POJAM SOCIOLOGIJE KAO NAUKE

Sociologija je nauka o društvu. Sredinom 19. veka njene temelje postavili su Kont, Spenser i Marks. Sociologija postaje moderna krajem prošlog i pocetkom ovog veka na osnovu dela Dirkema i Vebera. Predmet naučnog istraživanja su društvene pojave, društveni odnosti kao i društvena suština bez obzira da li su ekonomski, pravni ili drugi odnosi. Pod suštinom društvenih odnosa podrazumevamo čovekovu pripadnost određenoj grupi (porodica, preduzeće). Sociologija je nauka koja proučava društvo, njegovu strukturu, funkcionisanje i zakone razvoja društva. Sociologiju interesuje odstupanje, slučajnost i ostatak. Pojedinačna odstupanja pokazuju da se u društvu ne dogadja sve nužno. Ona pretpostavlja objektivno postojanje slučajnosti, shvata čoveka kao relativno slobodno, aktivno i samoodredjujuće biće koje samo stvara svoju istoriju i utiče na prirodne uslove svoje sredine. Društveno kretanje se ne može predvideti, mogu se samo predvideti tendencije kretanja. Građanska sociologija (osnivač Kont) – usmerena je na probleme podele rada, društvene solidarnosti i funkcionisanja društvenih sistema. Marksistička teorija – usmerena je na probleme pokretačkih snaga i zakona istorijskog razvoja društva, posebno borbe klasa i revolucije.

DRUŠTVENI DETERMINIZAM I DRUŠTVENI ZAKONI

Determinizam (odrediti) - je shvatanje o sveopstoj odredjenosti svih pojava: sve pojave su medjusovno povezane, tako da stanje jednog sistema nužno određuje stanje tog sistema u datom kasnijem trenutku.Društveni determinizam – pojava je društveno odredjena tj. uslovljena i prouzrokovana onda kada se najvernije može objