitavom dužinom kroz Trebinjsko i Popovo polje ostaje potpuno suvo. Dubine do podzemne vode su jako različite i ovisne o vodostaju vode u kompenzacionom bazenu i o vodostaju Trebišnjice. U području Gornje Police, u vrijeme prospekcije terena ( 6-ti mj. 2001.) dubina do podzemne vode, u kopanim bunarima, bila je od 1,5 do 4 m. Podzemna voda ovih bunara ima vezu sa vodom u kompenzacionom bazenu što potvrđuje i činjenica da je, prije izgradnje brane, dubina do vode bila oko 5 m. U području neposredno uz naselje "Tina", u kopanim bunarima, dubina do podzemne vode je oko 1,5 m. U užem gradskom području, lokalitet novog poslovnog objekta elektroprivrede, u bušotinama dubine do 7 m, voda nije utvrđena. Sa stanovišta uticaja hidrogeoloških faktora na inženjerskogeološke i geotehničke uslove izgradnje i fundiranja objekata, a prema rezultatima dosadašnjih istražnih radova i hidrogeoloških osmatranja, potrebno je računati, kod fundiranja i proračuna, sa dubinama do podzemnih voda koje približno odgovaraju nivoima voda (vodostajima) rijeke Trebišnjice, a uzvodno od brane Gorica dubinama, koje odgovaraju nivoima određenih kota usporavanja u kompenzacionom bazenu. Zone sanitarne zaštite izvorišta

Na području opštine Trebinje, stanovništvo, privreda i ostali potrošači se snabdjevaju sanitarnom vodom putem vodovodnog sistema Trebinje i lokalnih vodovoda u Lastvi i Ravnom, dok se stanovništvo izvan zone navedenih vodovoda snabdijeva se vodom iz čatrnja, prirodnih vrela i malih seoskih vodovoda. Izvorište pitke vode vodovodnog sistema Trebinje je vrelo Oko koje se nalazi na udaljenosti oko 7 km istočno od grada na koti 274 mnm. Riječ je o tipičnom kraškom vrelu za koje je specifično sa u sebi sadrže odredjenu količinu rastopljenih minerala koji vodi daju odličan ukus. Po količini rastopljenih minerala voda izvora Vrelo oko spada u umjereno tvrde vode, a tvrdoća se kreće od 8- 10,5°dH. Slivno područje izvorišta Vrelo oko zahvata planinsko podničje između Bjele gore i Zubaca.

Slika 17 Izvorište Vrelo oko sa crpnom stanicom


Prema Nacrtu plan upravljanja oblasnim riječnim slivom (distriktom) rijeke Trebišnjice Republike Srpske, Javna ustanova „VODE SRPSKE" Bijeljina, Dokument broj 4, Zaštićena područja, septembar, 2016. godine definisane su sledeće zone zaštite oko izvorišta Vrelo oko Trebinje:

Slika 18 Zone Zaštite izvorišta Vrelo oko

Seizmološke karakteristike

Prema podacima seizmološke karate SFRJ (B. Sikošek, Bgd. 1981.) i seizmotektonskoj karti SRBiH (Lj. Natević i M. Vukašinović, 1966. god.) R 1:200 000 uže i šire urbano područje Trebinja spadalo bi u zonu VIIIo intenziteta potresa MSK skale. Prema tome kod projektovanja objekata sa ovim intenzitetom potresa trebalo bi računati kao sa osnovnim stepenom, osim u terenima sa aluvijalnim i deluvijalnim sedimentima u kojima treba računati sa prirastom seizmičkog inteziteta od +10 MCS skale.

Zaštićena područja prirode

U skladu sa odlukom o zaštiti spomenika prirode “Pavlova pećina“ (Službeni glasnik Republike Srpske - broj 50/13) je stavljen pod zaštitu kao spomenik. Spomenik prirode “Pavlova pećina” nalazi se na brdu Doli u ataru sela Bihovo, Grad Trebinje.

Površina zone zaštite je površina katastarskih čestica k.č. 559/44; k.č. 559/45, k.č. 559/58; k.č. 559/59; k.č. 559/60; k.č. 559/71; k.č. 569/1; dio katastarske čestice k.č. 559/1, katastarska opština Bihovo, grad Trebinje, i ukupno iznosi 13,4 hektara.

Spomenik prirode “Pavlova pećina” stavlja se pod zaštitu kao podzemni horizontalni oblik karstnog reljefa. Jednostavan podzemni objekat, bogato ukrašen raznim vrstama pećinskog nakita. Posebno je značajan kao jedini speleološki objekat Republike Srpske koji se povremeno koristi kao podzemni sakralni objekat, kapela - crkva.

U izmjenama i dopunama Prostornog plana Republike Srpske do 2025. godine navodi se popis područja i objekata za koje je izrada stručnih osnova u toku ili je pokrenut postupak za proglašenje zaštite, a između ostalih se navode da na teritoriji Grada Trebinje:

R.br. IUCN klasifikacija Naziv Grad Površina (ha)

1 Područje upravljanja staništem IV Popovo Polje Trebinje 8700

2 Područje upravljanja staništem IV Vrelo Vruljak Trebinje 2


Prema istom dokumentu u planskom periodu je planirano proglašenje Nacionalnog parka Orjen na teritoriji Grada Trebinje (IUCN klasifikacija nacionalni park, kategorija II) kao i proglašenje parka prirode Viduša (IUCN kategorija V) koji se prostire na teritoriji tri opštine i to: Bileća, Ljubinje i Trebinje, te parka prirode Trebinjska šuma na teritoriji Grada Trebinje- R.br. IUCN klasifikacija Naziv Grad

1 Nacionalni park II Orjen Trebinje

2 Park prirode V Viduša Bileća, Ljubinje i Trebinje

3 Park prirode V Trebinjska šuma Trebinje

Kada je riječ o šumama visoko-zaštitne vrijednosti ŠVZV prema FSC standardu standardima u Centru za gazdovanje područjem krša je sačinjen prijedlog za izdvajanje zaštićenih područja i područja posebne namjene gdje se pored ostalog navode:

Naziv Gazdinska klasa (uža kategorija)

Površina (ha) Kategorija prema FSC standardu

Trebinjska šuma 5100 2.861,99 VZV-4b

5200 550,20 VZV-4b

Gornja Trebišnjica 5100 1.912,23 VZV-4b

Sva pomenuta područja su svrstana u kategoriju VZV-4b koja se definiše kao VZV – 4 - Šumska područja koja obezbjeđuju osnovne prirodne usluge u kritičnim situacijama.

3.1.2. Biološke karakteristike

Trebinje je smješteno u krajnjem jugoistočnom dijelu Hercegovine, u zaleđu mediteranskog pojasa. Prema ekološko vegetacijskoj rejonizaciji BiH (Stefanović et al) pripada mediteransko - dinarskoj oblasti submediteranskom području i rejonu sa zimzelenim elementima. Iskonska slika vegetacije odavno je izmijenjena kao i svuda u mediteranskom području. Ovo područje pripada zoni rasprostiranja klimazonalne šume medunca i bjelograbića koja je mjestimično očuvana. Klimaregionalni pojas iznad ovog čini šuma medunca i crnog graba. Ovaj uprošteni prikaz primarne vegetacije je u stvarnosti obogaćen brojnim oroedafskim zajednicama: higrofilnim (vrba, topola, konopljike), kserotermnim (Quercetum ilici – pubescentis) kod Velje Gore i Tvrdoša, Quercetum farnetto – cerris adriaticum u Trebinjskoj šumi, reliktnim (Quercetum trojanae hercegovinicum) u Vlastici. Potrebno je naglasiti da je do značajne izmjene vegetacijskih prilika došlo nakon regulisanja korita rijeke Trebišnjice i izgradnje hidroenergetskog sistema na ovoj rijeci, tako da su mnogobrojne higrofilne zajednice u ravničarskom dijelu iščezle, a zemljište pretvoreno u obradive površine izuzetnog kvaliteta. Tipovi šumskih zemljišta U zavisnosti od porijekla geološkog supstrata, ostalih pedogenetskih faktora, kao i uticaja čovijeka i njegove djelatnosti na području obuhvata došlo je do stvaranja sljedećih tipova zemljišta:

➢ Krečnjačke crnice Ovi tipovi zemljišta se javljaju u višim područjima. Ovi tipovi zemljišta imaju pretežno sekundaran karakter, tj njihova geneza je uslijedila poslije sječe šuma i degradacije zemljišta erozijom. Riječ je o zemljištima veoma propusnim za vodu i suvim u najvećem dijelu godine i sa uzgojnog gledišta veoma nepovoljna područja. U ovoj zoni mjestimično se nalaze i posmeđene krečnjačke crnice koje su sa uzgojnog aspekta povoljnije od krečnjačkih crnica.


➢ Smeđe krečnjačko zemljište Na jedrim krečnjacima sa jačom komponentom reziduma razvila su se zemljišta ovog tipa, dok se na ostalom dijelu javljaju degradirane crvenice. Nakon sječe šuma u ovom području došlo je do degradacije ovih zemljišta tako da danas govorimo samo o ostacima ovih zamljišta, bez izraženih horizonata, na kojim egzistiraju samo najrezistentnije vrste šumskog drveća i grmlja, odnosno ovo zemljište se može okarakterisati kao kamenjar sa ostacima ovogtipa zemljišta koja se nalaze u pukotinama među stijenama.

➢ Crvenice Za crvenice kao i za smeđa zemljišta na krečnjaku može se reći da su značajno degradirane tako da se danas može govoriti samo o parcijalnim ostacima u pukotinama između stijena. U jače izraženim depresijama zvanim dolovima crvenice su dosta duboke i ova zemljišta se uglavnom koriste za poljoprivredu. Za šumska zemljišta na području obuhvata može se konstatovati da je riječ o ekstremno lošim zemljištima, osim na manjim zaravnima i depresijama, kao i u dijelu deluvijalnih zemljišta. Kao najbolja šumska zemljišta smatraju se aluviji u zoni Trebinjske šume. Sa aspekta pošumljavanja riječ je o nepovoljnim terenima i potrebni su posebni radovi na konzervaciji zemljišta i vode. U odnosu na povoljnost zemljišta za pošumljavanje može se konstatovati da je najpovoljnija zona područje Crkvina kao i dijelovi deluvijalnih zona Podgljivlja, Hrupjela, Zasada i Mostaća. Šumska vegetacija Zahvaljujući prije svega jakom uticaju mediteranske klime, kao i šarolikosti reljefa i tipova zemljišta na području Trebinja razvile su se specifične biljne zajednice submediteranske zone ali i zajednice karakteristične za obalni dio i kojima je sjeverna granica rasprostiranja u RS baš područje Trebinja (zajednica hrasta crnike u Tvrdošu). To čini ovu zonu izuzetno značajnom za biodiverzitet cijele države i shodno s tim zahtijeva posebne mjere zaštite. Prostornim planom RS područje medunčevih šuma u Trebinjskoj šumi stavljeno je pod režim zaštite. Područje Trebinja nalazi se u zoni rasprosgranjenja klimatogene zajednice bjelograbića (Carpinetum orientalis adriaticum). Ona pripada redu termofilnih, bazifilno neutrofilnih šuma i šikara medunca (Quercetalia pubescentis), odnosno svezi crnog i bijelog graba (Ostryo -Carpinetum orientalis). Medunčeve šume su rijetko sačuvane kao visoke, osim u uglavnom privatnim zabranima i dijelu već pomenute Trebnjske šume, tako da su prisutni uglavnom degradacioni sgadiji u vidu niskih šuma, šikara i šibljaka, sa prelazima u kamenjare koji predstavljaju najzastupljeniji vid šumskih zemljišta na području obuhvata. U sloju drveća ističu se medunac (Quercus pubescens), cer (Quercus cerris) i sucerica (Quercus trojana) dok bjelograbić (Carpinus orientalis), makljen (Acer monspesulanum) i crni jasen (Fraxinus ornus) pripadaju sloju nižeg drveća i grmlja. Kao edifikatori subasocijacija javljaju Petteria ramentacea, Philyria sp., Juniperus oxycedrus (karakterističan slučaj za zonu Draženske Gore - Querco – carpinetum orientalis juniperitosum oxycedri). Daljom antropogenom degradacijom šume bjelograbića prelaze u kamenjarske travne zajednice iz razred Brachypodio – Chrysopogonetea. Karakteristično za travne zajednice ovog područja je da obiluju ljekovitim vrstama kao što su smilje, žalfija, dubčac i dr, koje se javljaju sa velikom brojnosti i pokrovnosti. Kao najregresivniji stadij na ovom području se javljaju požarišta i goli krš (kao posljedica uglavnom požara). Najteže stanje je na planini Leotar koja je gotovo potpuno opustošena požarima u proteklih nekoliko godina, i šumska vegetacija se zadržala samo u u vidu manjih pruga.


Šumske kulture Prvi organizovani radovi na pošumljavanju krša datiraju iz austrougarskog perioda. Pošumljavanja su vršena u zoni između Podgljivlja i sela Hrupjela (postoje podaci iz 70 - ih godina gdje se spominju preostala pojedinačna stabla čempresa koja obilno fruktifikuju i konstatovana je njihova prirodna obnova). Iz ovog perioda najbolje je očuvana kultura iznad sela Pridvorci (brdo Hum) koja je formirana od stabala alepskog bora (Pinus halepensis), crnog bora (Pinus nigra) i čempresa (Cupressus sempervirens). Za ovu kulturu potrebno je naglasiti da je prisutno značajno podmlađivanje i to alepskog bora u grupama a crnog bora i čempresa pojedinačno. Kod Geljova Mosta kultura se formirala takođe u ovom periodu, ali radovi na ovoj lokaciji nastavljeni su i u periodu između dva rata, kao i u posljeratnom periodu. Najuspjelija kultura u široj urbanoj zoni Trebinja je kultura iznad Gornjih polica, odnosno na brdu Crkvine koja je podignuta 1958 godine. Pošumljavanje je vršeno sadnicama čempresa, alepskog bora, crnog bora i primorskog bora (Pinus pinaster), kao i sadnicama bagrema (Robinia pseudoacaia). I za ovu lokaciju važno je istaći da je prirodno obnavljanje četinarskih vrsta izuzetno. Šumski zaštitni pojas oko Trebinja Nesporna meliorativna i zaštitna funkcija šuma, naročito u ekstremnim uslovima klime, kakav je slučaj u Trebinju još 70-tih nametnula je potrebu osnivanja zaštitnog šumskog pojasa oko grada, što je iskazano prošlim planskim rješenjem. Za ovu potrebu izrađena je i detaljna dokumentacija od strane Šumarskog fakulteta u Sarajevu. Nažalost, na ovom planu nije mnogo učinjeno, a mnogobrojni požari su opustošili značajne površine. Od ovog pojasa na terenu egzistira kultura na Crkvinama, Aleksinoj međi, brdu Hum i manji fragmenti na drugim lokalitetima. Površine predviđene za ovaj pojas su u ovom trenutku heterogenih stanišnih uslova za pošumljavanje, sa najlošijom situacijom na opožarenim sjevernim zonama obuhvata (zona iznad Mostaća).

3.1.3. Socio-kulturološke karakteristike

Zakonom o teritorijalnoj organizaciji Republike Srpske ("Službeni glasnik RS", broj 69/09 i 70/12) uređuje se teritorijalna organizacija Republike Srpske, kao i uslovi i postupak za teritorijalnu promjenu.Teritoriju Republike Srpske čine opštine i gradovi. Opština je osnovna teritorijalna jedinica lokalne samouprave koja se formira za dio naseljenog mjesta, za jedno naseljeno mjesto ili za više naseljenih mjesta. Grad je teritorijalna jedinica koja predstavlja koherentnu geografsku, istorijsku, administrativnu, socijalnu, ekonomsku cjelinu sa odgovarajućim nivoom razvoja. Gradovi u Republici Srpskoj su Banja Luka, Bijeljina, Doboj, Istočno Sarajevo, Prijedor i Trebinje. Područje Grada obuhvata naseljena mjesta definisana Odlukom o osnivanju pojedinih mjesnih zajednica, njihovom nazivu i sjedištu, naseljima i naseljenim mjestima koje obuhvataju („Službeni glasnik Opštine Trebinje“, broj:03/02 od 27.06.2002.godine. Stanovništvo sa svojim obilјežima predstavlјa osnovni planski parametar prema kome se usklađuju sva ostala planska rješenja. Prema konačnim rezultatima Popisa stanovništva, domaćinstava i stanova u BiH 2013 ukupan broj stanovnika na teritoriji Grada Trebinje iznosi 29 198 stanovnika, odnosno gustina naseljenosti iznosi 34,2 st/km2 (površina 854,50 km2). Kako prema konačnim rezulatatima nije iskazan broj stanovnika po naseljenim mjestima, tako su ovi podaci dati prema preliminarnim rezultatima Popisa stanovništva, domaćinstava i stanova u BiH 2013, za gradove i opštine Republike Srpske ukupan (broj popisanih lica na teritoriji Grada Trebinje je iznosio 31 433, ukupan broj domaćinstava 9 630, ukupan broj stanova 13 777).


Kretanјe broja stanovnika i domaćinstava

Prema procjenama u Trebinju je u 2007. godini živjelo 33.120 stanovnika (1991. bilo je 30.879), od čega preko 80% stanovništva živi u urbanom dijelu opštine. Gustina naseljenosti od 34,2 stanovnika na km2 čine opštinu Trebinje jednom od rjeđe naseljenih opština u BiH. Podaci o prirodnom kretanju stanovništva pokazuju negativan prirodni priraštaj od 2002. godine dok se u isto vrijeme starosna struktura stanovništva Trebinja pogoršava. Iz godine u godinu, sve je manje djece i mladih, broj stanovnika između 20 i 49 godina stagnira, dok je stanovnika preko 50 godina sve više. Stalan odlazak mladih ljudi, migracije izbjeglog i raseljenog stanovništva i veliki broj žrtava rata u prošlom vijeku doveli su do toga da je trebinjsko stanovništvo jedno od najstarijih u BiH. Izuzetak u odnosu na evidentnu staganciju broja stanovnika Grada Trebinje čini opštinski centar, što je vidljivo iz sledeće tabele o broju stanovnika: Tabela 2 Kretanje broja stanovnika

GODINA 1971 1981 1991 2001

OPŠTINA 29.024 30.372 30.996 30.627

GRAD 11.900 17.271 21.870 26.003

Osnovna demografska karakteristika ovog područja je da je ono bilo emigratorno. Ukupno 139 naselja u opštini (bez centra i u smanjenom obuhvatu poslije rata) bilježe pad broja stanovnika između 1981. i 1991. godine, što jasno ukazuje na činjenicu da nije došlo do formiranja nijednog stvarnog lokalnog centra. Na seoskom području natalitet je bio manji nego u opštinskom centru. Sigurno da se dio seoskog stanovništva preselio u Trebinje, ali je veći dio migracija bio usmjeren na druge veće gradove i u inostranstvo. To opet potvrđuje prethodnu konstataciju da ostvareni privredni razvoj nije bio takvog intenziteta da bi mogao zadržati stanovništvo na ovom području. Rat je izazvao velika pomjeranja stanovništva, tako da bi samo popis stanovništva dao realnu sliku. Procjena broja stanovnika na području opštine i u opštinskom centru data za 2001. godinu ukazuje da na opštini još nije dostignut predratni broj stanovnika, ali se zato opštinski centar uvećao za 19%. Bježeći iz ratom zahvaćenih područja, stanovništvo se, sticajem okolnosti i ne svojom oljom, zateklo u većim gradovima i u najvećem broju slučajeva tu i ostalo nakon rata. Takođe, ticajem ratnih okolnosti došlo je do naseljavanja neposredne okoline Trebinja, što je izazvalo stvaranje kontinuiranog izgrađenog prostora usljed spontane i nekontrolisane stambene izgradnje doseljenog stanovništva. U tim područjima je nestašica objekata infrastrukture i društvenog standarda posebno akutna. Izmijenjenu demografsku sliku opštine ilustruje takođe podatak da od 8.868 domaćinstava, 2.465 ima izbjeglički status, po popisu 1996. godine, što čini 28 % od ukupnog broja domaćinstava.

3.1.3.1. Vlasnička struktura nad zemljištem u obuhvatu projekta

Površina na koju se odnosi predmetni projekat zbirno iznosi 830 ha, a raspored po lokacijama je dat u tabeli ispod:


LOKACIJA POVRŠINA ZA NAVODNJAVANJE

PRIVATNO DRŽAVNO VLASNIČKA STRUKTURA NA PARCELAMA POD DIREKTIM UTICAJEM PROJEKTA

BROJ VLASNIKA/SUVLASNIKA

Zubački plato

450 ha 70% 30% - pumpne stanice i transportni cjevovodi (od čega 80% državno, 20 % privatno vlasništvo)

- sekundarni vodovi (70 % privatno, 30 % državno)

38

Gomiljani 150 ha 50% 50% 2,4 ha u privatnom vlasništvu

25 (pravo služnosti)

Mrkonjići 150 ha 90% 10% 90% privatno, 10 % državno

39

Mosko 40 ha 95% 5% - primarna mreža (od čega 90% državno, 10 % privatno vlasništvo)

sekundarna mreža (90 % privatno, 10 % državno)

19

Abatno polje 40 ha 100% / 100% 2

Zubački plato Na području Zubačkog platoa ukupna obradiva površina koja je planirana za navodnjavanje iznosi 450 ha, od čega se oko 70 % nalazi u privatnom vlasništvu, dok je 30 % državna svojina. Pod direktnim uticajem radova tokom nastavka izgradnje sistema navodnjavanja koje je predmet ovog projekta na lokaciji Zubački plato biće pumpne stanice i transportni cjevovodi koji su pozicionirani na parcelama koje su 80 % državnog vlasništva, ostali sekundarni vodovi će zahvatati 70 % privatnog zemljišta i svi (38) vlasnici odnosno suvlasnici su na sastanku održanom u februaru 2019. godine dali potpisane izjave da će bez naknade dozvoliti privremenu (nepotpunu) eksproprijaciju za polaganje primarnog odnosno sekundarnog cjevovoda. Gomiljani Površina predviđena za navodnjavanje na ovoj lokaciji iznosi 150 ha, od čega je 50 % privatno a 50 % je državno vlasništvo. Na ovom lokalitetu je izgrađena jedna pumpna stanica na zemljištu koje se nalazi u državnom vlasništvu, a polaganje primarnog cjevovoda je planirano na parcelama koje su bile predmet proglašenja opšteg interesa u okviru prethodne faze projekta navodnjavanja na području Grada Trebinja (I faza Trebinjsko polje). Prilikom izvođenja radova na lokaciji Gomiljani za potrebe nastavka projekta navodnjavanja zemljište doći će do privremenog uticaja na parcelama u privatnom vlasništvu prilikom polaganja cjevovoda i to na površini od 2,4 ha površine (16 parcela, 25 vlasnika/suvlasnika). Na lokalitetu Gomiljani pitanje privatnog zemljišta je riješeno kroz uspostavu prava služnosti za polaganje cijevi za navodnjavanje u korist Grada Trebinja, što znači da će se privatno zemljište privremeno koristiti za obavljanje građevinskih radova, bez oduzimanja vlasništva nad zemljištem. Mrkonjići Na lokaciji Mrkonjići ukupna obradiva površina koja je planirana za navodnjavanje iznosi 150 ha, od čega je u privatnom vlasništvu 90 % . Priliko realizacije radova na ovoj lokaciji pod direktnim uticajem radova biće 90 % zemljišta u privatnom vlasništvu i svi vlasnici (39) su saglasni da bez naknade budu pozicionirani primarni i sekundarni vodovi na njihovom


parcerlama za koje su i svojeručno potpisali izjave na sastanku održanom u februaru 2019. godine. Mosko Ukupna obradiva površina predviđena za navodnjavanje na ovoj lokaciji iznosi 40 ha, od čega je u privatnom vlasništvu 95 %. Na ovo područje gravitira oko 137 lica u 45 domaćinstava. Pod direktnim uticajem radova na izgradnji primarne mreže naći će se parcele koje se oko 90 % nalaze u državnom vlasništvu, dok će izgradnja sekundarne mreže biti izvedena na zemljištu koje je oko 90 % nua privatnom vlasništvu i svi vlasnici (19) su saglasni da bez naknade dozvole polaganje cjevovoda za koje su dali potpisane izjave na sastanku održanom u februaru 2019. Abatno polje (Rezervoar Kremeni do) U Abatnom polju je planirana izgradnja rezervoara koji je sastavni dio sistema koji je završen 2008. godine. Izgradnja pomenutog rezervoara je predviđena na zemljištu koje je u cjelosti u privatnom vlasništvu (ukupno dva vlasnika). Pod uticajem projekta će biti parcela ukupne površine 120 m2 od koje se u potpunosti izuzima oko 40 m2 za izgradnju bazena za sistem navodnjavanja i suvlasnici su saglasni da se bez naknade izgradi potreban bazen za što su i svojeručno potpisali izjavu.

3.1.3.2. Pojedinačne konsultacije sa vlasnicima parcela pod direktnim uticajem projekta

Pojedinačne konsultacije po lokalitetima radi upoznavanja zainteresovanih lica sa projektom su održane i ažurirane tokom februara 2019. godine i svi vlasnici su ličnim potpisom dali saglasnost na zauzimanje zemljišta.

Niko od vlasnika/suvlasnika/korisnika parcela nije odbio da potpiše Izjavu.

3.2. Opis mogućih uticaja projekta na životnu sredinu

3.2.1. Uticaji na oblasni riječni sliv Trebišnjice

Rijeka Trebišnjca kao glavni vodotok u Trebinjskom polјu spada, istovremeno, u red najvećih rijeka ponornica u Evropi. Izvire južno od Bileće na zapadnom podnožju planine Vlasinje iz tri vrela - Dejanova pećina, Nikšićko Vrelo i Oko. Od svojih izvora Trebišnjica teče kroz klisure prema jugu do Trebinjskog polјa gdje skreće prema jugozapadu i teče kroz Trebinjsko i Popovo polјe do njenih poslednjih ponora. Površinski, prirodni tok Trebišnice, prije regulacije kroz Popovo polјe, tekao je, u vrijeme lјetnih (malih) voda, na dužini od oko 35 km, a u vrijeme zimskih (velikih) voda oko 90 km. Regulacijom korita Trebišnjice kroz Popovo polјe početkom 1970-tih godina njen površinski tok je produžen do hidroakumulacije Svitava i ulivanja u Neretvu. Voda je nezamjenlјiv uslov života lјudi i vrlo bitan potencijal i resurs ukupnog razvoja Oblasnog riječnog sliva (distrikta) Trebišnjice. U proteklom periodu od 1954. godine, na ovom području se sistematski radilo na istraživanjima i valorizaciji vodnog potencijala. Sublimirani su potencijali i režimi atmosferskih, površinskih i podzemnih voda. Izgrađena je i usvojena koncepcija njihovog trajnog višenamjenskog korišćenja i zaštite. Osnovna strateška opredjelјenja u ovoj koncepciji su: što duže zadržavanje voda na površini i stvaranje hidrotehničkih uslova da je uspješno koriste svi potencijalni korisnici u periodima malovođa.


Izgradnjom međusobno povezanih hidroakumulacija, vještačkim vodotocima kojim se duž cijelog toka Trebišnjice stvaraju uslovi da se vode iz akumulacija u vrijeme velikih padavina i dotoka akumulišu, a njihovo korišćenje se obezbjeđuje u periodima malovođa i manjih dotoka. Višenamjensko korišćenje vodnih resursa bazira se na usklađenom građenju i korišćenju objekata hidrotehničke infrastrukture. Osnovu hidrotehničke infrastrukture na području Oblasnog riječnog sliva čine: hidroakumulacije i vodni kanali; objekti i instalacije za snabdijevanje pitkom, sanitarnom i tehnološkom vodom; objekti i instalacije za prečišćavanje i odvođenje otpadnih voda; objekti uređenja i zaštite vodotoka i objekti za odvodnjavanje i navodnjavanje kraških polјa i njihovu zaštitu od poplava i suša. U skladu sa usvojenom koncepcijom višenamjenskog korišćenja vodnog potencijala u slivu Trebišnjice, u srednjem i donjem toku Trebišnjice su izgrađeni značajni kapaciteti hidroakumulacija. Kao sistem u stalnom razvoju, Višenamjenski sistem Trebišnjice građen je postupno. Zbog dalјih radova na tom sistemu i odnosa sa susjednim sistemima razgraničavaju se etape i faze, isklјučivo na građevinskoj i tehnološkoj logici puštanja u pogon pojedinih objekata. U prvoj etapi prve faze izgrađeni su objekti: HE „Dubrovnik" sa dovodnim tunelom, branom Gorica i razvodnim postrojenjem (objekti su pušteni u pogon 1965. godine). U drugoj etapi prve faze, koja je realizovana tri godine kasnije, zbog velike složenosti i dinamike gradnje klјučnih objekata sistema - brane Grančarevo i HE „Trebinje", puštena su u pogon dva agregata HE „Trebinje 1" (1968. godine). Puštanje u pogon i trećeg agregata HE „Trebinje" 1975. godine predstavlјa završetak treće etape, čime je završena realizacija prve faze građenja Višenamjenskog sistema Trebišnjica, kojim je realizovan energetski najproduktivniji iekonomski najprofitabilniji dio Sistema, čiji je zadatak bio da omogući proizvodno-ekonomsku, organizacionu i sistemsku bazu za dalјi razvoj planiranog višenamjenskog sistema. U drugoj fazi izgrađeni su objekti: RHE „Čaplјina" sa dovodnim kanalom (objekti su pušteni u pogon 1979. godine), HE „Trebinje 2" (agregat je pušten u pogon 1981. godine). U prvoj etapi treće faze - u okviru podsistema Gornji Horizonti - do sada su izgrađeni slјedeći objekti: I faza tunela Fatničko polјe - akumulacija Bileća puštena u pogon 2006. godine, tunel Dabarsko polјe - Fatničko polјe pušten u pogon 1986. godine. Sistem hidroelektrana na Trebišnjici je izgrađen kao jedinstven tehnološki sistem. Objekti sistema hidroelektrana na Trebišnjici sada pripadaju slјedećim elektroprivredama: Elektroprivredi Repubike Srpske (ERS), Elektroprivredi Herceg-Bosne (EP HZ HB) i Hrvatskoj elektroprivredi (HEP) što takođe čini dosta složenim uslove upravlјanja sistemom. Posebni međudržavni sporazumi o upravljanju sistemom ne postoje, već je zadržana koncepcija koja je uspostavljena kada se radilo o jedinstvenom sistemu. Uticaj na kvalitet vode rijeke Trebišnjice, koji se može očekivati realizacijom predmetnog projekta, zahvatanje vode iz derivacionog tunela HE Dubrovnik, na mjestu postojećeg vodozahvata koja se potiskuje PS „Mokro polje“ u rezervoar „Obodina“ odnosno u periodu kada je tunel bez vode rezervoar „Obodina“ puniće se iz korita rijeke Trebišnjice, pomoću PS Zasad polje. Gore navedeni objekti su u fazi izvođenja. Rezervoar „Obodina“ zapremine 200 m3, čija je kota dana 315,5 m n.m. a kota preliva 319,5 m.n.m. Iz rezrvoara „Obodina“ voda se pumpa u rezervoar „Priporac“ sa Pumpnom stanicom „Obodina“ –Pumpna stanica I i prepnom stanicom „Drača“ –Pumpna stanica II. Pojedinačnog kapaciteta, q=24 l/s. Na lokaciji Zubci predviđeno je navodnjavane povrsine od 450 ha voda za navodnjavanje 32 l/s, na lokaciji Mrkonjici navodnjavana povrsina 150 ha voda za navodnjavanje 36 l/s dok na lokaciji Mosko navodnjavana povrsina iznosi 45 ha voda za navodnjavanje 3.51 l/s. Rezervoar


„Kremeni do“ je sastavni dio sistema za navodnjavanje Mokrog polja. Rezervoar se puni vodoom preko PS Zgonjevo (q=36 l/s, H=60 mVs) Obezbjeđenje potrebnih količina vode u zahtijevanom kapacitetu iz rijeke Trebišnjice se mora razmatrati s obzirom na koincidencije minimalnih proticaja u rijeci Trebišnjici i vremenskog intervala u kome se javlja potreba vode za irigacijama. U periodu kad se javlja maksimalna potreba za vodom iz rijeke Trebišnjice, u periodu remonta derivacionog tunela, minimalni proticaji u rijeci Trebišnjici, obezbjeđenosti 95% treba da obezbjede zahtjeve potreba za vodom za irigacione sisteme i potrebe ekološki prihvatljivog proticaja. Analizirajući planirani sistem za navodnjavanje na lokacijama koje su predmet ovog projekta u odnosu na postojeći sistem dolazimo do zaključka su prilikom izbora tehničkih elementa

projekta uzeti u obzir meteorološki podaci (srednji godišnji manjkovi i viškovi vode) elementi vodnog bilansa te se analizom hidrološkog niza od 40 godina došlo se do zaključka da se mjerodavni deficit vode desetogodišnjeg povratnog perioda u avgustu kreće 122-144 mm (zavisi od položaja zemljišta (podaci sa M.S. Ravno i Trebinje), pa je hidromodul za 24 časovno radno vreme iznosi 0,5 l / s ha.

Ovaj hidromodul je predviđen i projektnim zadatkom tako da je cio sistem, sa svojim tehničkim elementima, projektovan na ove količine. Nije vršeno povećanje jer je ocjenjeno da današnja savremena oprema za navodnjavanje omogućava nesmetani rad tokom cijelog dana. Sa druge strane kako je to u pedološkim podlogama i naznačeno ne očekuje se 100% pokrivenost zemljišta sa poljoprivrednim kulturama koje će se navodnjavati u kritičnom mjesecu. Ovdje treba dodati da će prema sadašnjim saznanjima, iskustva sa već izgrađenih sistema, veći dio površine biti pokriven rednim kulturama i sistemom kap po kap. U ovom slučaju ne navodnjava se cijela površina a gubici vode na distribuciji na navodnjavanju su svedeni na minimum. Jedino su sekundarni cjevovodi, koji distribuišu vodu do točećeg mjesta, dimenzionisani na eventualnu neravnomjernost u potrošnji sa koeficijentom 1,50.

3.2.2. Uticaji u fazi izgradnje

Projekat navodnjavanja na području Grada Trebinje ukupne površine 830 ha lokacijama: Zubački Plato, Gomiljani, Mrkonjići, Mosko i Abatno polje /Rezervoar Kremmi Do je planiran kako bi se kroz izgradnju sistema za navodnjavanje osigurale ekonomske, socijalne i okolišne koristi, korisnicima zemljišta i lokalnoj zajednici u ovom području. Ranija iskustava sličnih projekata, govore da će projekat imati brojne pozitivne uticaje na životnu sredinu kroz promociju dobrih praksi upotrebe zemljišta, metoda uzgoja i prerade poljoprivrednih proizvoda. Projekt bi trebao pomoći ojačati lokalne kapacitete u okolišno održivim pristupima razvoju poljoprivrede. Potencijalni pozitivni uticaji na životnu sredinu kroz implementaciju ovog projekta uključuju:

(i) smanjenje gubitaka vode kroz poboljšani rad i održavanje; (ii) smanjenje rizika od zaslanjivanja i zabarivanja tla (iii) efektivnije zbrinjavanje otpada kroz veće učešće zajednice.

Planirani građevinski radovi će imati za cilj izgradnju novog sistema za navodnjavanje. Radovi će se izvoditi na površinama koje će tačno biti definisane lokacijskim uslovima u zavisnosti od trasa cijevovoda i pozicija rezervoara i vodozahvata.


Imajući u vidu da se projekt odnosi na izgradnju sistema za navodnjavanje, očekuje se da će njegovi direktni uticaji na životnu sredinu biti mali do neznatni. Bez obzira na veličinu uticaja mjere za njihovo sprječavanje/ublažavanje moraju biti sastavni dio procesa projektovanja i implementacije. Potencijalni negativni uticaj projekta uključuje:

(i) štete uzrokovane radovima na izgradnji od strane izvođača radova uključujući odlaganje iskopane zemlje i drugih materijala;

(ii) dugoročni rizik od kontaminacije površinskih i podzemnih voda uslijed agrohemijskog zagađenja kao rezultat upotrebe pesticida, koja ostaje na istom nivou kao i do sada

(iii) erozija zemljišta povezana sa postojećim praksama poljoprivredne proizvodnje, međutim i ona će biti smanjena na najmanju moguću mjeru jer izabrani sistemi za navodnjavanje to ne dozvoljavaju.

Za potrebe izgradnje sistema neophodno je prisustvo građevinske mehanizacije (rovokopača, buldožera) manjih gabarita i radnika na terenu, te uspostavljanje gradilišne zone. Glavni uticaji izgradnje će uključivati upravljanje iskopanom zemljom i građevinskim otpadom, te otpadnim vodama i gorivima i mazivima na gradilištu, ali također mogu uključivati:

(i) ometanje pristupa i kretanja, (ii) poremećaj u odvijanju poljoprivrednih aktivnosti koje proizlaze iz pristupa

ograničenja, sabijanje tla i kopanja kanala, (iii) otpad, buku, blato i prašinu na lokaciji i na pristupnim cestama, (iv) uznemiravanje životinjskog svijeta na i u blizini područja.

Zemljište. Građevinski radovi, uključujući uklanjanje površinskog sloja zemljišta (humusa), kopanje, kao i samo prisustvo mašinerije i radnika na gradilištu može imati negativan uticaj i na kvalitetu zemljišta. Prema tome, identificirani su slijedeći uticaji:

- Mehanički uticaj na tlo tokom iskapanja kanala; - Stimulacija erozije vjetrom i vodom; - Zagađenje zemljišta zbog prosipanja ili odlaganja ulja i uljnih derivata, motornog ulja

i sličnog otpada koji potiče od uređaja i vozila na gradilištu; - Zagađenje zemljišta zbog nekontrolisanog odlaganja čvrstog otpada na zemljište; - Zagađenje zemljišta zbog nekontrolisanog ispuštanja na zemljište ispusta iz toaleta

za radnike na gradilištu; - Odlaganje vraćanja zemljišta u prvobitno stanje.

Privremeno uspostavljena mreža gradilišnih cesti će biti uklonjena i zemljište vraćeno u prvobitno stanje nakon završetka građevinskih radova, osim u situacijama gdje je neophodno da se ceste zadrže radi održavanja. U područjima gdje je potrebno preći preko strmih nagiba, građevinski radovi mogu prouzrokovati eroziju tla i transport nanosa. Implementacijom predloženih mjera za ublažavanje uticaja kao što su korištenje privremenih nasipa, ograda i rovova koji bi umanjili i ograničili nivo zagađenja, spomenuti uticaji će se minimizirati. Vraćanje zemljišta u prvobitno stanje je standardna procedura koja se provodi nakon zavarivanja i zatrpavanja cijevi. Vraćanjem zemljišta u prvobitno stanje nastojaće se ostvariti dva cilja:


(i) kratkoročni cilj, koji se ogleda u zatrpavanju, odvodnji i stabilizaciji tla radi trajnog sprečavanja erozije i rekultivacija, odnosno nanošenja očuvanog ili zamjenskog površinskog sloja kako bi se omogućio rast autohtone vegetacije i

(ii) dugoročni cilj, koji se ogleda u uspostavljanju odgovarajućeg vegetacijskog pokrivača, kojim bi se nastojalo vratiti lokalne biljne zajednice i ekosistem u prvobitno stanje. Odlaganje vraćanja zemljišta u prvobitno stanje može uzrokovati pogoršanje kvaliteta očuvanog površinskog sloja zemljišta, kao i povećati troškove naknadnog vraćanja zemljišta u prvobitno stanje.

Gore navedeni uticaji su privremenog karaktera i moguć je povratak u prvobitno stanje prije izvođenja radova. Uticaj može biti značajan ukoliko se ne primjene mjere iz dobre građevinske prakse u skladu sa Zakonom o građenju koje će biti preporučene ovom Studijom, te izvrši vraćanje zemljišta u prethodno stanje. Vode. Procjenjuje se da bi građevinski radovi mogli negativno uticati i na kvalitet podzemnih i to:

- zagađenje podzemnih voda putem prosipanja ili odlaganja ulja i uljnih derivata, motornog ulja i sličnog otpadnog materijala koji potiče od uređaja i vozila na gradilištu;

- promjene u kvaliteti podzemnih voda zbog nekontrolisanog ispuštanja iz toaleta za radnike na gradilištu

- Tokom izgradnje vodozahvata na površinskim vodotocima a) mogući su sledeći uticaji:

▪ zamuljenje i onečišćenje površinskih vodotoka nizvodno od područja zahvata tokom izvođenja građevinskih radova,

▪ potencijalna opasnost od prosipanja ili incidentnih izlijevanja nafte i naftnih derivata, odbacivanje motornih ulja i sličnog otpada.

▪ nekontrolirano deponovanje iskopanog materijala u korito i na obale vodotoka, Svi gore navedeni uticaji su privremenog karaktera. Ovom studijom će se predložiti mjere za ublažavanje kojima će se nastojati umanjiti negativni uticaji u fazi izgradnje i osigurati vraćanje u prethodno stanje. Potrebno je napomeuti da planirana količina vode koja će se koristiti za projektovane sisteme navodnjavanja, neće dovesti do značajnijih promjena u količinama vode u površinskim vodotocima i da će u koritu vodotokoa tokom cijele godine biti obezbjeđen ekološki prihvatljiv protok. Vazduh. Kao posljedica izvođenja građevinskih radova očekuje se povećana koncentracija zagađujućih materija, prvenstveno prašine i izduvnih gasova iz motornih vozila. Aktivnosti koje će prouzrokovati emisiju zagađujućih materija su: izgradnja privremenih pristupnih putova, prevoz nepokrivenog građevinskog materijala, kretanje mašinerije i vozila na gradilištu, kao i radovi na iskopavanju rovova u koje će se polagati cijevi. Uticaj na kvalitetu vazduha se očekuje na području udaljenom nekoliko stotina metara od mjesta na kojem će se odvijati radne aktivnosti. Ipak, značajan uticaj na lokalno stanovništvo se ne očekuje, kao ni prekoračenje zakonom dozvoljenih koncentracija za emisije u vazduh. Stoga su svi uticaji usko vezani za lokaciju izvođenja radova, privremenog su karaktera sa tendencijom vraćanja u prvobitno stanje po završetku radova. Buka. Izgradnja će napredovati postepeno što će prouzrokovati pojavu privremene buke. Proces izgradnje se ne može procijeniti na ovom stupnju, s obzirom da isti ovisi o nizu različitih faktora kao što je broj radnika, vrsta mehanizacije, vrsta tla, prisutnost ostalih faktora (postojeće podzemne cijevi) itd. Građevinski radovi će se uglavnom odvijati tokom radnih sati u danu, ali ovisno o prirodi posla, postoji mogućnost da će se određene aktivnosti obavljati izvan navedenog vremenskog okvira. Stoga će se kroz mjere za ublažavanje uticaja propisati


dnevno radno vrijeme u zonama pod najvećim uticajem. Ovaj uticaj se ocjenjuje kao privremen i manje značajan. Flora i fauna. Prilikom izvođenja građevinskih radova uz korištenje teške mehanizacije može doći do oštećenja biljnih kultura koje se uzgajaju. Malo je vjerojatno da se mogu očekivati značajni negativni uticaji na floru i faunu obzirom da se radi o prostoru koji je odavno pod antropogenim uticajima. Projekat se dijelom realizuje na zemljištu koje prirpada organizacionom dijelu Centar za gazdovanje kršom sa sjedištem u Trebinju, međutim radi se o predjelu krša, zemljišta niske bonitetne klase, na kojem nema drveća, već samo mjestimično niskog rastinja, tako da kompezacione mjere zasađivanja nisu propisane niti potrebne. Kretanje stanovništva. Uzimajući u obzir da projekat podrazumijeva izgradnju gradilišnih cesti, postavljanje radničkog kampa, kretanje mašina lokalnim cestama, kopanje rovova radi polaganje cjevovoda, bušenje novih bunara postoji mogućnost da će sve navedene aktivnosti ometati uobičajene rute kretanje stanovništva i motornih vozila. Ovi uticaji se mogu ublažiti primjenom mjera dobre građevinske prakse uključujući planiranje razmještaja mašina i opreme u vrijeme kada nisu velike dnevne gužve u saobraćaju te osiguranjem sigurnog prolaza kroz gradilište ili alternativnog prolaza za pješake i vozila u saradnji sa lokalnim vlastima. Osim toga postoji potencijalna opasnost po zdravlje vezana za prisutnost otvorenih rovova u blizini naseljenih mjesta koja se može ublažiti odgovarajućom signalizacijom i ograđivanjem. Arheološka i druga nepokretna kulturno-istorijska dobra. Prilikom izvođenja građevinskih radova, obzirom da se radi o iskopima, postoji mogućnost pronalaska aheloških ostataka ili drugog materijalnog i nematerijalnog kulturno-istorijskog nasljeđa. Neće biti negativnih uticaja postojeća zaštićena područja kao ni na područja koja se planiraju staviti pod zaštitu, a koja su ranije opisana, obzirom da predmetni projekta nije u konfliktu sa predmetnim zaštićenim područjuma, odnosno projekat će se realizovati u području koje nije planirano za zaštitu. Uopšteno govoreći, svi uticaji izazvani građevinskim radovima su privremeni i moguć je povratak u prvobitno stanje prije izvođenja radova. Uticaji se mogu ublažiti odgovarajućim dobrim građevinskim praksama koji će se propisati ovom Studijom.

3.2.3. Uticaji u fazi korištenja

Pored mnogih značajnih koristi koje navodnjavanje ima u poljoprivrednoj proizvodnji, navodnjavanje može imati i neželjene posljedice, naročito ukoliko se nepravilno primjenjuje ili se primjenjuje u neodgovarajućim uslovima. Potencijalni negativni uticaji koji su identificirani u fazi korištenja se odnose na:

(i) probleme sa zabarivanjem, zaslanjivanjem i erozijom zemljišta, do ovoga ne bi trebalo doći jer su projektovane zalivne norme nedovoljne da prouzrokuju zabarivanje, kvalitet vode za navodnjavanje je odgovarajući i neće dovesti do zaslanjivanja, a projektovani sistemi za navodnjavanje ne dovode do erozije zemljišta pogotovo jer se radi o ravnom terenu.

(ii) kvalitetom površinskih i podzemnih voda zbog agro-hemijskog zagađenja, Ispiranje usled navodnjavanja gotovo da i neće postojati jer se radi o manjim zalivnim normama,

(iii) te poremećaju ekološkog balansa u smislu pojave određenih vrsta štetočina i korova.

Zemljište. Zabarivanje zemljišta nastaje kada nivo podzemne vode pređe kritičnu visinu koja je nepovoljna za razvoj većine poljoprivrednih kultura. Tada dolazi do potpunog zasićenja


zemljišta vodom. Zabarena zemljišta ne mogu se na vrijeme, ili se uopšte ne mogu pripremiti za sjetvu, niti se mogu blagovremeno zasijati. Za rješavanje problema zabarivanja zemljišta potrebno je odvodnjavanje i primjena drugih agromelioracionih mjera. Zaslanjivanje zemljišta navodnjavanjem može nastati podizanjem nivoa podzemne vode koja je zaslanjena i kada se navodnjava vodom koja sadrži povećanu količinu soli, a naročito kada se primjenjuju velike zalivne norme. Pravilnim određivanjem zalivnih normi, izborom odgovarajućeg načina i opreme za navodnjavanje i njihovim prilagođavanjem uslovima zemljišta, sprječava se ili umanjuje pogoršanje vodno-fizičkih svojstava zemljišta i pojava irigacione erozije. Ključna mjera prevencije se odnosi na stalnu edukaciju poljoprivrednika o pravilnim metodama navodnjavanja i dobrim poljoprivrednim praksama te praćenje kvaliteta zemljišta koje se navodnjava. Vode. Primjena hemijskih sredstava u poljoprivredi uključujući primjenu fitofarmaceutskih sredstava i mineralnih i organskih đubriva transportnim mehanizmom procjeđivanja i površinskog oticanja mogu dospjeti u površinske vode i podzemne vode, te na taj način ugroziti njihov kvalitet. Nivo podzemne vode se nalazi relativno blizu ispod površine terena, te bi time eventualni uticaj bio značajniji. Sa aspekta prevencije uticaja neophodno je primijeniti mjere prevencije koje se prvenstveno odnose na stalnu edukaciju poljoprivrednika o pravilnim metodama navodnjavanja i dobrim poljoprivrednim praksama uključujući integralne mjere prevencije štetočina. Planom praćenja će biti predviđeno redovno vršenje analize kvaliteta vode iz vodozahvata ne samo radi utvrđivanja uticaja projekta na kvalitet već i radi utvrđivanja kvaliteta vode koja će se koristiti za navodnjavanje kako bi se izbjegli negativni uticaji po usjeve i zemljište. Uzimajući u obzir prezentovane rezultate analize uticaja na pod-sliv ne očekuju se da će se zahvatanjem vode za navodnjavanje ugroziti ni kvaliteta ni količina vode raspoloživa za vodosnabdijevanje naselja, kao ni bilo koji drugi korisnici. Uticaj na faunu. Pesticidi namaju direktnih uticaja sa izgradnjim sistema za navodnjavanje. Isti se koriste kako sada tako i u budućnosti u skladu sa dobrom poljoprivrednom praksom. Većina sredstava za suzbijanje štetočina u poljoprivredi predstavlja opasne otrove za pčele i druge korisne insekte. Da bi se pri njihovoj primjeni izbjeglo trovanje pčela neophodno je primijeniti odgovarajuće mjere primjene ovih sredstva koje se odnose na vrijeme prskanja, vremenske prilike i odabir pesticida. Također, je potrebno ostvariti kontakte sa udruženjima pčelara, te ih blagovremeno obavještavati o akcijama korištenja sredstava kako bi oni mogli pravovremeno djelovati i zatvoriti pčele u košnice. Upravljanje štetočinama i korovima. S obzirom da se projekat navodnjavanja odnosi na područja na kojima se već vrši poljoprivredna proizvodnja, što znači da se ne planira značajnije širenje na veća područja, te da je intencija povećati obim proizvodnje omogućavanjem boljih uslova za proizvodnju, ne očekuje se značajan poremećaj u ekološkom balansu i povećana najezda štetočina. Međutim, neophodna je stalna edukacija poljoprivrednika o dobrim poljoprivrednim praksama uključujući integralne mjere prevencije štetočina. Glavni cilj primjene integralnog plana je spriječiti i smanjiti upotrebu pesticida, a u isto vrijeme održavati populaciju štetočina na prihvatljivom nivou. Integralni plan suzbijanja štetočina treba da posluži poljoprivrednicima da dobiju potrebne informacije o dobrim poljoprivrednim praksama, kako bi smanjili teret zagađenja okoliša


uzrokovan prekomjernom upotrebom pesticida, te smanjili rizik po zdravlje ljudi i životinja potpunim isključivanjem pesticida iz upotrebe. Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva, Jedinica za implementaciju projekata (PIU) će pratiti implementaciju projekta i osigurati da se aktivnosti na području projekta odvijaju u skladu sa Integralnim planom suzbijanja štetočina. Uticaji na zdravlje ljudi. Izgradnja sistema za navodnjavanje nema negativnog uticaja na zdravlje ljudi. Kod pripreme i nanošenja fitofarmaceutskih sredstava u slučaju neodgovarajuće zaštite korisnika može doći do trovanja. Rastvori pesticida mogu proći kroz kožu, disajne puteve (udisanje pare pesticida) ili probavni trakt (konzumiranje). Trovanja nisu samo akutne prirode (jednokratan unos velike količine, neposredan dodir s kožom), nego se mogu pojaviti i zbog dugotrajnog i ponavljajućeg nanošenja manjih količina, koje u primjeru jednokratnog unosa ne pokažu posljedice (hronična trovanja). Dodir sa kožom predstavlja najčešći oblik trovanja pesticidima. Do prodiranja pesticida kroz kožu dolazi puno brže ako su ruke, dlanovi, noge i lice nezaštićeni. Visoke temperature i znojenje ubrzavaju prodiranje pesticida kroz kožu. Uzimajući u obzir prethodno navedeno, prilikom primjene pesticida neophodno je korištenje zaštitne opreme (gumene rukavice, gumene čizme, zaštitno odijelo, pokrov za glavu, naočale, masku za nos i usta). Otpad koji nastaje od primjene pesticida se smatra opasnim otpadom, te se kao takav treba adekvatno privremeno skladištiti i odložiti u saradnji sa operaterima ovlaštenim za zbrinjavanje opasnog otpada.

3.2.4. Pozitivni uticaji projekta na upravljanje okolinom

Izgradnjom sistema za navodnjavanje osiguraće se ekonomske, socijalne i ekološke koristi, korisnicima zemljišta i lokalnoj zajednici u ovom području. Iskustava sličnih projekata, govore da će projekat imati brojne pozitivne uticaje na životnu sredinu kroz promociju dobrih praksi upotrebe zemljišta, metoda uzgoja i upravljanjem štetočinama. Projekt bi trebao pomoći ojačati lokalne kapacitete u ekološko održivim pristupima razvoju poljoprivrede. Potencijalni pozitivni uticaji na životnu sredinu kroz implementaciju ovog projekta uključuju:

(i) bolji nadzor nad korištenjem vodnih resursa; (ii) racionalnije korištenje vodnih resursa kroz poboljšani rad i održavanje; (iii) smanjenje rizika od zagađivanja vode hemikalijama provedbom Integralnog plana

upravljanja štetočinama; (iv) smanjenje potrošnje energenata, jer će se projektovani sistem navodnajvanja raditi

na principu gravitacionog tečenja.

3.2.5. Opis mogućih (pozitivnih i negativnih) uticaja projekta na društvo

Relevantni akteri. Kao ključni akteri na području Grada Trebinja vezani za projektat navodnjavanja u ovoj opštini izdvajaju se predstavnici lokalne vlasti - Grada Trebinja, predstavnici mjesnih zajednica u kojima se trebaju izgraditi sistemi navodnjavanja, poljoprivredni proizvođači i vlasnici parcela. Trajno/privremeno preseljenje i izuzimanje zemljišta. Na osnovu podataka prikupljenih zaključujemo da na projektnim lokacijama Zubački plato i Gomiljani dominantno državno vlasništvo, dok je na lokacijama Mrkonjići, Mosko i Kremeni do najzastupljenije privatno


vlasništvo nad zemljištem. S obzirom da su imovinsko-pravni odnosi u više od 90% slučajeva završeni neće biti značajnih poteškoća, osim pojedinačnih slučajeva gdje će doći do uništavanja višegodišnjih poljoprivrednih kultura. Zaključak donosimo na osnovu stava predstavnika lokalnih vlasti i provedenih anketa na terenu. Problemi u implementaciji projekta na području mjesnih zajednica koje se teritorijalno nalaze na području projekta odno gravitiraju lokacijama Zubački plato, Gomiljani, Mrkonjići, Mosko i Kremeni do se ne očekuju, obzirom da su imovinsko‐pravni problemi uglavnom rješeni, jer je postignut usmeni dogovor sa vlasnicima zemljišta na svim lokacijama na kojima se planira izgradnja objekata sistema za navodnjavanje. Svi vlasnici parcela daće pismene izjave za nesmetani prolazak cjevovoda kroz njihove parcele. Paralelno sa ovim zbog obaveza izdavanja dozvole za građenje riješiće se imovinsko-pravni odnosi u potpunosti. Putem ankete prikupili smo i podatke o raspoloženju poljoprivrednika po pitanjima trajnog ili privremenog preseljenja, izuzimanja ili korištenja njihovog zemljišta za potrebe Projekta. Većina ispitanika (68,8%) je spremna ustupiti dio svoje zemlje za potrebe realizacije projekta (za postavljanje cijevi, kanala, pumpe). Kada je u pitanju eksproprijacija, 68,8% ispitanika bi pristala da dio njihovog zemljišta bude predmet eksproprijacije, ukoliko bi to bilo potrebno za potrebe realizacije projekta. U toku su radovi na izradi elaborata ekspoprijacije, kojim će se riješiti privremena ekspoprijacija i gradska uprava ce riješiti imovinsko-pravna pitanja a time rezervisati sredstva za ekspoprijaciju. 43,8% ispitanika je spremana i da se privremeno iseli, ukoliko bi to bilo potrebno radi izgradnje sistema navodnjavanja, dok bi 6,2% ispitanika bila spremna i na trajno preseljenje.


Karakteristike domaćinstava i zajednica. Prema anketi, zemljište na području obuhvata proejkta koje je u privatnom vlasništvu poljoprivrednika i u 64,3% slučajevima je naslijeđeno. Većina ispitanika (70%) za poljoprivrednu proizvodnju koristi zemljište na više odvojenih parcela. Prosječan broj parcela je 3. Jedna od karakteristika vlasništva je više parcela, što otežava poljoprivrednu proizvodnju uslijed gubitka vremena i snage poljoprivrednika tokom prelaska s parcele na parcelu. Vrijednost zemljišta u privatnom vlasništvu 56,3% ispitanika nije mogla ili nije bila sigurna za procjeniti, uz podatak da i 12,5% ispitanika nije odgovorilo na ovo pitanje, vodi ka zaključku da ne postoji potražnja za istim. 12,5% ispitanika smatra da je je stvarna tržišna vrijednost zemljišta u njihovom posjedu u intervalu od 1 do 10 KM/m2, dok njih 18,8 smatra da je ta vrijednost viša, u u intervalu od 10 do 20 KM/m2. Na osnovu podataka prikupljenih kvantitativnim istraživanjem nalazimo da je 56,3% ispitanika, korisnika, poljoprivrednog zemljišta i poljoprivrednih proizvođača muškog pola, dok je u 43,8% domaćinstava to osoba ženskog spola. Starost poljoprivrednih proizvođača je u 43,8% bila između 30 i 40 godina, dok je u 31,3% između 40 i 50 godina i 25% između 50 i 60 godina. Domaćinstva u prosjeku imaju po 4 člana. 25% ispitanika ima prosječan mjesečni prihod iz svih izvora, (kada se uračunaju sve plate, i sva ostala primanja svih članova domaćinstava) od 701 do 900 KM, dok po 18,8% ispitanika ima primanja od 501 do 700 KM, od 1501 do 2000 KM i od 2001 do 3000 KM.


U poljoprivrednoj proizvodnji, na zemlji, najvećem broju slučaja radi jedna osoba (31,3%), dok u po 18,8 % slučajeva na zemlji rade, dvije, tri, odnosno 4 osobe, a u po 6,3% slučajeva 5 odnosno 7 osoba. Za poljoprivrednu proizvodnju u 25% slučajeva angažuje se jedan sezonski radnik, a u 18,8% slučajeva 2 radnika, te po 6,3 % slučajeva 3,4,6 i 10 sezonskih radnika. Isto tako u čak 62,5% slučajeva odrasle osobe koje rade stalno na zemlji su članovi domaćinstva. Ovi podaci dovode nas do zaključka da je poljoprivredna proizvodnja u Trebinju porodična djelatnost, u kojoj se u mnogim slučajevima zapošljavaju i sezonski ili radnici koji nisu članovi domaćinstva. Putem odgovora ispitanika na pitanja o poljoprivrednoj opremi i mehanizaciji došli smo do podatka da (62,5%) ispitanika posjeduje freza, traktor 43,8%, a plastenik posjeduje 31,3% ispitanika. 50% ispitanika izjasnio se da trenutno koristi neki sistem navodnjavanja poljoprivrednih površina. Po 37,5 % ispitanika koji koriste neki sistem navodnjavanja, navode da koriste sistem navodnjavanja „kap po kap“ i bunare, dok ostatak korisiti nešto drugo. Bojazni i očekivanja stanovništva. Prema prikupljenim podacima, za većinu ispitanika problem koji ima najviše uticaja na smanjenje poljoprivredne proizvodnje je suša. Kao problemi, navedeni su i niska otkupna cijena (50%), nedostatak tržišta za plasman (6,3%),nelojalna konkurencija (25%). 37,5% ispitanika očekuje da će u narednom periodu, od npr. 5 godina, poljoprivredna proizvodnja donekle poboljšati, a 31,3% smatra da će ostati približno ista. Razlog za optimizam poljoprivrednih proizvođača može se tražiti u činjenici da je 75% ispitanika čulo za planirani projekat izgradnje sistema za navodnjavanje predmetnim lokacijama i u činjenici da njih 83,3% smatra da će poboljšano navodnjavanje uticati u velikoj mjeri pozitivno na njihovu poljoprivrenu proizvodnju. Ispitanici koji su odgovorili da će poboljšano navodnjavanje uticati u velikoj mjeri (43,8%), donekle (25%) na njihovu poljoprivrednu proizvodnju, odgovarali su na detaljnija pitanja o ovom uticaju. 83,3% ih misli da će izgradnja sistema navodnjavanja na lokacijama Zubci, Gomiljani, Mrkonjići, Mosko i Kremeni do, pozitivno uticati i na njihovu poljoprivrednu proizvodnju. Niko nije mišljenja da će ovaj uticaj biti negativan. Velika većina ispitanika (75%) je zainteresovana za priključivanje na novi sistem navodnjavanja.


NAPOMENA: Grafičke ilustracije prikazane u prethodnom tekstu su samo dio detaljne društvene procjene i kvalitativnog ispitivanja stavova javnosti o planiranom projektu izgradnje novih sistema navodnjavanja na lokacijama koje su predmet ovog projekta. Rezultati kompletnog istraživanja i njihova grafička prezentacija nalaze se u prilozima ovog Plana. Predložene projektne aktivnosti i njihov društveni i politički kontekst. Predložene aktivnosti Projekta na izgradnji novog sistema navodnjavanja dovesti će do poboljšanja u poslovanju individualnih proizvođača, ali i do izvjesnog poboljšanja u sektoru poljoprivredne proizvodnje u cijelom gradu Trebinju. Međutim, ove aktivnosti ne mogu značajno uticati na širi društveni i politički okvir. Za značajne efekte na ekonomsko‐socijalnu situaciju i zapošljavanje u poljoprivredi, neophodno je obezbjediti i druge elemente: tržište za poljoprivredne proizvode, lakši pristup poticajima i drugim vrstama pomoći. Izgradnja novog sistema navodnjavanja je samo prva stepenica u pružanju podrške poljoprivrednoj djelatnosti. Poljoprivredna proizvodnja uključuje lanac različitih institucija i korisnika. Kvalitetan proizvod je prva instanca nakon koje se otvaraju druga jednako bitna pitanja: pitanje sredstava održavanja projekta, pitanje širenja projekta, pitanja plasmana proizvoda, pitanje ujednačene zakonske regulative. Dakle, izradnjom sistema navodnjavanja svakako se otvara jedna nova mreža, novi put razvoja poljoprivrede. Ali, to nikako ne znači, da će samo implementacija Projekta navodnjavanja dati velike efekte u domenu poboljšanja ekonomske situacije. Očekivani pozitivni efekti projekta na poljoprivrednu proizvodnju su: povećanje prinosa, uvođenje novih kultura u proizvodnju, poboljšanje standarda, zapošljavanje. Učesnici u istraživanju naglašavaju važnost uključenja individualnih poljoprivrednika u projekat navodnjavanja, kako bi Projekat ostvario veći uticaj. Također, putem jačanja kapaciteta javnog i privatnog sektora, omogućit će se indirektni uticaj na uslove u kojima se individualni poljoprivrednici bave poljoprivrednom proizvodnjom. Kako je već navedeno, značajan postotak ispitanika je nakon upoznavanja s osnovnim informacijama o Projektu naveo da će poboljšano navodnjavanje uticati u velikoj mjeri na i njihovu poljoprivrednu proizvodnju. Očekuju da će ovaj uticaj biti pozitivan, poboljšat će proizvodnju i prinose, smanjiti negativne uticaje suše, itd. Većina ispitanika je zainteresovana za priključivanje na novi sistem navodnjavanja. 37,5% ispitanika bi ne zna odnono nema odgovor na pitanje da li bi bili spremni da lično učestvuju u pokrivanju troškova održavanja sistema navodnjavanja, 31,3 vjerovatno ne bi učestvovalo dok 25 % vjerovatno bi učestvovalo u investiranju u novi sistem navodnjavanja. Učeće korisnika sistema učekuje se dominatno u sljedećoj fazi realizacije sekundarne mreže sa dovođenjem vode do parcela i izgradnjom mjernih šahtova i postavljanjem vodomjera za kontrolu potrošnje vode.


Navedeni podaci o zainteresovanosti poljoprivrednika i spremnosti na saradnju u cilju obnove i proširenja sistema navodnjavanja, potvrđuju potrebu uključenja individualnih poljoprivrednika u projekat navodnjavanja. Glavna društvena pitanja vezana za reforme podržane Projektom razvoja navodnjavanja. Najvažnija društvena pitanja vezana za reforme i promjene koje može donijeti realizacija projekta razvoja navodnjavanja odnose se na zapošljavanje, povećanje prihoda, te pozitivne promjene i poboljšanje poljoprivredne proizvodnje. Realizacijom projekta razvoja navodnjavanja omogućit će se i jačanje lokalne zajednice kroz poboljšanje institucionalnog kapaciteta u javnom i privatnom sektoru. Poljoprivredna proizvodnja na ovoj lokaciji ima značajnog potencijala za razvoj, a predstavnici lokalnih vlasti su interesa da ulažu u njeno unapređenje. Ovo su preduslovi za dalji nastavak Projekta i njegovo eventualno proširenje na druge individualne poljoprivrednike u okolini projektnih lokacija. Pozitivni i negativni uticaji Projekta razvoja navodnjavanja. Pozitivan društveni uticaj i značaj projekta razvoja navodnjavanja projekta ogleda se u prvom redu, u činjenici da je poboljšano navodnjavanje, preduvjet za poljoprivrednu proizvodnju i njen razvoj, te da će imati pozitivne efekte na samozapošljavanje. Primjeri pozitivnog uticaja i prednosti koje će Projekat donijeti su povećanje prinosa, uvođenje novih kultura u proizvodnju, poboljšanje standarda, zapošljavanja. Direktnu korist će imati dosta individualnih poljoprivrednih proizvođača, koji iskažu volju za priključenjem na sistem. Mali farmeri sa područja Trebinja i šire, će dodatno imati i indirektnu korist jer je projektom predviđeno da se ovaj lokalitet koristi za prenos znanja i tehnologija na male farmere uz maksimalno uključivanje Agencije za pružanje stručnih usluga u poljoprivredi RS. Zbog neraspoređenosti atmosverskih padavina na području Hercegovine, ovakvi projekti su neminovnost za dalji razvoj i ostanak stanovništva na ovim područjima. Navodnjavanje je definisano kao prioritetno u strategiji razvoja ruralnog područja Grada Trebinja, a što ima veliki značaj u smislu manjeg raseljavanja, pošto su gazdinstva na ovim područjima još uvijek aktivna i ima dosta radno sposobnog stanovništva. Problemi u implementaciji projekta na području mjesnih zajednica grada Trebinja se ne očekuju, obzirom da su imovinsko‐pravni problemi uglavnom rješeni, jer je postignut usmeni dogovor sa vlasnicima zemljišta na svim lokacijama na kojima se planira izgradnja objekata sistema za navodnjavanje. Takođe, zbog sve višeg povećanja turizma na području Grada Trebinja, a s tim i potreba za poljoprivrednim proizvodima, svakako će doprinijeti za boljim i prosperitetnijim životom stanovništva na ovom području jer će imati zagarantovanu prodaju svojih proizvoda. Kada je riječ o eventualnim nedostacima projekta, predstavnici Grada Trebinja su naveli da su mišljenja, da bi sva UKV (Udruženje korisnika voda) trebala da predaju svoje sisteme na gazdovanje i upravljanje jednom pravnom licu, da bi se što bolje mogli organizovati i održavati iste, a na mjestima gdje nisu postavljeni mjerni instrumenti to što prije odraditi. Naime, od 14


registrovanih UKV, desetak njih je u funkciji dok su ostali u fazi izrade i nadogradnje sistema. Svi oni koji su postavili mjerne istrumente na izvodima, funkcionišu bolje, manji su problemi oko naplate utroška električne energije kao i održavanja pumpnog sistema. Neorganizovanost rukovodstva u Udruženjima je glavni problem te se konstantno nagomilavaju dugovi utroška el. energije i održavanja samog sistema. Procjena ključnih, formalnih i neformalnih, institucija. Kapaciteti lokalnih vlasti nadležnih za oblast poljoprivrede i vodoprivrede u gradu Trebinju su na odgovarajućem nivou. Kontakt osoba određena u grdskoj upravi grada Trebinja za pomoć pri pripremi i realizaciji Projekta je stručna, efikasna i profesionalna. Zaključujemo da će, u uskoj saradnji sa Ministarstvom poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede RS, uspješno učestvovati u daljoj realizaciji Projekta. U skladu s finansijskim mogućnostima, odnos lokalnih vlasti prema poljoprivrednicima je pozitivan i proaktivan. Gradska uprava u skladu sa svojim mogućnostima pomaže i podržava rad poljoprivrednih proizvođača. Čini se da je saradnja lokalne uprave sa korisnicima zemljišta na lokacijamam koje su predmet projekta, korektna. Saradnju sa okolnim stanovništvom procjenjuju kao zadovoljavajuću, fer i korektnu. Mišljenje poljoprivrednika o lokalnim vlastima je nešto drugačije: u prilično maloj mjeri uvažavaju zahtjeve poljoprivrednika u vezi sa njihovom proizvodnjom. Ovo mišljenje ima 50% ispitanika, dok ih 25 % samtra da lokalne vlasti u veoma maloj mjeri uvažavaju zahtjeve poljoprivrednika u vezi sa njihovom proizvodnjom. Također, 68,8% ispitanika navodi da ne mogu uticati na odluke koje se donose na lokalnom i višem nivou vlasti vezano za poljoprivredu. Ipak, više od polovine ispitanika (62,5%) je mišljenja da zaposleni u službama lokalne vlasti za oblast poljoprivrede i vodoprivrede trebaju obuku iz upravljanja za optimalno korištenje vode. Poljoprivredni proizvođači, kao indirektni direktni korisnici Projekta su zainteresovani za njegovu realizaciju. Većina ispitanika je zainteresovana za priključivanje na novi sistem navodnjavanja. 37,5% ispitanika bi ne zna odnono nema odgovor na pitanje da li bi bili spremni da lično učestvuju u pokrivanju troškova održavanja sistema navodnjavanja, 31,3 vjerovatno ne bi učestvovalo dok 25 % vjerovatno bi učestvovalo u investiranju u novi sistem navodnjavanja. Kada su u pitanju eksproprijacija, trajno ili privremeno preseljenje, ispitanici u 68,3% slučajeva bi pristali, na neku od navedenih mjera za potrebe realizacije Projekta. 50% ispitanika se izjasnilo da ima potrebu za obukom u vezi sa planiranim sistemom navodnjavanja, i to u najvišem procentu (62,5%) iz oblasti „Optimalno korištenje navodnjavanja vaših parcela“. Saradnju uglavnom ostvaruju s udruženjima/zadrugama i drugim poljoprivrednicima. Пolovina ispitanika sarađuje sa predstavnicima lokalnih vlasti, dok sa preduzećima za preradu poljoprivrednih proizvoda sarađuje 12,5% proizvođača. Navedeni podaci ukazuju da je udruživanje poljoprivrednih proizvođača u Trebinju na zadovoljavajućem nivou. Poljoprivrednici su svjesni potrebe i zainteresovani za jačanje uloge udruženja u poljoprivredi, njih čak 56,3% očekuje od udruženja poljoprivrednika ili zadruge rješenje otkupa proizvoda, zastupanje zajedničkih interesa i informacije, a njih 43,8% očekuje pomoć u sjemenskom materijalu ili novcu ili nešto drugo.


Skoro trećina ispitanika (31,3%) smatra da za distribuciju vode i održavanja sistema navodnjavanja treba biti zadužena opštinska služba za poljoprivredu. Otkup zemljišta. Proces otkupa zemljišta za potrebe realizacije projekta ne predstavlja prepreku, obzirom na vlasničku strukturu zemljišta (većina u državnom vlasništvu), da se ne radi o velikoj površini zemljišta, te obzirom na značaj projekta za sve korisnike zemljišta.


4. OPIS PREDVIĐENIH MJERA ZA SPREČAVANJE, SMANJIVANE I OTKLANJANJE ŠTETNIH UTICAJA

4.1. Plan mjera za prevenciju/ublažavanje ekoloških uticaja

Plan upravljanja životnom sredinom je pripremljen na temelju rezultata ekološke procjene uticaja i uključuje mjere kako bi se smanjili mogući negativni uticaji koji će se primijeniti tokom implementacije projekta, uključujući procjenu troškova i odgovornost za njihovu implementaciju. Mjere ublažavanje su kategorizovane kao:

- Mjere ublažavanja u fazi planiranja prije izgradnje, - Mjere ublažavanja u fazi izgradnje, - Mjere ublažavanja u fazi korištenja, - Mjere ublažavanja u fazi uklanjanja projekta.

Mjere za ublažavanje u fazi prije izgradnje se odnose na ishodovanje svih relevantnih dozvola, te planiranje vezano za odabir najpovoljnijih lokacija za bunare, vodozahvate, rezervoare i trase glavnih cjevovoda sistema navodnjavanja, kao i način izvođenja radova. Mjere za ublažavanje u fazi izgradnje uglavnom se odnose na implementaciju dobrih građevinskih praksi kako bi se izbjegli negativni uticaji na stabilnost tla, kvalitetu voda i zemljišta, te na nivo buke, kvalitet vazduha. Njihovo provođenje je odgovornost Izvođača radova i potrebno ih je, zajedno sa Planom praćenja stanja životne sredine uključiti u Ugovor sa izvođačem radova. Troškovi praćenja ovih mjera trebaju biti uključeni u troškove izgradnje, iako oni uglavnom uključuju mjere dobrog gazdovanja i obično ne zahtijevaju značajna finansijska sredstva. Klijent i imenovani nadzorni inženjer nadziraće provođenje mjera ublažavanja i Plana praćenja. Popis dobrih građevinskih praksi i Plan upravljanja otpadom koji trebaju biti ugrađeni u Ugovor sa izvođačem radova su dati u Prilogu ovog dokumenta. Mjere za ublažavanje u fazi korištenja se odnose na ublažavanje negativnih uticaja koji mogu nastati kao posljedica neadekvatnog korištenja i održavanja izgrađenih objekata, te upotrebe fitofarmaceutskih sredstava.


Tabela 3 Plan za prevenciju i ublažavanje ekoloških uticaja za projekat navodnjavanja na lokacijama Zubački Plato, Gomiljani, Mrkonjići, Mosko i Abatno polje /Rezervoar Kameni Do

Faze Problem Mjera ublažavanja

Troškovi Institucionalne odgovornosti Komentari

Planiranje Implement

acija Planiranje Implementacija

Planiranje/ projektovanje.

Osigurati usklađenost sa relevantnom legislativom iz oblasti građenja, voda, životne sredine, i koncesija.

Osigurati Ekološku, Urbanističku dozvolu, Vodne smjernice, Koncesiju za pravo korištenja voda.

22.100 KM.

1.100. Predlagač projekta.

Predlagač projekta.


Potencijalno oštećenja postojeće infrastrukture i objekata, naročito podzemnih instalacija (vodovodni i kanalizacijski cjevovodi i dr.), što uzrokuje smetnje u pružanju usluga korisnicima.

Precizno locirati poziciju infrastrukturnih objekata i podzemnih instalacija u saradnji sa nadležnim institucijama na svim nivoima vlasti. Izmijeniti trasu ili projektno rješenje sistema navodnjavanja kako bi se umanjila ili izbjegla moguća oštećenja. Dogovoriti saradnju sa pružateljima komunalnih i drugih usluga kako bi se poduzeli potrebni zajednički koraci i ne bi došlo do prekida u isporuci usluge ili pravovremeno obavijestila javnost o privremenom prestanku pružanja usluge.

- Projektant.

Predlagač projekta u saradnji sa projektantima i predstavnicima nadležnih institucija lokalne vlasti.


Neovlaštena nabavka sirovina i građevinskog materijala predstavlja pritisak na prirodne resurse.

Nabaviti građevinski materijal od pravnih lica registrovanih za predmetnu djelatnost i sa važećim potrebnim dozvolama (ekološka, vodna, itd.).

- - Predlagač projekta.

Izvođač radova.

Problematiku regulirati kroz tendersku dokumentaciju.


Povećana mogućnost zapošljavanja i ostvarivanja prihoda za lokalnu zajednicu.

Dati prednost pri zapošljavanju kvalifikovanom lokalnom stanovništvu.

- Predlagač projekta.

Izvođač radova.

Problematiku regulisati kroz tendersku dokumentaciju.






Izgradnja. Erozija tla kao posljedica krčenja, čišćenja i iskopavanja.

Osigurati zaštitu padina (zbijanje, stabilizacija ozelenjavanjem, oblaganje kosina). Odrediti lokaciju odlagališta zemljanog materijala, a humus sa travnatim pokrivačem odlagati posebno kako bi se ponovno mogao koristiti. Izvršiti zamjensko sađenje ili presađivanje vegetacije. Provoditi Plan upravljanja otpadom dat u Prilogu.

- - Izvođač radova.

Izvođač radova.

Problematiku regulirati kroz Ugovor o izvođenju radova.

Izgradnja. Narušavanje vegetacijskog pokrivača.

Izvršiti zamjensko sađenje ili presađivanje vegetacije. Primijeniti mjere dobre građevinske prakse iz Priloga.


Izvođač radova.


Izgradnja.

Emisije prašine sa odlagališta zemljanog materijala, zbog kretanja vozila makadamskim putevima i izvođenja građevinskih radova.

Sabiti odloženi zemljani materijal. Prskati vodom izvore prašine kako bi se umanjili uticaji prašine na okolno stanovništvo. Kontrolisati brzinu vozila kako bi se umanjilo podizanje prašine. Pripremiti i provoditi Plan organizacije gradilišta koji uključuje mjere dobre građevinske prakse iz Priloga.

- Izvođač radova.

Izvođač radova.

Problematiku regulisati kroz Ugovor o izvođenju radova.

Izgradnja.

Emisija gasova i čestica iz vozila, mehanizacije i generatora.

Redovno održavanje opreme. Izvođač je dužan priložiti dokaz o ispravnosti vozila u skladu sa propisima o emisiji štetnih gasova. Pripremiti i provoditi Plan organizacije gradilišta koji uključuje mjere dobre građevinske prakse iz Priloga.


Izvođač radova.







Izgradnja.

Buka pri radu teške mehanizacije i generatora.

Pridržavati se zakonski određenog radnog vremena na gradilištu. Zvučno izolirati kućišta za generatore ukoliko se nalaze u blizini stambenih objekata. Osigurati prigušivače zvuka za teške mašine. Pripremiti i provoditi Plan organizacije gradilišta koji uključuje mjere dobre građevinske prakse iz Priloga.

- Izvođač radova.

Izvođač radova.


Izgradnja.

Pronalazak arheološkog ili drugog materijalnog ili nematerijalnog kulturno-istorijskog nasljeđa

Odmah obustaviti radove. Obezbjediti gradilište i sprječiti nekontrolisan prilaz Obavijestiti Zavod za zaštitu kulturno istorijskog nasljeđa i preduzeti sve mjere kako se kulturno ili prirodno dobro ne bi oštetilo do dolaska ovlaštenog lica.

- Izvođač radova.

Izvođač radova.


Izgradnja. Povećana mutnoća voda kao posljedica izvođenja radova.

Iste mjere kao i za kontrolu erozije i stabilizaciju padina. Radove vršiti po suhom vremenu. Pripremiti i provoditi Plan organizacije gradilišta. Provoditi Plan upravljanja otpadom dat u Prilogu.

Izvođač radova.

Izvođač radova.


Izgradnja.

Zagađenje podzemnih i površinskih voda uljima i mastima zbog lošeg održavanja i popravki opreme, te sipanja goriva na gradilištu.

Izbjegavati servisiranje i sipanje goriva na terenu. Kod eventualnog sipanja goriva i održavanje vozila na gradilištu koristiti zaštitne folije. Osigurati apsorbirajući materijal za slučaj izlijevanja goriva. Iskorištenim zauljenim materijalima i sredstvima upravljati u skladu sa Planom upravljanja otpadom. Pripremiti i provoditi Plan organizacije gradilišta koji uključuje mjere dobre građevinske prakse iz Priloga, mjere iz vodnih akata i mjere iz Plana upravljanja otpadom date u Prilogu.

Izvođač radova.

Izvođač radova.







Izgradnja.

Smanjena prohodnost kroz područje gdje se izvode radovi.

Planirati premještanje opreme u vrijeme kada nisu velike dnevne gužve u prometu. Osigurati alternativni prolaz za pješake i vozila u saradnji sa lokalnim vlastima ili osigurati siguran prolaz kroz gradilište. Pripremiti i provoditi Plan organizacije gradilišta koji uključuje mjere dobre građevinske prakse iz Priloga.

Izvođač radova.

Izvođač radova.


Izgradnja.

Povećani rizici za stanovništvo od prometnih nesreća i građevinskih radova.

Osigurati odgovarajuće znakove upozorenja, osvjetljenje, zaštitne ograde itd. Pridržavati se saobraćajnih pravila. Čistiti gradilište od građevinskog otpada kako u fazi građenja, tako i nakon završetka radova, pri zatvaranju gradilišta. Kroz institucionalne i administrativne dogovore sa opštinskim domom zdravlja osigurati sanitetski materijal i ljekarsku pomoć na gradilištu Pripremiti i provoditi Plan organizacije gradilišta.

Izvođač radova.

Izvođač radova.


Izgradnja.

Opasnost od povreda na radu.

Zahtijevati od svih radnika da se pridržavaju Mjera zaštite na radu Duž trase izgradnje sistema postaviti znakove upozorenja Radnicima osigurati sanitarne i higijenske čvorove Pripremiti i provoditi Plan organizacije gradilišta i Plan mjera zaštite na radu.

Izvođač radova.

Izvođač radova.







Izgradnja.

Zagađenje voda i zemljišta uslijed neadekvatnog odlaganja otpada.

Kratkoročno skladištenje na određenim lokacijama. Preuzimanje otpada i zbrinjavanje od strane ovlaštenih institucija. Zemlju i drugi inertni materijal iskoristiti za „landscaping“. Ponovno korištenje i reciklaža otpada gdje god je to moguće. Zabranjeno je spaljivanje otpada na otvorenom i na lokaciji. Postupanje u skladu sa planom upravljanja otpadom dat u Prilogu.


Izvođač radova.


Izgradnja.

Raspoloživa količina vode u površinskom toku prilikom izgradnje vodozahvata.

Biološki minimum u Trebišnjici i Pridvoračkom kraku ne smije biti ugrožen, odnosno mora biti obezebjeđen prilikom zahvatanja vode za potrebe navodnjavanja. U svakom trenutku obezbijediti nesmetanu protočnost u nizvodnim dijelovima korita rijeka na kojima se planira izgradnja vodozahvata.


Izvođač radova.


Korištenje.

Postupno akumuliranje štetnih tvari u tlu i biljkama, zbog neuočenih zagađujućih materija u vodi koja se koristi za navodnjavanje što može rezultirati niskim prinosima i predstavljati moguću prijetnju za zdravlje potrošača

Odrediti zahtijevani nivo kvalitete vode za navodnjavanje kako bi se mogla lako odrediti svaka buduća moguća prijetnja po zdravlje biljaka i ljudi. U slučaju pogoršanja kvalitete izabrati drugi izvor vode ili provesti mjere sanitarno-higijenske sanacije.

600 KM po mjestu uzorkovanja

Korisnik sistema

Ovlaštena laboratorija

Posebno obratiti pažnju na prisustvo bakterija imajući u vidu prethodna ispitivanja u okviru izrade projektnog rješenja.






Korištenje.

Obezbjeđenje ekološki prihvatljivog protoka u nizvodnim dijelovima vodotoka.

Prema Zakonu o vodama neophodno je obezbijediti i u svakom trenutku ekološko prihvatljiv protok u nizvodnim dijelovima vodotoka.

- - Korisnik sistema

Korisnik sistema

U skladu sa projektnim zadatkom za izradu Projekta sistema navodnjavanja projektant je dužan pripremiti Plan upravljanja sistemom navodnjavanja i provesti edukaciju korisnika sistema navodnjavanja.

Korištenje.

Zaslanjivanje tla, plavljenje, ispiranje zemljišta (erozija) i smanjeni prinosi zbog prekomjernog navodnjavanja.

Definisati potrebe uzgajanih kultura za vodom. Uraditi Plan upravljanjem sistemom navodnjavanja i obučiti korisnike voda za njegovo korištenje. Planom predvidjeti redovnu kalibraciju i održavanje uređaja za upravljanje vodom. Odrediti i imenovati osobu(e) za redovan monitoring i ocjenu stanja sistema navodnjavanja.

Ugrađeni u troškove projektovanja sistema.

7.000 KM godišnje za kalibraciju i održavanje sistema.

Projektant. Projektant i korisnici sistema.

U skladu sa projektnim zadatkom za projektovanje sistema navodnjavanja, projektant će pripremiti Plan upravljanja sistemom navodnjavanja i provesti edukaciju korisnika.






Korištenje.

Uticaj na životnu sredinu i zdravlje ljudi zbog nepravilne upotrebe fitofarmaceutskih sredstava (pesticida) i prirodnih i mineralnih gnojiva.

Kontrolisana upotreba agrohemijskih sredstava na osnovu Integralnog plana upravljanja štetočinama. Obuka korisnika sistema o dobrim poljoprivrednim praksama koje uključuju ispravan odabir, doziranje i pravovremeno korištenje agrohemijskih sredstava kako bi se osigurala maksimalna apsorpcija biljaka i tla. Koristiti samo agrokemijska sredstva dopuštena od strane Državne uprave za zaštitu bilja. Korištenje zaštitne opreme kod primjene fitofarmaceutskih sredstava. Ostvariti saradnju sa udruženjima pčelara radi sprječavanja povećanja smrtnosti pčela.

Ugrađeni u troškove projektovanja sistema.

- Predlagač projekta.

Projektant i korisnici sistema.

U skladu sa projektnim zadatkom za projektovanje sistema navodnjavanja, projektant će pripremiti Plan upravljanja sistemom navodnjavanja i provesti edukaciju.

Uklanjanje.

Negativni uticaji na životnu sredinu zbog neadekvatnog odlaganja otpada nastalog uklanjanjem dijelova sistema navodnjavanja.

Odlaganje otpada u skladu sa Planom upravljanja otpadom na ovlaštenim odlagalištima: Reciklirati otpad koji je podložan reciklaži (željezo, cijevi, itd).

50 KM po toni otpada.

Korisnik sistema.

Izvođač radova.

Uklanjanje.

Negativni uticaj na životnu sredinu zbog neadekvatnog odlaganja otpada nastalog prilikom uklanjanja sistema navodnjavanja i/ili prilikom redovnog održavanja.

Adekvatno odložiti otpad u skladu sa Planom upravljanja otpadom na ovlaštenim odlagalištima. Reciklirati otpad koji je podložan reciklaži.

- 50 KM/toni otpada.

Korisnik sistema.

Izvođač radova. -


4.2. Plan praćenja stanja životne sredine Tabela 4 Plan praćenja stanja životne sredine za projekat navodnjavanja na lokacijama na lokacijama Zubački Plato, Gomiljani, Mrkonjići, Mosko i Abatno polje /Rezervoar Kameni Do

Faza Koji parametar treba pratiti?

Gdje se vrši praćenje?

Kako će se vršiti praćenje /

vrsta opreme za praćenje?

Kada će se vršiti praćenje – učestalost mjerenja ili

kontinuirano?

Zašto je potrebno praćenje?

Troškovi Odgovornost

Planiranje Implementacija Planiranje Implementacija

Izgradnja.

Pojava erodiranih površina i klizišta u blizini gradilišta.

U neposrednoj okolini gradilišta.

Vizualni nadzor.

Dnevno.

Zbog utvrđivanja pojave erozije tla i klizišta uzrokovanih građevinskim radovima.

Ugrađeno u troškove izvođenja nadzora.

Izvođač nadzora.

Izvođač nadzora.

Izgradnja.

Broj i vrsta zasađenih biljaka Površina koja je podvrgnuta rehabilitaciji.

Na mjestu izvođenja građevinskih radova.

Vizuelni nadzor i usporedba sa planom rehabilitacije degradiranih područja.

Nakon implementacije plana rehabilitacije degradiranih područja.

Zbog potrebe vraćanja zemljišta u prethodno stanje.

Ugrađeni u troškove izvođenja nadzora.

Izvođač nadzora.

Izvođač nadzora.

Izgradnja.

Pojava buke i aerozagađenja.

Na mjestu izvođenja radova.

Standardna oprema za mjerenje kvalitete zraka i razine buke.

Po zaprimanju pritužbi građana.

Radi utvrđivanja razine aerozagađenja i buke te uspoređivanja sa zakonskim graničnim vrijednostima. U slučaju odstupanja implementirati dodatne mjere ublažavanja.

Izvođač nadzora.

Izvođač radova.







kontinuirano?




Izgradnja.

Implementacija plana organizacije gradilišta Zaprimljene pritužbe građana zbog smanjene prohodnosti, povećanog saobraćaja i neuređenosti gradilišta.

Na gradilištu.

Vizualno i usporedbom sa planom organizacije gradilišta.

Kontinuirano u toku izvođenja radova i uklanjanja gradilišta.

Radi utvrđivanja usklađenosti sa Planom organizacije gradilišta i izbjegavanja negativnih uticaja na stanovništvo.


Izvođač radova.

Izvođač nadzora.

Izgradnja.

Broj evidentiranih nezgoda Postojanje higijenskih uslova za radnike Korištenje zaštitne opreme.

Na gradilištu. Vizuelno i uvidom u evidenciju.


Radi utvrđivanje provedbe mjera zaštite na radu.


Izvođač radova.

Izvođač nadzora.

Izgradnja.

Uticaj na stanovništvo zbog ograničavanja poslovne aktivnosti i prava na korištenja zemljišta.

U lokalnoj zajednici. Uvidom u evidenciju.

Nakon zaprimljenih pritužbi građana.

Radi pravovremenog sprječavanja uticaja.










kontinuirano?




Izgradnja.

Kvalitet izvedenih radova Kvalitet materijala koji se ugrađuje.

Na gradilištu. Vizuelno opažanje i kroz evidenciju.


Slab nadzor i ocjena kvalitete izvođenja radova može uzrokovati štete po okoliš, nekvalitetne konstrukcije i upotrebu nekvalitetnih materijala, što može dovesti do oštećenja konstrukcija i izložiti korisnike sistema za navodnjavanje rizicima i mogućim nesrećama.


Izvođač radova.

Izvođač nadzora.

Izgradnja.

Obezbijeđenje nesmetane protočnosti korita rijeka.

Na vodozahvatu.

Vizuelno osmatranje i vođenje evidencije.

Dnevno.

Kako bi se osiguralo nesmetana protočnost rijeke.


Izvođač radova.

Izvođač nadzora.

Korištenje. Količina zahvaćene vode(l/s).

Na vodozahvatu/bunarima.

Očitanje vodomjera i vođenje evidencije.

Dnevno.

Kako bi se osiguralo odgovarajuće upravljanje vodom u sistemu i kompenzirali deficiti.

Ugrađeni u troškove izgradnje.

Bruto plata za osobu zaduženu za održavanje sistema.

Korisnik sistema.

Korisnik sistema.

Korištenje.

Obezbijeđenje ekološki prihvatljivog protoka.

Na vodozahvatu.


Dnevno.

Kako bi se osiguralo ispuštanje ekološki prihvatljivog protoka..


Bruto plata za osobu zaduženu za održavanje sistema.

Korisnik sistema.

Korisnik sistema.







kontinuirano?




Korištenje. Padavine (mm/dan).

Na lokaciji podprojekta.

Očitanje padavina i vođenje evidencije.

Po potrebi.

Kako bi se utvrdile količine padavina i prilagodile količine vode u sistemu za navodnjavanje.

50 KM po kišomjeru.

Uključeno u platu osobe zadužene za održavanje sistema

Korisnik sistema.

Korisnik sistema.

Korištenje. Brzina i pravac vjetra.


Očitanje anemometra i vođenje evidencije.

Dnevno.

Radi utvrđivanje parametara od značaja za poljoprivredu.

150 KM po anemometru.

Uključeno u platu osobe zadužene za održavanje sistema.

Korisnik sistema.

Korisnik sistema.

Korištenje Temperatura vazduha

Na lokaciji podprojekta

Očitanje termometra i vođenje evidencije

Dnevno


10 KM po termometru.


Korisnik sistema.

Korisnik sistema.

Korištenje.

Količina vode koja se koristi za navodnjavanje (mm/dan).

Na vodomjerima.


Dnevno.

Radi utvrđivanja količina isporučene vode.



Korisnik sistema.

Korisnik sistema.

Korištenje. Temperatura zemljišta.


Očitanje instrumenta i vođenje evidencije.

Dnevno.


100 KM po termometru.


Korisnik sistema.

Korisnik sistema.

Korištenje.

Kvalitet zemljišta uključujući: Teške metale Azot i fosfor Soli Pesticidi.

Na reprezentativnim parcelama na lokaciji podprojekta.

Uzimanjem uzoraka zemljišta.

Jednom godišnje.

Radi utvrđivanja uticaja poljoprivrednih aktivnosti na kvalitet zemljišta.

1000 KM po uzorku.

Korisnik sistema.

Ovlaštena laboratorija.







kontinuirano?




Korištenje.

Kvalitet vode (hloridi, nitrati, koliformne bakterije i pesticidi).

Na vodozahvatima. Uzimanjem uzoraka na vodozahvatima.

Dva puta godišnje u karakterističnim hidrološkim situacijama.

Radi utvrđivanja uticaja poljoprivrednih aktivnosti na kvalitet podzemne vode.

1000 KM po uzorku.

Korisnik sistema.

Ovlaštena laboratorija.

Korištenje. Pojava korovskih biljaka i štetočina.


Vizualna identifikacija i prebrojavanje jedinki.

Dnevno.

Radi utvrđivanja potrebe za primjenom fitofarmaceutskih sredstava.

Korisnik sistema.

Korisnik sistema.

Korištenje. Smrtnost pčela.

Kod uzgajivača pčela u okruženju.

Prebrojavanje društava.

Po potrebi.

Radi utvrđivanja uticaja nepravilne primjene fitofarmaceutskih sredstava .

Korisnik sistema.

Korisnik sistema.

Korištenje.

Pojava bolesti koje se dovode u vezu sa nepravilnim rukovanjem fitofarmaceutskim sredstvima.


Uvidom u evidenciju domova zdravlja.

Godišnje.

Radi utvrđivanja uticaja nepravilne primjene fitofarmaceutskih sredstava na zdravlje ljudi

Korisnik sistema.

Korisnik sistema.


5. KRATAK PREGLED ALTERNATIVA KOJE JE NOSILAC PROJEKTA RAZMATRAO I NAVOĐENJE RAZLOGA ZA IZABRANO RJEŠENJE, S OBZIROM NA UTICAJE NA ŽIVOTNU SREDINU

Nakon detaljno razmatranih podloga i podataka o akumulaciji Trebinje i rijeci Trebišnjici kao najznačajnijim izvorima vodosnabdijevanja za potrebe navodnjavanja, razmatranim podlogama i podacima o površinama za navodnjavanje i potrebama vodom za navodnjavanje, razmotrene su mogućnosti navodnjavanja poljoprivredenih površina na području Projekta. Treba napomenuti da nisu razmatrane bilo kakve alternative isključivo sa tačke gledišta zaštite životne sredine, već su, obzirom na veličinu poljoprivredne površine koja treba da se obezbjedi sistemom irigacija i koja je predmet projekta, razmotrena četiri osnovna tehničko-tehnološka rješenja irigacionog sistema.

Navedena tehnička rješenja u stvari predstavljaju faznu nadogradnju, jer su trase potencijalnih glavnih dovodnika-transportnih cjevovoda već u postojećem sistemu određene glavnom kanalskom mrežom i te trase će se koristiti za izgradnju transportnih cjevovoda.

Lokacija Zubci - Rješavanje problema dovođenja vode na Zubački plato, počinje da se intezirira u posljednjih osamnest godina. Od samog počekta osnovna zamisao dovođenja vode je prvenstveno za potrebe poljoprivredne proizvodnje. Prvo idejno rješenje dovođenje vode na „Zubačkog platoa“ urađeno je 2000.godine. Ovim rješenjem razmatrane su moguće varijante dovođenja vode do Zubačkog platoa i utvrđeno je da je najjeftinija varijanta zahvatanje vode iz hidrotehničkog tunela HE „Dubrovnik“ iz Hidrosistema Trebišnjica. Hidrosistem Trebišnjica za sada ima izgrađene vještačke akumulacije ukupne zapremine 1.277 x 106 m3 a kroz tunel iz sistema HET-a teče u najvećem dijelu godine preko 90 m3/s (osim u periodu redovnog godišnjeg remonta kada je tunel u bezvodnom stanju). U 2004. godini urađen je Idejni projekat dovođenja vode do Zubačkog platoa sa predmjerom i predračunom radova, te idejno rješenje razvođenja vode. Sistem za dovođenje vode sastojao se od vodozahvata (Bušotine, cca 60 m, dvije predpumpne stanice, rezervoar V=120 m3, i cjevovoda dužine cca 4300 m, a trasa cjevovoda bila je u pojasu puta i predviđeno je polaganje cjevovoda u periodu izvođenja izgradnje puta). Period 2006/7. godine, JP „Aerodrom-Trebinje“ – Trebinje, finasira izgradnju projektne dokumentacije za izradu Glavnog projekta dovođenja vode do lokacije aerodroma i idejnog rješenja do sela Zubačkog platoa. Od navedenog projekta (rezervoar V=2x250 m3 i cjevovod u dužini cca 12000 m). Od cjevovoda urađen je značajan dio potisno-dovodnog cjevovoda, te glavni distributivni cjevovod od rezervoara do Graba sa manjim dijelom sekundarne mreže. Ostaje još da se završi dio dovodnog sistem do rezervoara „Priporac“, zatim distributivni cjevovod do sela Turmenti, Orašje, Bogojevića Selo, Konjsko i Ubla. Od stane Putinženjeringa d.o.o. urađenen je projekat Dovodnog cjevovoda od priklučka St. 2+047,06m (rasrsnica za Ubla) do Ubala za sela Turmenti, Orašje, Konjsko, Bogojevića selo i Ubla. Predmetnim projektom date su dopune objekata na ovom sistemu i to Pumpna stanic III (Orašje) koja potiskuje vodu u rezervoar Bogojevića selo V=120 m3, čija je kota dna 893,50 mn.m. i pupna stanica IV (Bogojevića selo koja vodu potiskuje prema Ublima. ZP „Hidroelektrane na Trebinjici“ a.d. –Trebinje, je već finansiralo projekat vodozahvata za Zubce u okviru projekta navodnjavanje Trebinjskog polja (obrađivač Zavod za vodoprivredu d.o.o.- Bijeljina) a realizacija ovog projekta je u toku. U posljednjih dvadesetak godina u području istočne Hercegovine, urađeni su značajni radovi na dovođenju vode do mnogih sela (oko 5000 domaćinstava) i u ova sela uglavnom je dovedena voda oko 2000 l/dom.,dnevno. Kada je projektovana ova količina (a shodno kapacitetu izvorišta npr. Berkovića) da obezbjedi sanitarne potrebe stanovništva, pojenje stoke i navodnjavanje okućnice od 500-700 m2, rezultati ostvareni posle nekoliko godina od dovođenje vode prevazišli su projektovana očekivanja tako da danas na Berkovićima najmanje trećina stanovništva živi od poljoprivrede (uzgoj paprika, jagoda) zahvaljujući vodi. Kvalitet proizvoda je toliko dobar da dok ima proizvoda sa Berkovića, Uboska, Popova


polja, nema prodaje prizvoda iz Dubrava (glavnog i najvećeg proizvođača ovih proizvoda u bivšoj Jugoslaviji). Količina vode koja se dovodi do sela Zubačkog platoa, je cca 10 000 l/dom.,dnevno, što će omogućiti navodnjavanje oko 1 ha/domaćinstvu i istovremeno će obezbijediti očekivane sanitarne potrebe stanovništva i pojenje stoke. Uporedo sa aktivnostima oko realizacije projekta vodosnabdijevanja formirano je „Udruženje korisnika voda Zubci“ Grab, Trebinje, 2006.godine, čiji je osnovni cilj obezbjeđenje sredstava za realizaciju projekta te upravljanje vodovodnim sistemom i održavanje. Takvih udruženja korisnika voda na teritoriji grada Trebinja ima 18 (osamnaest) koliko ima i sistema za „vodosnabdijevanje-navodnjavanje“ ,a na području istočne Hercegovine, 31(tridesetijedno) udruženje. Sva ta udruženja imaju jedan cilj upravljanje i održavanje sopstvenih sistema i sva funkcionišu uspješno, vrlo često ista obezbjeđuju i dodatna sredstva za proširenje i nadogradnju sistema. Lokacija Gomiljani - Voda se uzima iz glavnog distributivnog cjevovoda koji je zavrsen Preko PS Zasad polje i PS Mokro polje, te je ovo rješenje logičan nastavak prethodne faze.

Lokacija Mrkonjići - Kod izbora sistema za navodnjavanje razmatrana je varijanta dovođenja vode sa regulisanog korita r. Trebišnjice. Ova varijanta je dosta skupa, te sagledavajući mogućnosti izvedenog sistema (cjevovod PS-Dračevo) utvđeno je da se na isti može nesmetano priključiti novoprojektovani sistem. Sagledavajući zahtjeve za vodom projektovano je tehničko rješenje čije su karakteristike date u prethodnim poglavljima.

Lokacija Mosko - Koncepcija navodnjavanja „Ljubomira“ razvijena je početkom

2002. godine. Do sada je urađen vodozahvat, potisni cjevovod do rezervoara, čija

je zapremina, V=200 m3 i kota dna 582 m n.m. i glavni distributivni cjevovod do svih

naselja nizvodno od škole do svih naseljenih mjesta po obodu polja i sekundarna

mreža do svih korisnika, te je ovo logičan slijed i sledeća faza realizacije projekta.

Suština provedenih analiza razmatranih varijantnih rješenja jeste da se odredi optimalan rad, funkcionalnost i pouzdanost sistema, ali i hidraulička i ekonomska optimizacija sistema.

Polazeći od dva osnovna koncepta razvoja sistema sa direktnim pumpanjem u transportnu i distributivnu mrežu i irigacionog sistema sa odgovarajućim rezervoarskim prostorom, bio je cilj je da se razmotri varijanta koja će zahtijevati siguran i pouzdan sistem i koja će biti konkuretna po osnovu investicionih ulaganja. Sa druge strane, pogonski troškovi prepumpavanja i utrošak električne energije u periodima navodnjavanja dali se pokazatelje koji su se ekonomski vrednovali na nivou projektnog perioda i uporedili između varijanti.

Prilikom sagledavanja varijantnih rješenja u obzir su uzeta mnoga ograničenja na terenu i uslovi izgradnje objekta, kako bi se dobilo prihvatljivo tehničko-tehnološko rješenje, koje će biti moguće realizovati u narednom periodu.

Ograničenja na terenu su sagledana uvidom u dokumentaciju i podloge, ali i značajnim obilaskom potencijalnih trasa transportnih cjevovoda i lokaliteta rezervoara.


6. IZVOD IZ PLANSKOG AKTA Izvod iz planskog akta područja treba dostaviti nosilac projekta prilikom podnošenja zahtjeva za izdavanje građevinske i ekološke dozvole. Opština Trebinje je 1987. godine usvojila Nacrt prostornog plana opštine do 2000. godine, a još nije izrađen novi dokument. Prema izmjenama i dopunama prostornog plana Republike Srpske do 2025. godine se između ostalih u kategoriju Planiranih površina za navodnjavanje na području Republike Srpske navodi i Trebinjsko polje: Tabela 5 Izvod iz PP RS do 2025. godine OPŠTINA PERSPEKTIVNE POVRŠIEN ZA RAZVOJ IRIGACIJA

NOVE NETO POVRŠINE OBEZBJEĐENJE POTREBNE KOLIČINE VODE ZA NOVE POVRŠINE

NAZIV PODRUČJA

POJEDIN. UKUPNO GOD. NETO MANJAK POJED.

KOEF. TRANS I

GOD.BRUTO MANJA POJED.

POTREBNE KOLIČINE VODE (t3)

POJEDIN. ZAHVATANJE VODE IZ

UKUPNO

TREBINJE Trebinjsko polje

151 600 340 1,25 425,00 642.813 Derivacioni tunel HE Plat

2.603.906

Popovo polje

448 350 1,25 437,50 1.961.094 Rijeka Trebišnjica

Prostor na kojem se planira realizovati projekat obuhvaćen je Urbanističkim planom Trebinјa (2002. – 2015.god.), čiji je period važenja produžen do 2020. godine, odlukom o produžetku Urbanističkog plana, objavljenoj u Službenom glasniku Grada Trebinja br.3 od 2016 god. Ovim dokumentom je navedeno: „ da je за rehabilitaciju sistema navodnjavanja i stavlјanje u funkciju njegovog potencijala neophodno je realizovati radove sanacije i rekonstrukcije sistema“. Razvoj sistema za navodnjavanje u Gradu Trebinje je jedan od strateških pravaca definisan i Strategijom razvoja opštine Trebinje 2009. - 2017 godina. u koje se navodi: U trebinjskim polјima, prioritetne mjere podrške treba da obuhvate dogradnju sistema navodnjavanja, komasaciju i komunalnu infrastrukturu.

7. INFORMACIJE O MOGUĆIM TEŠKOĆAMA NA KOJE JE NAIŠAO NOSILAC PROJEKTA PRI PRIKUPLJANJU PODATAKA

Tokom prikupljanja potrebnih informacija za izradu Plan upravljanja životnom sredinom i procjena uticaja na društvo projekta izrade sistema za navodnjavanje na lokacijama Zubački Plato, Gomiljani, Mrkonjići, Mosko i Abatno polje / Rezervoar Kameni Do., nije se naišlo na poteškoće.


8. NETEHNIČKI REZIME Obuhvat projekta

Predmet ovog projekta je izgradnja sistema za navodnjavanje na području Grada Trebinje ukupne površine 830 ha na sledećim lokacijama:


Područje Zubačkog platoa pripada teritoriji Grada Trebinja i smješteno je jugoistočno od urbanog dijela grada. Udaljeno je petnestak kilometara od centra, od Herceg-Novog tridesetak, a od Dubrovnika četrdesetpet km, dok je vazdušna udaljenost od Jadranskog mora svega nekoliko kilometara. Zubački plato predstavlja zaleđe južnog Jadrana ili zaleđe dubrovačko-hercegnovskog primorja. Južnim obodom Zubačkog platoa prolazi državna granica između RS/BiH i RH, dok se istočnim obodom proteže takođe državna granica između RS/BiH i CG. Ove granice se spajaju u području Jablan Dola, gdje se u jedom mjestu spajaju sve tri državne granice RS/BiH, RH i CG. Gomiljansko polje, koje je dio Trebinjskog polja i nalazi se ispod naselja Gomiljani i Volujac je takođe planirano za navodnjavanje. Ukupna površina od 150 ha podjeljena je na 3 sektora i 21 potsektor, tako da udaljenost od parcela bude cca 100 m.

Mrkonjići (cca 150 ha) - Mrkonjići i Drijenjani su sela smještena na tridesetak kilometara od gradskog centra Trebinja na putnom pravcu Trebinje – Ljubinje. Mrkonjići su turistički najposjećenije mjesto u Popovom polju, a najveći problem razvoju turizma predstavlja nedostatak vode za elementarne potrebe. Jedan od apsurada kad je u pitanju navodnjavanje ovih područja, predstavlja i činjenica da je u velikom broju sela uzvodno (Tulje i Žakovo) i nizvodno (Dračevo pa sve do dna Popova polja) u najvećoj mjeri riješen problem navodnjavanja.

Mosko (cca 40 ha) - Naselje Mosko nalazi se pored magistralnog puta Bileća-Trebinje i od Trebinja je udaljeno cca 12 km. Na području Moska-Bare postoji preko 100 ha obradivih površina, ali zbog čestih suša i nedostatka vode iste se skoro i ne obrađuju osim izuzetno malih površina za sopstvene potrebe. Zbog navedenog planiranana je izgradnja sistema navodnjavanja na površini od cca 40 ha. Abatno polje cca 40 ha /Rezervoar Kremeni Do - rezervoar „Kremeni do“ je sastavni dio sistem za navodnjavanje Mokrog polja. Rezervoar se puni vodom preko PS Zgonjevo (q=36 l/s, H=60 mVs) i služi kao kontra-rezervoar, na potezu od pumpne stanice do rezervoara visinska razlika između obradivih površina je 40 m (obradive površine Zgonjevo, Luke, Abatno polje i Kremeni do su 70 ha) a visina pumpanja pumpne stanice je 60 mVs. U uslovima intenzivnog navodnjavanja ne omogućuje se ravnomjerna raspodjela vode za navodnjavanje Abatnog polja i površina ispod Kremenog dola površine 40 ha, a vrlo često se u cjevovdu stvaraju potpritisci sto negativno utiče na sistem. Postojeći sistemi za navodnjavanje S оbzirоm nа prоstоrni rаspоrеd, nаčin i vrstu vоdоzаhvаtа u Тrеbinjskоm pоlјu i оstаlim pоlјimа širеg urbаnоg pоdručја Тrеbinjа, pоstоjali slјеdеći Pоdsistеmi nаvоdnjаvаnja:

A. Pоdsistеm Zаsаd – Моstаći sа grаvitirајućоm pоvršinоm оd 128 ha. Diо pоvršinе оd 20 ha sе nе mоžе nаvоdnjаvаti (niје urаđеnа sеkundаrnа mrеžа), dоk sе


pоlјоprivrеdnе pоvršinе (49,50 ha) duži niz gоdinа nе nаvоdnjаvајu. Zаhvаt vоdе sе vrši sа kоlа pоstаvlјеnih nа dеsnој оbаli,

B. Pоdsistеmоm pоlје ispоd Моstаćа uz urеđај zа prеčišćаvаnjе оtpаdnih vоdа, оbuhvаćеnе su pоvršinе u iznоsu оd 46 ha, а zаhvаt vоdе је pоmоću dvа kоlа,

C. Pоdsistеm uz liјеvu оbаlu riјеkе Тrеbišnjicе, pоvršinе оd 21 ha, vоdоm sе оbеzbјеđuје pоmоću šеst kоlа,

D. Pоdsistеm zа nаvоdnjаvаnjе uz mеаndаr riјеkе Тrеbišnjicе (Pridvоrаčki krаk). Zаhvаt vоdе sе vrši sа dvа kоlа. Pripаdајućа pоvršinа је 7 ha.

E. Pоdsistеm sа pumpnоm stаnicоm „Gеlјоv mоst“ kао vоdоzаhvаtоm, kоmе grаvitirа pоvršinа оd 474 ha u Тrеbinjskоm, Gоmilјаnskоm i Pеtrо-Pаvlоvоm pоlјu;

F. Pоdsistеm u Моkrоm pоlјu pоvršinе оkо 340 ha, zаhvаt iz dеrivаciоnоg tunеlа HЕ Dubrоvnik, (vоdа sе upuštа u bеtоnskе kаnаlе).

Оsnоvnа kаrаktеristikа pоdsistеmа kојi sе nаvоdnjаvајu iz kаnаlskе mrеžе је еnоrmnа pоtrоšnjа vоdе, nеfunkciоnаlnоst, dеgrаdаciја pоlјоprivrеdnоg zеmlјištа, i оgrаničеn uticај nа rаzvој pоlјоprivrеdnе prоizvоdnjе. Cilј је u fаznоm rаzvојu izvršiti tеmеlјnе rеkоnstrukciје оvih sistеmа i nа pоlјоprivrеdnim pоvršinаmа fоrmirаti sаvrеmеnе i rаciоnаlnе sistеmе zа nаvоdnjаvаnjе.

Predmetni projekat predstavljaju aktivnosti koje bi trebale da obezbijede nastavak ovog projekta - njegovu drugu fazu, kojom bi mogućnost da navodnjavaju poljoprivredne površine dobili svi vlasnici ovih površina na području zubačkog platoa i Gomiljanskog polja, kao i sela Mrkonjići u Popovom polju i Mosko, a izgradnjom rеzеrvоаrа nа krајu sistеmа riješili bi se prоblеmi u pоglеdu funkciоnisаnjа sistеmа kао i hidrаulički prоblеmi kао štо је pоdpritisаk i sl. u Kremenom dolu.

Opis planiranog projekta

Sistem je projektovan da obezbjeđenje vode za navodnjavanje na ukupnoj bruto površini od 830 ha na ukupno 5 lokacija i to: Zubački Plato, Gomiljani, Mrkonjići, Mosko i Abatno polje / Rezervoar Kameni Do.

Imajući u vidu činjenicu da je u Trebinju završena prva faza radova na izgradnji sistema za navodnjavanje, u okviru koje su izgrađene pumpne stanice u Zasad i Petrovom polju, cjevovod dužine od oko devet kilometara i rezervoar za navodnjavanje područja Zubaca, stvoreni su uslovi za realizaciju druge faze projekta, kojom bi mogućnost da navodnjavaju poljoprivredne površine dobili vlasnici perspektivnih poljoprivrednih površina na lokacijama koje su predmet ovog dokumenta odnosno Zubačkog platoa i Gomiljanskog polja, kao i sela Mrkonjići u Popovom polju i Mosko.

S obzirom na navedeno, a kako je već opisano u Planu upravljanja životnom sredinom i procjena uticaja na društvo projekta izgradnje sistema za navodnjavanje na području Trebinjskog polja za površinu od 1070 ha koji je urađen u maju 2017. godine od strane Instituta za građevinarstvo „IG“ d.o.o. Banja Luka i odnosi se na prvu fazu radova koja je završena, druga faza ovog projekta se u pogledu tehničkih karakteristika i ranije definisanih kapaciteta nadovezuje na prethodnu gdje je navedeno da je ključna uloga snabdijevanja vodom za navodnjavanje dodjeljena vodozahvatu iz derivacionog tunela za HE Dubrovnik. Ostali izvori vodosnabdijevanja su vodozahvati na rijeci Trebišnjici, direktno zahvatanje iz rijeke Trebišnjice na lokalitetu postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda grada Trebinja za površine koje gravitiraju ovom lokalitetu (Zasad i Mostaći), te vodozahvat na Pridvoračkom kraku koji ima ulogu da upotpuni potrebe za vodom područja Trebinjskog, Petrovog i Mokrog polja.


Planirani sistem navodnjavanja zasniva se na razvoju navodnjavanja na navedenim površinama sa zahvatom vode iz derivacionog tunela i rijeke Trebišnjice, uz dogradnju potrebnih rezervoara i transportnih cjevovoda na 3 novoformirana Podsistema sa pumpnih stanica PS Petrovo polje (derivacioni tunel) P1-1 i P1-2, PS Gelja Most-Pridvorački krak -Podsistem P2 i PS Zasad Polje rijeka Trebišnjica-Podsistem 3.

Sistem je koncipiran iz tri Podsistema koji mogu da funkcionišu u spregnutom radu (u uslovima redukcije jednog od izvorišta) ili nezavisno jedan od drugog kako se i preporučuje da funkcionišu u normalnom stanju pogona. To su slijedeći Podsistemi:

• Podsistem P1 (P1-1 i P1-2) – Podsistem koji obuhvata Petrovo polje i Mokro polje sa pumpnom stanicom PS „Petrovo polje“ i vodozahvatom iz derivacionog tunela,



Pored obezbjeđenja vode za navodnjavanje Trebinjskog polja, konceptom tehničkog rješenja rješeno je i snabdijevanje vodom Zubačkog platoa prosječnim kapacitetom Q=24 L/s (do 40 L/s u maksimalnoj potrošnji) – vodozahvatom koga sačinjava dovodni cjevovod DN 400mm - dio postojećeg prstena, cjevovod DN 250mm dužine L=567 m i rezervoar zapremine V=200m3 sa zatvaračnicom u koji se smještaju pumpni agregati.

Tehnička i PP voda za planiranu Industrijsku zonu Volujac-Gomiljani, takođe je rješenja konceptom tehničkog rješnja u iznosu od 50 L/s, sa glavnom podrškom iz planiranog rezervoara Volujac i Podsistema 1 i 2.

Lokacija Zubci

Na Zubačkom plato ima preko 1200 ha potencijalno obradljive zemlje, dovođenjem vode

stvoriće se uslovi za oživljavanja značajnog dijela obradljivih površina, pogotovo kultura

kojima voda treba da se prime kod sađenja i zaštite.

Sa hidromodulom q=0,2 l/ha,dan, omogućuje se navodnjavanje oko 120 ha.

ELEMENTI SISTEMA:

- Rezervoar Obodina (V=200 m3) sa vodozahvatom za Zubce (rezervoar i pumpna

stanica I) u toku izvođenje rezervoara ostaje da se instaliraju pumpni agregati

- prepumpna stanica Drača (pupna stanica II)- osaje da se uradi

- Rezervoar Priporac (V=500 m3)- izveden

- Rezervoar Bogojevića selo (V=100 m3)-predmet projekta

- Pumpna stanica Orašje (pumpna stanica III)-predmet projekta

- Pumpna stanica Bogojevića selo (pumpna stanica IV)-predmet projekta


- Potisno-dovodni cjevovod vodozahvat Obodina-rez. Priporac, dužine cca

L=4980 m ostaje još da se izvede cca 700 m (projektovan od strane IG-Banja Luka).

- Distributivni cjevovod rez.Priporac-Graba, dužine L=7370,7 m (izvedeno)

- Cjevovodi prema Turmentima, Orašju i Bogojević sela-Konjskog, dužine

L=8001.5 m,projektovano od strane Putinženjering.do.o. Trebinje

- Cjevovodi od Bogojević sela do Ubala, dužine L=2605,4 m (predmet projekta) –

projektovano od strane Putinženjering.do.o. Trebinje

- Cjevovod na Ublima, dužine L=750 m (predmet projekta)

Voda za potrebe navodnjavanja Zubačkog platoa, zahvata se iz derivacionog tunela HE

Dubrovnik, na mjestu postojećeg vodozahvata i potiskuje PS „Mokro polje“ u rezervoar

„Obodina“ odnosno u periodu kada je tunel bez vode rezervoar „Obodina“ puniće se iz korita

rijeke Trebišnjice, pomoću PS Zasad polje. Gore navedeni objekti su u fazi izvođenja.

- Rezervoar „Obodina“ zapremine 200 m3, čija je kota dana 315,5 m n.m. a kota

preliva 319,5 m.n.m. Iz rezrvoar „Obodina“ voda se pumpa u rezervoar

„Priporac“ sa Pumpnom stanicom „Obodina“ –Pumpna stanica I i prepnom

stanicom „Drača“ –Pumpna stanica II. Pojedinačnog kapacite, q=24 l/s.

- Rezervoar „Priporac“ zapremine 500 m3, čija je kota dna 742 m n.m. a preliv na koti

747 m.n.m.

- Potosno-dovodni cjevovod od Vodozahvata Zubci-rezervoar Obodina do rezervoara

Prioprac, urađen je radnije od noduliranog liva K9 DN250PN40 DN200 PN40, a

dijelom od PE100 DN250 PN16 i PE100 DN225 PN16

U najvećoj mjeri, ostalo je još da se izvede cjevovod u dužini od cca 700 na dijelu trase od

Pumpne stanice I do starog puta za Zubce.

Lokacija Gomiljani Radi poboljšanja poljoprivredne proizvodnje kao i podsticanja stanovništa da se u većoj mjeri krenu baviti poljoprivrednom proizvodnjom potrebno je realizovati projekat navodnjavanja na lokaciji Gomiljani na ukupnoj površini od 150 ha koja je podijeljena na 3 sektora i 21 potsektor. Ovim projektom predviđano je da se uradi sekundarna mreža ukupne dužine oko 4800 m koja se preko priključnih šahriva (PŠ5, PŠ6 i PŠ7) urađenih na glavnom distributivnom cjevovodu priključuje na sistem za navodnjavanje Trebinjskog polja. Lokacija Mrkonjići

Na osnovu topografskih planova M 1:2 500 utvrđene su ukupne površine analiziranog područja i one iznose cca 172 ha i u selima ima aktivno ili potencijalno aktivno šezdesetak domaćinstava. Shodno obradivim površinama i ranijije iznijetim analizama i iskustvima sa sličnih područja (nizvodnih i uzvodnih) usvojen je


hidromodul navodnjavanja q = 0,45 l/s ha i potrošnja vode po domaćinstvu cca 1200 l/dan. Kod izbora sistema za navodnjavanje razmatrana je varijanta dovođenja vode sa regulisanog korita r. Trebišnjice. Ova varijanta je dosta skupa, te sagledavajući mogućnosti izvedenog sistema (cjevovod PS-Dračevo) utvđeno je da se na isti može nesmetano priključiti novoprojektovani sistem. Sagledavajući zahtjeve za vodom projektovano je tehničko rješenje čije su karakteristike date u nastavku. Opšte karakteristika odabranog rješenja: Elementi sistema su:

1. Pumpna stanica „Mrkonjići I“

2. Glavni distributivni cjevovod, potisno-dovodni cjevovod i distributivni cjevovod u naselju Mrkonjići

3. Pumpna stanica „Mrkonjići II“ 4. Rezervoar „Mrkonjići“ 5. Pumpna stanica „Drijenjani“

Analizirajući sadašnje stanje navodnjavanja u području „Pumpne stanice I“ (PS „Sedlari“), može se sa sigurnošću nesmetlavano zahvatati 32 l/s vode iz postojećeg sistema (sektora Dubljani-Dračevo). Predmetne površine Sektora „Mrkonjići-Drijenjani“ podijeljen je na 40 podsektora (opremljenih sa jednim izlivnim mjestom). Koncepcija navodnjavanja je organizovana da su podsektori grupisani i povezani sa glavnim distributivnim cjevovodom. Na osnovu hidrauličke analize dimenzionisan glavni distributivni cjevoda i sekundarne mreže. Glavni distributivni cjevovd opremljen je sa potrebnim objetima (DČ, vazdušnim ventilima i muljnim ispustima). Dimenzionisanje potisno-dovodnih cjevovoda prema naseljima dimenzionisani su na osnovu dvostruke srednje potrošnje 2000 l/s.,dom. Distributivna mreža kroz naselje Mrkonjića, dimenzionisana je naosnovu propisa PP zaštite. Koko u području Mrkonjića zahtjevi za vodom osim popljoprivrednih potreba izraženi i u potrebi za turizam, te iz tog razloga u naselju predviđena je izgradnja rezervoara zapremine (V=100 m3). Izbor pumpnih agregata u pumpnim stanicama izvršena je na osnovu hidrauličkih zahtjeva. Tehničke karakteristike odabranih elemenata određene su na osnovu proračuna i iz iskustava iz prethodnih projekata i njihovog praćenja tokom eksploatacije. Lokacija Mosko

Na osnovu raspoloživih podloga i na osnovu iskazanog interesa korisnika izvršeno je

idetihikovanje i određivanje broja korisnika. Uzimajući u obir prostorni raspored potrošača


izvršeno je grupisanje potrošača tako da je sistem organizovan na 12 (dvanaest)

distributivnih grana i shodo tome do svake grupe-grane doveden je distributivni cjevovod

koji se završava sa distributivnim čvorom. Iz prostornog rasporeda potrošača-distributivnih

grana proizilazi koncepcija sistma tako da se sistem sastoji od:

1. Dovodnog cjevoda, koji se priključuje na postojeći cjevovod na kraju naselja

Vrpolje neposredno ispod Andrća ćiprije. Trasa dovodno-potisnog cjevovoda proža

se pored puta od Vrpolja do Moska, najvećom dijelom napuštenim asfaltnim putem

i dijelom puta koji se koristi sve do prevoja Vratlo na kom je napravljen rezervoar

(V=100 m3, čija je kota preliva 659,10 m n.m.) Potisni cjevovod je projektovan od

PE100 RC DN125 PN16 dužine L=540 m i PE100 RC DN110 PN10 dužine

1598,2m.

2. Pumpna stanica „Vrpolje“ preuzima vodu iz planiranog sistema Vrpolje i potisjuje

je u rezervoar Vratlo. Objekat pumpne stanice (dim. U osnovi 4,7x3,6 m) izvesti

temelje, stubove, serklaže i gornju ploču od AB a zidati isti betonskim blokovima

d=20 cm. Na objektu će biti urađena dmifasada sa stiroporom d=8cm, zaštita krovne

konstrukcije predviđeno da se uradi pokrovnim limom. U pumpnoj stanici instalirati

dva pumpna agregata (pojedinačnih karakteristika q=3,4 l/s i H=95 mVs) od kojih je

jedan radni a drugi rezervni. Pumpna stanica je opremljena opremom za samostalan

i automastski rad sa svim neophodnim zaštitama. Dovođenje električne enrgije u

objekta pumpne stanice i razvođenje u objektu biće riješeno posebnim projektom.

3. Rezervar zapremine V=100 m3, čije je dno na koti 654 m n.m. Rezervoar se sastoji

iz vodne komore i zatvaračnice. U vodnoj komori postavljen je centralni zid sa

otvormo 1.5x0.8 m kako bi omogućio cirkulaciju vode a što znači da voda ulazi u

jednu komoru a zahvata se u drugoj. Zatavračnica je opremljena sa dovodno-

distributivnim, distributivnim i prelivno-ispusnim cjevovodom.

4. Glavni distributivni cjevovod, kojim se distribuira voda do distributivnih grana

podijeljen je na četiri voda koji predstavljaju jednu cjelinu.

-Glavni istributivni cjevovd od rezervoar –RŠ8, dužine L=2670 m

Cjevovodni materijal je polietilen visoke gustoće:

-dionica R-RŠ4, PE100 RC DN125, L=1220,8 m

- dionica RŠ4-DČ7, PE100 RC DN110, L=604,8 m

- dionica DČ7-RŠ7, PE100 RC DN90, L=101,0 m

- dionica RŠ7-RŠ8, PE100 RC DN75, L=261,0 m

-dionica R-RŠ9, PE100 RC DN110, L=482,0 m

Rezervoar Kremeni DO

Rezervoar „Kremeni do“ je sastavni dio sistema za navodnjavanje Mokrog polja. Rezervoar

se puni vodoom preko PS Zgonjevo (q=36 l/s, H=60 mVs) i služi kao kontra-rezervoar, na

potezu od pumpne stanice do rezervara visinska razlika između obradljivih površina je 40

m (obradljive površine Zgonjevo, Luke, Abatno polje i Kremeni do su 70 ha), a visina


pumpanja pumpne stanice je 60 mVs. Značaj realizacije ovog projekta leži u činjenici da se

u uslovima intenzivnog navodnjavanja ne omogućuje se ravnomjerna raspodjela vode za

navodnjavanje Abatnog polja i površina ispod Kremenog dola površine 40 ha, a vrlo često

se u cjevovdu stvaraju potpritisci sto negativno utiče na sistem. Opis mogućih uticaja Projekta

Uticaji u fazi izgradnje:

- Potencijalni negativni uticaj projekta uključuje: Štete uzrokovane radovima na

izgradnji od strane izvođača radova uključujući odlaganje iskopane zemlje i drugih materijala iz iskopa;

- Dugoročni rizik od kontaminacije površinskih i podzemnih voda; - Erozija zemljišta povezana sa postojećim praksama poljoprivredne proizvodnje.

Za potrebe izgradnje sistema navodnjavanja neophodno je prisustvo građevinske mehanizacije (rovokopača, buldožera) manjih gabarita i radnika na terenu, te uspostavljanje zone gradilišta. Tokom izgradnje projekta neće biti potrebno graditi nasipe. Glavni uticaji izgradnje će uključivati upravljanje iskopanom zemljom i građevinskim otpadom, te otpadnim vodama i gorivima i mazivima na gradilištu, ali također mogu uključivati:

- Ometanje pristupa i kretanja; - Poremećaj u odvijanju poljoprivrednih aktivnosti koje proizlaze iz pristupa

ograničenja, sabijanje tla i kopanja kanala; - Otpad, buku, blato i prašinu na lokaciji i na pristupnim saobraćajnicama; - Uznemiravanje životinjskog svijeta na i u blizini područja.

Uticaji u fazi korištenja

Pored mnogih značajnih koristi koje navodnjavanje ima u poljoprivrednoj proizvodnji, navodnjavanje može imati i neželjene posljedice, naročito ukoliko se nepravilno primjenjuje ili se primjenjuje u neodgovarajućim uslovima. Potencijalni negativni uticaji koji su identificirani u fazi korištenja se odnose na: (i) probleme sa zabarivanjem, zaslanjivanjem i erozijom zemljišta, ali ovi uticaji su svedeni na minimum (ii) kvalitetom površinskih i podzemnih voda zbog agro-hemijskog zagađenja, (iii) te poremećaju ekološkog balansa u smislu pojave određenih vrsta štetočina i korova. Zabarivanje zemljišta nastaje kada nivo podzemne vode pređe kritičnu visinu koja je nepovoljna za razvoj većine poljoprivrednih kultura. Za rješavanje problema zabarivanja zemljišta potrebno je odvodnjavanje i primjena drugih agromelioracionih mjera. Zaslanjivanje zemljišta navodnjavanjem može nastati podizanjem nivoa podzemne vode koja je zaslanjena i kada se navodnjava vodom koja sadrži povećanu količinu soli, a naročito kada se primjenjuju velike zalivne norme. Na rijeci već postoje izgrađeni vodozahvati i voda se koristi za vodosnabdjevanje. S оbzirоm nа primјеnjеnu postojeću tеhnоlоgiјu i mеtоdu nаvоdnjаvаnjа, ekstremno vеliku pоtrоšnju vоdе (prеkо 3000 l/s iz kоritа Тrеbišnjicе i hidrоtеhičkоg tunеlа) u hidrоlоškоm minimumu, оgrоmаn fizički rаd sа zаhtјеvnim оdržаvаnjеm sistеmа nаvоdnjаvаnjа otvorenim kanalima, dоdаtnа оbrаdа zеmlје pоsliје svаkоg nаvоdnjаvаnjа, znаčајаn uticај nа minimаlnе prоticаје u kоritu riјеkе Тrеbišnjicе i dvа grаvitirајućа mеаndrа – Pridvоrаčki i Ćаtоvićа krаk, izgradnja novog savremenog sitema za navodnjavanje će povoljno uticati na hidrološki režim rijeke Trebišnjice.


Mogući uticaji na društvo

Prema dosadašnjim raspoloživim podacima na planiranim lokacijama izgradnje sistema za navodnjavanje neće biti privremenog ili trajnog preseljenja stanovništva, samo je predviđena eksproprijacija koja će se izvršiti prema važećim direktivama, propisima i standardima. S obzirom da su poznate tehničke karakteristike sistema za navodnjavanje, lokacije/parcale rezervoara i cjevovoda može se zaključiti da će tu toku realzacije izgradnje sistema biti potrebno privremeno zauzeti površine koje se dijelom nalaze u privatnom vlasništvu zbog postavljanja podzemnih cjevovoda (potisnih i distrubtivnih). U ovom slučaju se radi o privremenom zauzimanju manjih, linijskih površina, koje će nakon završetka gradnje biti vraćene u prvobitno stanje, prvobinim vlasnicima i za prvobitne namjene. Kada se radi o izgradnji pumnih stanica sa vodozahvatima i rezervoara govori se o trajnim objektima koji će trajno zauzeti određene površine. Trajno/privremeno preseljenje i izuzimanje zemljišta. Na osnovu podataka prikupljenih zaključujemo da na projektnim lokacijama Zubački plato i Gomiljani dominantno državno vlasništvo, dok je na lokacijama Mrkonjići, Mosko i Kremeni do najzastupljenije privatno vlasništvo nad zemljištem. S obzirom da su imovinsko-pravni odnosi u više od 90% slučajeva završeni neće biti značajnih poteškoća, osim pojedinačnih slučajeva gdje će doći do uništavanja višegodišnjih poljoprivrednih kultura. Zaključak donosimo na osnovu stava predstavnika lokalnih vlasti i provedenih anketa na terenu. Mjere za ublažavanje negativnog utjecaja biće detaljnije elaborirane u posebnom dokumentu (akcijskom planu preseljenja – resettlement action plan – RAP, ako bude potrebe da se radi). Izrada plana će slijediti politiku OP 4.12 Svjetske Banke kao i nacionalnu zakonsku regulative o izvlaštenju (ekspropriaciji).

Opis predviđenih mjera za sprečavanje, smanjivanje ili uklanjanje štetnih uticaja Projekta

Mjere za ublažavanje u fazi prije izgradnje se odnose na ishodovanje svih relevantnih dozvola, te planiranje vezano za odabir najpovoljnije prostorne organizacije i načina izvođenja radova. Mjere za ublažavanje u fazi izgradnje uglavnom se odnose na implementaciju dobrih građevinskih praksi kako bi se izbjegli negativni uticaji na stabilnost tla, kvalitetu voda i zemljišta, te na nivo buke, kvalitet vazduha. Njihovo provođenje je odgovornost Izvođača radova i potrebno ih je, zajedno sa Planom praćenja stanja životne sredine uključiti u Ugovor sa izvođačem radova. Troškovi praćenja ovih mjera trebaju biti uključeni u troškove izgradnje, iako oni uglavnom uključuju mjere dobrog gazdovanja i obično ne zahtijevaju značajna finansijska sredstva. Klijent i imenovani nadzorni inženjer nadziraće provođenje mjera ublažavanja i Plana praćenja. Popis dobrih građevinskih praksi i Plan upravljanja otpadom koji trebaju biti ugrađeni u Ugovor sa izvođačem radova su dati u Prilogu ovog dokumenta. Mjere za ublažavanje u fazi korištenja se odnose na ublažavanje negativnih uticaja koji mogu nastati kao posljedica neadekvatnog korištenja i održavanja izgrađenih objekata. Takođe, mjere za ublažavanje u fazi korištenje se odnose na ublažavanje negativnih uticaja koji mogu nastati kao posljedica neadekvatnog korištenja i održavanja sistema, te upotrebe fitofarmaceutskih sredstava. Pozitivni uticaji projekta na upravljanje okolinom


Potencijalni pozitivni uticaji na životnu sredinu kroz implementaciju ovog projekta uključuju: (i) bolji nadzor nad korištenjem vodnih resursa; (ii) racionalnije korištenje vodnih resursa kroz poboljšani rad i održavanje; (iii) smanjenje rizika od zagađivanja vode hemikalijama.

Dodatno zapošljavanje

U slučaju nezaposlenosti i siromaštva u projektnom području, izvori radne snage neće biti smanjeni. Ako se zapošljava iz grupe nezaposlenih ili zapošljavanje ima uticaj na nezaposlenost, projekat stvara društvene koristi zbog smanjene društvene podrške ili pomoći nezaposlenima. To je slučaj i u ovom projektu navodnjavanja. Nastat će slijedeće društvene koristi od dodatnog zapošljavanja:

- Povećanje broja radnih mjesta tokom implementacije investicije (privremeni efekt); - Povećanje radnih mjesta zbog potrebe za obavljanjem poslova održavanja; - Nova radna mjesta kao posljedica ekonomskog razvoja koji je omogućen

implementacijom investicije.

9. ANALIZA POTREBA ZA JAČANJEM KAPACITETA I OBUKOM Za implementaciju Plana upravljanja životnom sredinom zaduženi su:

• u fazi planiranja i pripreme: predlagač projekta i projektant,

• u fazi izgradnje: izvođač radova i izvođač nadzora,

• u fazi korištenja: korisnici sistema navodnjavanja, odnosno Poljoprivredna dobra. Moguće je pretpostaviti da je odgovarajući nivo znanja i potrebnih vještina za projektovanje, izvođenje radova i izvođenje nadzora prisutan kod domaćih aktera te u tom smislu nije potrebno provoditi posebne mjere obrazovanja kadrova za implementaciju Plana upravljanja životnom sredinom u fazi planiranja i izgradnje. U svakom slučaju potrebno je provesti program obuke vezano za:

1. elemente doziranja vode, 2. održivo korištenje sistema navodnjavanja kako bi se ostvarili maksimalni efekti, 3. korištenje dobrih poljoprivrednih praksi između ostalih onih koje se odnose na

korištenje metoda integralnog suzbijanja štetočina i prihranjivanje zemljišta prirodnim i mineralnim đubrivima.

U pogledu prve dvije tačke u okviru Projekta biti će pripremljen Priručnik/Smjernice za rad i održavanje sistema, koji će pomoći klijentu, korisnicima i opštinskom odjelu u njihovom budućem radu na upravljanju i održavanju sistema. Preporučuje se održavanje jednog seminara na lokalitetu podprojekta za poljoprivredna dobra, opštinske organe, te ostalo zainteresovano lokalno stanovništvo na kojem bi se prezentirao Priručnik/Smjernice za rad i održavanje sistema. Što se tiče preostale tačke 3 Korištenje dobrih poljoprivrednih praksi jezgra znanja o upravljanju zemljištem i primjeni fitofarmaceutskih sredstava se nalazi na poljoprivrednim fakultetima i njihovim institutima. Temeljem zakona relevantnih za poljoprivredu i primjenu fitofarmaceutskih sredstava poljoprivredni proizvođači moraju proći odgovarajuće programe obuke čiji kontinuitet trebaju da osiguraju fakulteti i njihovi instituti. Programom obuke je neophodno obuhvatiti i ostalo zainteresirano stanovništvo. Programom obuke bi trebalo obuhvatiti pitanja kao što su:


• najznačajniji problemi sa kojima se poljoprivrednici suočavaju na terenu;

• načini za prevazilaženje problema;

• koristi i uticaji vezani za korištenje đubriva i pesticida,

• korištenje dobrih poljoprivrednih praksi između ostalih onih koje se odnose na korištenje metoda integralnog suzbijanja štetočina i prihranjivanje zemljišta prirodnim i mineralnim đubrivima.


10. PREGLED POTREBA ZA DOZVOLAMA Organ nadležan za procjenu uticaja na životnu sredinu – Ekološke procjene su u nadležnosti Ministrastva prostornog planiranja, građevinarstva i ekologije RS. Procjene uticaja na životnu sredinu u RS se rade u sklopu procedure izdavanja ekološke dozvole. U cilјu dobijanja ekološke dozvole za projekat izgradnje sistema za navodnjavanje na lokacijama Zubački Plato, Gomiljani, Mrkonjići, Mosko i Abatno polje / Rezervoar Kameni Do u okviru izrade tehničke dokumentacije neophodno je obratiti se Ministarstvu za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju Republike Srpske sa dokumentacijom definisanom odredbama člana 64. Zakona o zaštiti životne sredine (Sl. glasnik RS, br. 71/12, 79/15). Ovo je potrebno zbog toga što predmetni projekat prema odredbama Pravilnika o projektima za koje se sprovodi procjena uticaja na životnu sredinu i kriterijumima za odlučivanje o potrebi sprovođenja i obimu procjene uticaja na životnu sredinu (Sl. glasnik RS, br. 124/12) spada u red projekata za koje resorno Ministarstvo u pojedinačnim slučajevima odlučuje o potrebi sprovođenja procjene uticaja. Ako Ministarstvo odluči da je potrebno raditi procjenu uticaja na životnu sredinu o tome donosi rješenje i nalaže nosiocu projekta da najkasnije u roku od šest mjeseci od dobijanja rješenja podnese zahtjev ovlašćenoj organizaciji za izradu studije uticaja, za aktivnosti određene Lokacijskim uslovima i tim rješenjem. Javna ustanova „Vode Srpske“ je nadležna za izdavanje vodoprivredne saglasnosti čiji uslovi čine sastavni dio ekološke dozvole. U skladu sa propisima RS o prostornom uređenju i građenju, za projekte izgradnje sistema navodnjavanja potrebno je pribaviti odgovarajuće akte iz oblasti građenja i to urbanističku saglasnost, građevinsku dozvolu i upotrebnu dozvolu. Za projekte rekonstrukcije sistema navodnjavanja potrebno je pribaviti građevinsku i upotrebnu dozvolu. Također, ova vrsta projekta podliježe proceduri davanja koncesije za crpljenje vode u svrhu navodnjavanja, koja je u RS, uređena Zakonom o koncesijama („Službeni glasnik RS“ br. 59/13). Naredna tabela daje sažetak svih potrebnih instrumenata za predloženi projekat izrade sistema za navodnjavanje na području Trebinjskog polja. Važno je naglasiti da podnosilac zahtjeva za vodne akte, koncesiju za vodozahvat te dozvole u skladu sa propisima o građenju jeste budući korisnik sistema. Tabela 6 Instrumenti potrebni u skladu sa procedurama SB i zakonima RS

Podprojekat Kategorija prema SB

Instrument ekološke procjene

Instrument u skladu sa propisima o vodama

Instrumentu skladu sa

propisima o građenju

Izgradnja sistema za navodnjavanje lokacijama Zubački Plato, Gomiljani, Mrkonjići, Mosko i Abatno polje / Rezervoar Kameni Do

B

Procjena uticaja na životnu sredinu,

Zahtjev za izdavanje

ekološke dozvole

Vodni akti Koncesija na pravo korištenja voda za

navodnjavanje

Urbanistička saglasnost

Dozvola za građenje Dozvola za upotrebu


11. ANALIZA O OPCIJAMA ZA SPREMNOST U SLUČAJU INCIDENTNIH SITUACIJA

Pod incidentnim situacijama mogu se smatrati nepovoljni događaji nastali tokom eksploatacije sistema, bilo zbog havarija, ili zbog djelovanja više sile. Sa gledišta planiranog sistema posebno bitno incidentno izlivanja naftnih derivata, koje može da dođe u fazi izgradnje, uslijed neispravne građevinske mehanizacije ili u toku manipulacije ovim materijama. Zbog toga je neophodno predvidjeti i sprovesti mjere i procedure u slučaju incidentnih situacija u toku izgradnje. U toku izrade projekta navodnjavanja na lokacijama Zubački Plato, Gomiljani, Mrkonjići, Mosko i Abatno polje / Rezervoar Kameni Do, efekti ovakvih incidentnih situacija se moraju predvidjeti i u skladu sa tim uključiti odgovarajuća tehnička rješenja.

12. OBJAVLJIVANJE I JAVNA RASPRAVA Ovo poglavlje će biti popunjeno nakon održavanja Javne rasprave.


13. PLAN UPRAVLJANJA OTPADOM Plan upravljanja otpadom dat je u Prilogu 1.


14. PRILOZI PRILOG BR. 1: PLAN UPRAVLJANJA OTPADOM PRILOG BR. 2: DOBRE GRAĐEVINSKE PRAKSE PRILOG BR. 3: DETALJNA ANALIZA DRUŠTVENE PROCJENE


PRILOG BR. 1: PLAN UPRAVLJANJA OTPADOM

1. UVOD Upravljanje otpadom je provođenje propisanih mjera postupanja sa otpadom u okviru sakupljanja, transporta, skladištenja, ponovnog iskorištenja i odlaganja otpada, uključujući i nadzor nad tim aktivnostima. U skladu sa članom 22 Zakona o upravljanju otpadom („Sl. glasnik RS“ 111/13, operator postrojenja za koje je potrebna ekološka dozvola izrađuje Plan o upravljanju otpadom. U skladu sa članom 22. Zakona o upravljanju otpadom (»Službeni glasnik Republike Srpske« br. 111/13) odgovorno lice postrojenja za koja je prema Zakonu o zaštiti životne sredine potrebna ekološka dozvola, mora odrediti lice koje će vršiti poslove koordinisanja upravljanja otpadom - koordinatoara za otpad. U cilju potpunog razumijevanja ovog Plana, u nastavku se daju pojašnjenja osnovnih pojmova koja se koriste, a proizlaze iz Zakona o upravljanju otpadom:

- “otpad” znači sve materije ili predmete koje imalac odlaže, namjerava odložiti ili mora odložiti u skladu sa jednom od kategorija navedenih u podzakonskom aktu kojeg donosi ministar nadležan za zaštitu životne sredine, a nalaze se u Katalogu otpada usvojenom u posebnom zakonskom propisu; („Sl. Glasnik RS“ 111/13);

- "komunalni otpad" - znači iz domaćinstva i ostali otpad, koji je po svojoj prirodi ili sastavu sličan otpadu iz domaćinstva;

- "opasni otpad" - znači otpad koji je utvrđen posebnim propisom i koji ima jednu ili više karakteristika datih u podzakonskom aktu koji donosi ministar nadležan za zaštitu životne sredine koje uzrokuju opasnost po zdravlje ljudi i životnu sredinu, po svom porijeklu, sastavu ili koncentraciji, kao i otpad koji je naveden u katalogu otpada kao opasni otpad i regulisan posebnim propisima;

- "neopasni otpad" - znači otpad koji nije definisan kao "opasni otpad"; - "inertni otpad" - znači otpad koji nije podložan značajnim fizičkim, hemijskim ili

biološkim promjenama. Inertni otpad se neće rastvarati, spaljivati ili na drugi način fizički i hemijski obrađivati, biološki razgrađivati ili nepovoljno uticati na druge supstance sa kojima dolazi u kontakt na način da prouzrokuje zagađenje životne sredine ili ugrožavanje zdravlja ljudi;

- "imalac" znači svako fizičko ili pravno lice, koje posjeduje otpad; - "proizvođač" je pravno ili fizičko lice čijom djelatnošću se proizvodi otpad ili pravno

ili fizičko lice koje obavlja predtretman, sortiranje ili druge operacije koje dovode do promjena fizičkih karakteristika ili sastava otpada;

- "pravno ili fizičko lice" je fizičko ili pravno lice odgovorno za bilo koju vrstu djelatnosti upravljanja otpadom;

- "upravljanje otpadom" – je sistem djelatnosti i radnji koji podrazumijevaju prevenciju nastanka otpada, smanjivanje količine otpada i njegovih opasnih karakteristika, tretman otpada, planiranje i kontrolu djelatnosti i procesa upravljanja otpadom, transport otpada, uspostavljanje, rad, zatvaranje i održavanje uređaja za tretman otpada nakon zatvaranja, monitoring, savjetovanje i obrazovanje u vezi djelatnosti i radnji upravljanja otpadom.

2. UPRAVLJANJE OTPADOM U FAZI IZGRADNJE 2.1. Klasifikacija otpada koji se javlja u fazi izgradnje i uklanjanja objekta U nastavku se određuje klasifikacijski spisak svih vrsta otpada koje mogu nastati u toku pripreme, uređenja i zatvaranja gradilišta u toku građenja i u fazi zatvaranja objekta. Za


svaku kategoriju daju se smjernice za postupanje odnosno, načine sakupljanja, prijevoza, prerade i odstranjivanja otpada. Tabela 1 Klasifikacija otpada koji se javlja u toku izgradnje

Br. Grupa Šifra

Neopasni otpad

1. OPŠTINSKI OTPAD

1.1. Miješani opštinski otpad 20 03 01

1.2. Papir i karton 20 01 01

1.3. Plastika 20 01 39

1.4. Drvo 20 01 38

2. GUME

2.1. Potrošene gume 16 01 03

3. GVOŽĐE

3.1. Struganje i obrada ferometala 12 01 01

3.2. Struganje i obrada obojenih metala 12 01 03

3.3. Gvožđe i čelik 17 04 05

4. GRAĐEVINSKI OTPAD I OTPAD OD RUŠENJA

4.1. Beton 17 01 01

4.2. Cigle 17 01 02

4.3. Pločice i keramika 17 01 03

Mješavina betona, opeke i keramičkih pločica koje ne sadrže opasne materije

17 01 07

4.4. Drvo, staklo i plastika 17 02 01, 02 i 03

Zemlja i kamenje, iskopana zemlja radom bagera 17 05 04 i 06

4.5. Izolacioni materijali 17 06 04

4.6. Miješani otpad od građenja i rušenja drugačiji od onih navedenih pod 17 09 01, 17 09 02 i 17 09 03

Opasni otpad

1.0. OTPADNA ULJA, BITUMEN,SUPSTANCE KOJE SADRŽE ULJA

1.1. Mješavine bitumena koje sadrže katran od uglja 17 03 01*

1.2. Biorazgradiva hidraulična ulja 13 01 12*

1.3. Mašinska ulja 13 02 06* i 07*

1.4. Ambalaža koja sadrži ostatke opasnih materija ili su kontaminirane sa štetnim tvarima

15 01 10*

1.5. Olovne baterije 16 06 01*

1.6. Apsorbenti, materijali za filtere, krpe za brisanje, zaštitna odjeća, koji su kontaminirani opasnim supstancama

15 02 02*

1.7. Neorganska sredstva za zaštitu drva 03 02 04*

1.8. Otpad nastao iz primjene i uklanjanja boja i lakova 08 01 11*, 13*, 15*,17*,19* i 21*

1.9. Mješavina ulja i masti iz uljnih/vodnih separatora 19 08 10*

1.10. Sintetička ulja za prenos toplote 13 03 08*

2.2. Plan upravljanja otpadom u fazi izgradnje i uklanjanja objekta Metode prikupljanja, skladištenja i rukovanja sa otpadom Cilj selektivnog prikupljanja, skladištenja i rukovanja otpadom je spriječiti ugrožavanje čovjekova zdravlja i životne sredine, a posebno ispuštanje štetnih materija u vode i tlo. Skupljanje i skladištenje otpada će biti organizovano na prostoru gradilišta, a temelji se na osnovnim načelima upravljanja otpadom:


- Načelu odvojenog prikupljanja, - Prevencije, - Reciklaže.

Otpad nastao na području gradilišta će se skupljati selektivno, odnosno u odvojenim posudama u skladu sa klasifikacijom otpada. Sakupljani otpad se ne smije spaljivati na licu mjesta na otvorenom. Osnovni princip je odvajanje opasnog od neopasnog otpada, zatim odvajanje građevinskog od ostalih kategorija, te posebno odvajanje otpada koji se može reciklirati. Opasni otpad i njihova ambalaža moraju biti označeni u skladu sa propisima koji uređuju označavanje opasnih stvari. Opasni otpad treba skupljati i sortirati po kategorijama koje su definisane u gornjoj tabeli. Otpadna ulja treba skupljati i čuvati odvojeno. Zabranjeno je izlijevanje otpadnih ulja u površinske i podzemne rijeke, kanalizaciju ili na tla, što važi i za tvari u kojima su mineralna ili sintetička ulja. Skladištenje ili čuvanje razdvojenog otpada se izvodi na za to posebno određenim mjestima u odgovarajuće kontejnere:

- Kontejner za opasni otpad- miješani opasni otpad (15 01 10*, 16 06 01*, 15 02 02*, 08 01 11*, 13*, 15*, 17*, 19* i 21*, 03 02 04*),

- Kontejner za neopasni otpad- miješani opštinski otpad (20 03 01), - Kontejner za neopasni otpad- miješani ambalažni otpad koji se može reciklirati (20

01 01 , 38 i 39), - Kontejner za neopasni otpad – miješani metalni otpad koji se može reciklirati (12 01

i 03 i 17 04 05). Kontejneri moraju biti proizvedeni za navedene namjerne, iz kojih materijali ne smiju curiti. Svaki kontejner mora biti odgovarajuće označen. Skupljena otpadna ulja (13 02 06* i 07*) će se skladištiti u burad ili druge odgovarajuće posude, tako da ne može doći do isticanja. Servisiranje vozila se smije odvijati isključivo na servisnom platou koji je udaljen od vodotoka i osjetljivih područja, gdje će se pozicionirati i burad za čuvanje otpadnih ulja. Za zbrinjavanje kategorija građevinskog otpada, Izvođač treba predvidjeti privremene i trajne lokacije za deponovanje duž gradilišta, u zoni građenja i na posebnoj lokaciji. Privremene deponije potrebne su za deponovnje humusa, iskopanih materijala, kao i za manje količine tamponskog materijala i kamenih frakcija. Izvođač je dužan identifikovati lokacije za stalno i privremeno deponovanje te ishodovati sve potrebne saglasnosti. Odvoz otpada Proizvođač otpada će sav selektivno prikupljeni otpad predati ovlaštenim preduzećima za prikupljanje, transport i preradu otpada u skladu sa Zakonom o otpadu („Sl. glasnik RS“ 111/13). U postupku traženje najbolje ponude za odvoz (opasnog) otpada proizvođač će od ponuđača zatražiti dokaz o registraciji za obavljanje poslova upravljanja otpadom u skladu sa odgovarajućim propisima. Izvođač će potpisati ugovor sa odabranom firmom.


Vođenje evidencije Proizvođač otpada će voditi evidenciju o vrsti i količinama otpada koji proizvede. Evidencija podrazumijeva sljedeće podatke:

- Podaci o proizvedenom otpadu i uzrocima njihova nastanka; - Skladištenje otpada; - Uklanjanje otpada.

Proizvođač će za svaku pošiljku otpada pripremiti evidencijski list u dva primjerka, čiji jedan primjerak predaje Preduzeću za prikupljanje, transport i preradu otpada, a jedan čuva u vlastitoj arhivi. Evidencijske liste predanog otpada treba čuvati u stalnom uredu Izvođača a kopiju na privremenim lokacijama radi inspekcije. Odgovornost Izvođač je dužan imenovati lice koje će biti odgovorno za poslove nadzora nad upravljanjem otpada na gradilištu (koordinatora za otpad). 3. UPRAVLJANJE OTPADOM U FAZI KORIŠTENJA 3.1. Klasifikacija otpada koji se javlja u fazi korištenja U fazi korištenja otpad se javlja kod održavanja pumpnih stanica ili drugih objekata sistema npr. u slučaju potrebe za zamjenom cijevi radi kvarova, pucanja ili sličnog. Pumpne stanice su predviđene kao automatske bez posade, tako da jedini otpad koji se može javiti je otpad nastao od održavanja elektroenergetske opreme i pumpi za vodu. U nastavku se prezentiraju vrste otpada koji nastaje na pojedinim lokacijama u toku korištenja. Tabela 2 Klasifikacija otpada koji se javlja u toku korištenja sistema

Br. Grupa Šifra

Neopasni otpad

1. OPŠTINSKI OTPAD

1.1. Miješani opštinski otpad 20 03 01

2. GRAĐEVINSKI OTPAD I OTPAD OD RUŠENJA

2.1. Plastika 17 02 03

2.2. Zemlja i kamenje, iskopana zemlja radom bagera 17 05 04 i 06

Opasni otpad

1.0. OTPADNA ULJA, BITUMEN,SUPSTANCE KOJE SADRŽE ULJA

1.1. Mašinska ulja 13 02 06* i 07*

1.2. Ambalaža koja sadrži ostatke opasnih materija ili su kontaminirane sa štetnim tvarima

15 01 10*

1.3. Apsorbenti, materijali za filtere, krpe za brisanje, zaštitna odjeća, koji su kontaminirani opasnim supstancama

15 02 02*


3.2. Upravljanje otpadom u fazi korištenja Skupljanje i skladištenje otpada će se i u ovom slučaju temeljit će na načelima prevencije i odvojenog prikupljanja. Upravljanje otpadom prezentira se kao što slijedi: U fazi rada i održavanja sistema moguće je da će doći do pojave taloga u kanalima za odvodnjavanje (talozi od pranja i čišćenja 02 01 01) koje je potrebno redovno čistiti i odložiti na adekvatan način. Ovaj otpad koji se uglavnom sastoji od zemlje i otpadnih biljnih tkiva treba tretirati zajedno sa otpadnim biljnim tkivima. Prilikom redovnog održavanja elektroenergetske opreme i pumpi za vodu u pumpnim stanicama nastaje otpad u vidu zamašćenih i zauljenih krpi, otpadnih ulja i drugo, označen kao 15 02 02* u Tabeli 1. Ovaj otpad treba prikupiti, selektirati i privremeno odložiti na lokaciji planiranih objekata za vrijeme trajanja održavanja. Za čuvanje skupljenih otpadnih ulja (13 02 06* i 07*), koja spadaju u opasni otpad, nabavit će se burad ili druge odgovarajuće posude, propisno označene, tako da ne može doći do zagađenja okoliša. Ovako prikupljen otpad plasirati preduzećima koja se bave zbrinjavanjem ove vrste otpada sa kojim korisnici sistema. U slučaju mjestimične pojave curenja ulja i masti, iste treba odstraniti krpom, a zauljene krpe privremeno odložiti u metalnu burad. Mast koja se mjestimično odstranjuje sa opreme, zbog pojave mehaničkih čestica ili zbog zamjene, treba odstraniti na isti način. Prilikom izvođenja radova kod zamjene cijevi u slučaju kvarova, pucanja cijevi ili sličnog zemljani sloj (17 05 04 i 06) posebno deponirati i nakon postavljanja cijevi vratiti. Eventualni višak materijala nakon sanacije potrebno je deponovati na unaprijed predviđenim lokacijama, do odvoza na deponiju. Sakupljani otpad se ne smije spaljivati na licu mjesta na otvorenom. Odvoz otpada Za odvoz i zbrinjavanje svih nastalih vrsta otpada potrebno je sklopiti ugovore sa preduzećima koje imaju ishođene sve potrebne dozvole za upravljanje otpadom. Proizvođač otpada će sav (selektivno) prikupljeni otpad predati operatoru, odnosno ovlaštenim preduzećima za prikupljanje, transport i preradu otpada u skladu sa Uredbom o selektivnom prikupljanju, pakovanju i označavanju otpada, koja preuzimaju obvezu transporta do konačne prerade otpada, odnosno konačnog zbrinjavanja. Konačno zbrinjavanju komunalnog otpada će se vršiti redovno na općinskoj/regionalnoj deponiji kamionima opštinskog javnog komunalnog preduzeća prema ugovoru koji treba sklopiti sa njima. Opasni otpad će se predavati ovlaštenim operaterima za opasni otpad. U toku transporta mora biti označen i pakiran u skladu sa posebnim propisom. Prijevoz opasnog otpada mora biti usklađen sa općim zahtjevima za prijevoz opasnih roba. Transport opasnog otpada bit će praćen odgovarajućom dokumentacijom utvrđenom u skladu sa Pravilnikom o kategorijama otpada, karakteristikama koje ga svrstavaju u opasni otpad, djelatnostima povrata komponenti i odlaganja otpada. Vođenje evidencije Korisnika sistema će voditi evidenciju o nastajanju svih vrsta otpada na lokaciji. Potrebno je voditi zapise o vrsti i količinama otpada. Proizvođač će za svaku pošiljku otpada pripremiti evidencijski list u dva primjerka, čiji jedan primjerak predaje ovlaštenom preduzeću a jedan čuva u vlastitoj arhivi. Na osnovu pohranjenih dokumenata se lako utvrđuje tačna količina predanog opasnog i neopasnih otpada.

PRILOG BR 2 Plana upravljanja životnom sredinom i procjena uticaja na društvo | 108

PRILOG BR. 2: DOBRE GRAĐEVINSKE PRAKSE


Zahtjevi u pogledu dobrih građevinskih praksi koji će biti uključeni u Ugovor o izvođenju radova su slijedeći: Opšti zahtjevi:

- Izvođači će biti dužni slijediti praksu dobre okolišne gradnje u svim građevinskim djelatnostima, te smanjiti na najmanju moguću mjeru štete nanesene vegetaciji, tlu, podzemnim vodama, površinskim vodama, krajoliku, kao i uznemiravanje naselja i lokalnih komunikacija.

- Primjena zaštite okoliša i mjera za ublažavanje, kao i monitoring, provodit će se paralelno s građevinskim aktivnostima. Oni će početi u trenutku kada se radnici, oprema i/ili materijal smjeste na gradilište, a završit će s prestankom građevinskih radova, kada svi radnici, oprema i/ili materijal napuste gradilište i kada okoliš bude vraćen u prvobitno stanje.

- Izvođač ima obvezu da imenuje koordinatora za zaštitu na radu i zaštitu okoliša koji će biti odgovoran za osiguranje usklađenosti sa zakonima i ciljevima zaštite okoliša, sigurnosti na radu i zaštite od požara.

- Izvođač treba osigurati red, disciplinu i profesionalnu odgovornost svih zaposlenika na gradilištima. Rad i boravak moraju biti ograničeni isključivo na zonu građevinskih radova, a štetu na privatnom vlasništvu, zemljištu i usjevima treba izbjegavati. Treba osigurati redovne kontakte s predstavnicima lokalnih stanovnika (mjesnih zajednica) sa svrhom razmjene informacija ili radi pronalaženja rješenja za eventualne sporove (nastale povredom prava vlasništva, oštećenjima prilikom građevinskih radova, itd.).

Snabdijevanje i prevoz materijala

- Prilikom kupovine materijala za izgradnju nasipa za odbranu od poplava, Izvođač će odabrati proizvođača/dobavljača koji radi u skladu s važećom okolišnom dozvolom, ukoliko mu je ista potrebna u skladu sa Zakonom o zaštiti životne sredine RS („Službeni glasnik RS“ br. 71/12), ili drugim okolišnim standardima koji su priznati u BiH i/ili EU.

- U cilju sprječavanja emisije prašine, Izvođač je dužan prevoziti asfalt, šljunak, kamen, zemlju i drugi materijal u kamionima prekrivenim ceradom. Prevoz kamena i šljunka vrši se u vlažnom stanju. Brzina vozila ne smije prelaziti 30 km/h. Izvođač će izbjegavati nepotrebne vožnje.

Organizacija gradilišta

- Izgradnja bi trebala početi (ako je moguće) u doba godine kada se mogu koristiti prednosti suhog tla, tj. kada je zbijanje i degradacija kroz korištenje na minimalnoj razini.

- Koristit će se odgovarajuće mašine i/ili zaštitne ploče koje bi mogle spriječiti zbijanja tokom uklanjanja zemljišta, npr. korištenjem tračnica ili pneumatika niskog tlaka na mjestima koja ukazuju na mogućnost zbijanja. Koristit će se odgovarajući postupci za odvojeno uklanjanje, rukovanje, skladištenje i zamjenu humusa i podzemlje.

- Izvođač će uspostaviti privremeno odlagalište za građevinski materijal, prostor za ispiranje pumpi za beton i miješalica, te prostor za pranje auto-guma s odgovarajućim sredstvom za čišćenje. Privremena odlagališta za iskopni materijalom (zemlja) bit će smanjen na maksimalno 2 m visine, kako bi se spriječilo zbijanje uzrokovano težinom zemlje, a vrijeme čuvanja će se smanjiti na minimum.

- Izvođač će osigurati da je sva građevinska oprema licencirana i odobrena u skladu s lokalnim propisima, i ako je moguće, certificirana u skladu sa standardima EU.

- Izvođač radova dužan je koristiti moderne mašine i vozila koji zadovoljavaju okolišne standarde u pogledu emisije štetnih gasova (potpuno izgaranje). Također će koristiti filtere za smanjenje emisije čestica čađi, i gorivo sa povoljnom hemijskom strukturom (nizak sadržaj sumpora) i učinkovito/sigurno pretakanje.

- Izvođač radova dužan je koristiti moderne mašine i vozila koji predstavljaju izvore buke (motor, ispušni sistem). Ovo uglavnom podrazumijeva nabavku novih mašina ili provođenje mjera za ugradnju dodatne zvučne izolacije, kao i njeno konstantno


održavanje. Osim toga, preporučuje se da mašine jedino trebaju raditi u razdoblju 07-17 sati na svim dionicama trase čija udaljenost od najbliže stambene kuće iznosi manje od 60 m.

- Izvođač radova dužan je koristiti biorazgradiva maziva i ulja za mjenjače. Održavanje, punjenje i čišćenje mašina mora biti obavljeno izvan gradilišta i izvan područja s površinskom vodom.

- Izvođač će odrediti i slijediti kontrolne mjere za prašinu koja nastaje tokom rukovanja s opremom i/ili prilikom radova na obnovi. Izvođač mora dostaviti plan u kojem su predloženi putevi za prevoz materijala, a također treba dati izjave o predloženoj metodi za kontrolu prašine na mjestima gdje se ne može izbjeći prevoz kroz naselja.

- Izraditi projekt organizacije gradilišta sa odgovarajućim rješenjima za odvodnju i tretman sanitarnih otpadnih voda, kao i oborinske vode iz zone gradilišta. Odvoditi korištenu vodu sa gradilišta sa odgovarajućim kanalizacionim sistemima, po potrebi sakupljati u vodonepropusnim spremnicima i tretirati na propisani način (bilo na licu mjesta, ili na udaljenoj lokaciji), a prije ispuštanja u recipijent ili sistem gradske kanalizacije.

- Izvođač će osigurati da se parkirna mjesta mašina i vozila te smještajni kontejneri radnika ne nalaze unutar šumskih područja, da ne utječu na vodotoke i ne utječu na ugroženu floru i faunu.

- Izvođač će osigurati zaštitu područja koja su osjetljiva na eroziju s agentima stabilizacije (privremene brane, ograde, jame) i presađivanje nakon završetka građevinskih radova.

Izvođenje građevinskih radova

- Kako se ne bi ugrozila stabilnost tla, na nestabilnim ili uslovno stabilnim terenima, građevinski radovi će se obavljati u kraćim intervalima.

- Tokom izvođenja zemljanih radova, humusni sloj će se odlagati na hrpe koje neće biti više od 2 m i bit će zaštićen od zagađenja kako bi zadržao svoju plodnost.

- U cilju smanjenja negativnih uticaja na rijeku i riječne obale na minimum, aktivnosti na izgradnji koje se vrše na ili u blizini površinskih vodnih tijela, trebaju se provoditi u vrijeme sezone malih voda, koja je najčešće u razdoblju od jula do septembra. Preporučuje se da se ovo uzme u obzir prilikom pripreme rasporeda aktivnosti.

- Sva rukovanja sa naftom i njenim derivatima u procesu izgradnje i nabavke mašina, obavljaju se uz najveće mjere zaštite radi izbjegavanja prolijevanja. Sva ambalaža za naftu i ostale naftne derivate mora biti sakupljena i odnesena na kontrolirano odlagalište Izvođača, odakle će biti odvezeni od strane ovlaštenog komunalnog poduzeća. U slučaju nesreća, izlijevanja goriva ili maziva u okoliš, potrebne su hitne intervencije u skladu s postupcima za ispuštanje goriva i maziva.

- Mašine i vozila se neće prati u zoni radova. - Otpadne vode iz WC-a radnika neće biti ispuštene u zemlju niti u vodotoke. - Otpadom će se upravljati u skladu sa Planom upravljanja otpadom (detalji su dati u

nastavku). - Odlaganje iskopanog materijala i bilo kakvog drugog čvrstog otpada u vodotoke bit

će zabranjeno. - Izvođač će provesti odgovarajuće mjere kontrole prometa, u skladu sa zakonom, za

vrijeme trajanja ugovora, i takve mjere moraju najprije biti odobrene od strane Nadzornog inženjera. Mjere za upravljanja sigurnosti u prometu će uključivati privremenu rasvjetu i odgovarajuću signalizaciju tokom kopanja i radova na rehabilitaciji.

- Izvođač treba imenovati stalno osoblje koji će biti angažirano na pitanjima sigurnosti u prometu, te će biti odgovorno za provedbu mjera sigurnosti prometa i provedbu prometnih mjera koje su propisane državnim zakonima, a koje će uključivati: (I) pregled stanja i položaja opreme za kontrolu prometa u upotrebi, (II) pregled nacrta - dio koji se odnosi na opremu za kontrolu prometa koja je potrebna za osiguranje sigurnog i učinkovitog protoka prometa, (III) ispravka svih prometnih nedostatka gdje


je to primjenjivo, (IV) kontrola radnih zona, rukovanje opremom i skladištenje, rukovanje materijalom i skladištenje vezano uz sigurnost u prometu.

- Izvođač ne smije ostaviti iskopane rovove bez nadzora, te mora ograditi i označiti sve otvorene rovove kako bi se spriječile eventualne nesreće.

Organizacija gradilišta nakon završetka radova

- Izvođač također mora ukloniti sve posebne objekte i mjesta koja se koriste kao podrška izgradnji uključujući privremene zgrade i njihove temelje, privremene instalacije (elektro, vodne i kanalizacijske instalacije) i opremu (bazen za sedimentaciju), vraćanje privremenih cesta u prvobitno stanje (posebno u šumskom području i na privatnoj imovini), i radnih površina, uklanjanje ograde, znakova i obavijesti.

- Izvođač će ukloniti sav građevinski otpad. - Sva građevinska područja i ostala područja koja su bila pod uticajem tokom

izgradnje, vratit će se u prvobitno stanje, ovisno o budućem korištenju zemljišta. - Aktivnosti na vraćanju u prvobitno stanje će započeti odmah nakon zakopavanja

cijevi. - Građevinsko područje se mora zasaditi vrstama sačuvanim u tresetu i dopunjeno

odgovarajućim materijalom, ako je potrebno. - Poljoprivredne površine moraju se vratiti u stanje koje je prikladno za

zemljoposjednika kako bi mogli ponovno saditi vlastite zasade


PRILOG BR. 3: DETALJNA ANALIZA DRUŠTVENE PROCJENE


1. REZULTATI KVALITATIVNOG ISTRAŽIVANJA

1.1. Pregled postojećih informacija

Grad Trebinje nalazi se na krajnjem jugu Republike Srpske i BiH, u zaleđu južnog Jadrana ili dubrovačko-hercegnovskog primorja. Nalazi se na tromeđi Federacije BiH, Hrvatske i Crne Gore. Grad je smješten na obalama rijeke Trebišnjice, ispod planine Leotar, na nadmorskoj visini od 273 m. Predmet ovog projekta je izgradnja sistema za navodnjavanje na području Grada Trebinje ukupne površine 830 ha na sledećim lokacijama:


Zubački plato obuhvata 15-tak sela (Tuli, Kraj, Podkraj, Kunja Glavica, Ograde, Grab, Drenovi do, Jablan Do, Podštirovnik, Orašje, Turmenti, Bogojević Selo, Konjsko, Koženj Do, Željevo i Ubla) i veći broj zaselaka, realizacija projekta izgradnje sistema navodnjavanja je od izuzetnog značaja za lokalno stanovništvo. Na lokaciji Mrkonjići pored značaja za selo

Mrkonjići ovaj projekta bi bio od velikog značaja i za selo Drijenjani. Sadašnji stepen obrađenosti površina i rasprostranjenost profitabilnih poljoprivrednih kultura, može značajno da se uveća uz sigurno obezbjeđenje vode u mjesecima ljetnog deficita. Pošto u lјеtnоm vеgеtаciоnоm pеriоdu nа оvim prоstоrimа u pојеdinim gоdinаmа vlаdајu subаridni klimаtski uslоvi, stаbilnu pоlјоprivrеdnu prоizvоdnju mоgućе je оstvаriti isklјučivо uz nаvоdnjаvаnjе. Može se konstatovati s оbzirоm nа primјеnjеnu tеhnоlоgiјu i mеtоdu nаvоdnjаvаnjа dа ekstremno vеlikа pоtrоšnjа vоdе (prеkо 3000 l/s iz kоritа Тrеbišnjicе i hidrоtеhičkоg tunеlа) u hidrоlоškоm minimumu, оgrоmаn fizički rаd sа zаhtјеvnim оdržаvаnjеm sistеmа nаvоdnjаvаnjа otvorenim kanalima, dоdаtnа оbrаdа zеmlје pоsliје svаkоg nаvоdnjаvаnjа, znаčајаn uticај nа minimаlnе prоticаје u kоritu riјеkе Тrеbišnjicе i dvа grаvitirајućа mеаndrа – Pridvоrаčki i Ćаtоvićа krаk, potenciraju prekompoziciju postojećeg sistema i izgradnju novog savremenog sitema za navodnjavanje.

Еvidеntnо је dа nа pоstојеćim i pеrspеktivnim pоlјоprivrеdnim pоvršinаmа nа širеm pоdručјu Grada Тrеbinjа, trеbа primiјеniti sаvrеmеnе sistеmе nаvоdnjаvаnjа u cilјu rаciоnаlizаciје pоtrоšnjе vоdе i stvаrаnjа prеduslоvа zа intеnzivnо bаvlјеnjе pоlјоprivrеdnоm prоizvоdnjоm. Problemi u implementaciji projekta na području mjesnih zajednica Trebinja se ne očekuju, obzirom da su imovinsko‐pravni problemi uglavnom rješeni na svim lokacijama na kojima se planira izgradnja objekata sistema za navodnjavanje. Za potrebe predmetnih istraživanja intervjuisali smo predstavnike lokalne zajednice i stanovnike koje žive u mjesnim zajednicama u obuhvatu projekta i saznali njihove stavove koje navodimo u nastavku, a odnose se na društvne i sociološke komponente planiranih projektnih aktivnosti.

S obzirom da na projektnoj lokaciji postoje naseljena mjesta i zemljišta u privatnom vlasništvu, sa manjim brojem stanovnika bilo je potrebno saznati u što većoj mjeri stavove stanovnika predmetnih projektnih lokaliteta zbog čega je izvršeno anketiranje. Anketiranje je izvršeno u svi naseljima u i okolini projektnih lokacija.


Tokom istraživanja stavova javnosti korišten je metod ispitivanja ispitanika putem anketiranja. Prije istraživanja planirano je da se u cilju reprezentativnosti ispitivanog uzorka formira uzorak iz svih naselja, a sa obzirom na veličinu naselja i ukupna broj stanovnika u svim tim naseljima, tako da je formiran uzorak od 16 ispitanika.

1.2. Intervjui

U okviru kvalitativnog istraživanja, formiran je upitnik za predstavnike jedinice lokalne samouprave, odnosno Grada Trebinja.

1. Kakvo je stanje irigacionih sistema na području Grada Trebinja i koji su glavni problemi sa kojima se korisnicipostojećeih sistema za navodnjavanje susreću ? - Od 14 registrovanih UKV (Udruženje korisnika voda), desetak njih je u funkciji

dok su ostali u fazi izrade i nadogradnje sistema. Svi oni koji su postavili mjerne istrumente na izvodima, funkcionišu bolje, manji su problemi oko naplate utroška električne energije kao i održavanja pumpnog sistema. Neorganizovanost rukovodstva u Udruženjima je glavni problem te se konstantno nagomilavaju dugovi utroška el. energije i održavanja samog sistema.

2. Kakav značaj ima navodnajvanje predmetnih lokacija, za razvoj Grada

Trebinja ? - Na svim područjima gdje su izrađeni sistemi, stvorili su se uslovi za bavljenjem

intenzivne poljoprivredne proizvodnje, te se da primjetiti da je došlo do povećanja obradivosti na ovim područjima.

3. Da li ste upoznati sa planiranim projektom izgradnje sistema za navodnjavanje

na području lokacija Zubački Plato, Gomiljani, Mrkonjići, Mosko, Abatno polje /Rezervoar Kremeni Do? - Već odavno smo upoznati sa ovim projektima što je i bilo prioritetno u strategiji

razvoja ruralnog područja Grada Trebinja, a što ima veliki značaj u smislu manjeg raseljavanja, pošto su gazdinstva na ovim područjima još uvijek aktivna i ima dosta radno sposobnog stanovništva.

4. Prokomentarišite značaj i ideju projekta ?

- Zbog neraspoređenosti atmosverskih padavina na području Hercegovine,

ovakvi projekti su neminovnost za dalji razvoj i ostanak stanovništva na ovim područjima.

5. Kakvi će biti uticaji projekta na stanovništvo koje u obuhvatu planiranog

sistema za navodnajvanje ? - Zbog sve višeg povećanja turizma na području Grada Trebinja, a stim i potreba

za poljoprivrednim proizvodima, svakako će doprinijeti za boljim i prosperitetnijim životom stanovništva na ovom području jer će imati zagarantovanu prodaju svojih proizvoda.

6. Da li po Vašem mišljenju postoje nedostatci planiranog projekta, i ako postoje

navedite koji su to nedostaci ? - Mišljenja smo, da bi sva ova Udruženja trebala da predaju svoje sisteme na

gazdovanje i upravljanje jednom pravnom licu, da bi se što bolje mogli


organizovati i održavati iste, a na mjestima gdje nisu postavljeni mjerni instrumenti to što prije odraditi.

7. Koliki je procenat državnog a koliki procenat privatnog zemljišta na

projektnom području ? - Što se tiče procenta, na nekim lokacijama je većinsko državno zemljište, kao

npr; Zubački plato i Gomiljani, dok je na ostalim područjima ; Abatno polje, Mosko i Mrkonjići, većinsko zemljište je privatno.

8. Šta mislite o mogućim imovinsko-pravnim problemima koje bi implementacija

projekta mogla izazvati ? - Imovinsko pravni poslovi su više od 90 % završeni i tu nema nekih većih

poteškoća, osim pojedinačnih slučajeva gdje se moraju uništavati zasađene poljoprivredne kulture a posebno višegodišnje.

9. Po Vašem mišljenju na koji način bi imovinsko-pravni problemi na predmetnom području bili najadekvatnije riješeni ? - Uz manja novčana sredstva nadoknade i obeštećenja proizvođača višegodišnjih

kultura bi riješili probleme.

10. Po Vašem mišljenju na koje društvene sfere će se projekat pozitivno odraziti ? - Mišljenja smo da će mlađa populacija stanovništva početi ozbiljno da razmišlja

o proizvodnji hrane i bavljenjem seoskim turizmom, koji je u velikoj ekspanziji na području Grada Trebinja, koji se geografski nalazi blizu turističkih destinacija Hrvatske i Crne Gore.

11. Kako ocjenjujete mogućnosti lokalnih građevinskih preduzeća da se uključe u predmetni projekat ? - Građevinska operativa na području Grada Trebinja je sigurno osposobljena za

ovakve projekte i bilo bi ih poželjno angažovati na izgradnji ovakvih sistema a imamo i stručne kadrove koji su veće upućeni u ove projekte (Hidroelektrane na Trebišnjici, Vode RS, Vodovod, Gradska Uprava ...).




2. REZULTATI KVANTITATIVNOG ISTRAŽIVANJA

Detaljne tabele i grafikoni sa prikupljenim podacima date su u Prilogu ovog izvještaja. U daljem tekstu neki od podataka su predstavljeni grafički radi ilustracije.

2.1. Socio-demografski profil ispitanika

Na osnovu podataka prikupljenih kvantitativnim istraživanjem nalazimo da je 56,3% ispitanika, korisnika, poljoprivrednog zemljišta i poljoprivrednih proizvođača muškog pola, dok je u 43,8% slučajeva ispitanik osoba ženskog spola. Starost poljoprivrednih proizvođača je u 43,8% bila između 30 i 40 godina, dok je u 31,3% između 40 i 50 godina i 25% između 50 i 60 godina. Domaćinstva u prosjeku imaju po 4 člana. 25% ispitanika ima prosječan mjesečni prihod iz svih izvora, (kada se uračunaju sve plate, i sva ostala primanja svih članova domaćinstava) od 701 do 900 KM, dok po 18,8% ispitanika ima primanja od 501 do 700 KM, od 1501 do 2000 KM i od 2001 do 3000 KM. Voćarstvo je ocijenjeno kao sektor sa visokim mogućnostima razvoja u predjelima BiH kojima pripada i grad Trebinje. Za poljoprivrednu proizvodnju u 25% slučajeva angažuje se jedan sezonski radnik, a u 18,8% slučajeva 2 radnika, te po 6,3 % slučajeva 3,4,6 i 10 sezonskih radnika. Isto tako u čak 62,5% slučajeva odrasle osobe koje rade stalno na zemlji su članovi domaćinstva. Ovi podaci dovode nas do zaključka da je poljoprivredna proizvodnja u Trebinju porodična djelatnost, u kojoj se u mnogim slučajevima zapošljavaju i sezonski ili radnici koji nisu članovi domaćinstva.


Putem odgovora ispitanika na pitanja o poljoprivrednoj opremi i mehanizaciji došli smo do podatka da (62,5%) ispitanika posjeduje freza, traktor 43,8%, a plastenik posjeduje 31,3% ispitanika. 50% ispitanika izjasnio se da trenutno koristi neki sistem navodnjavanja poljoprivrednih površina. Po 37,5 % ispitanika koji koriste neki sistem navodnjavanja, navode da koriste sistem navodnjavanja „kap po kap“ i bunare, dok ostatak korisiti nešto drugo.


1.2. Podaci prikupljeni putem kvantitativnog istraživanja





























Documents

Plan upravljanja životnom sredinom i procjena uticaja na ... · OPIS PROJEKTA, LOKACIJE, NAMJENE I ... SLIKA 14 ZONE ZAŠTITE IZVORIŠTA VRELO OKO..... 52. Plan upravljanja životnom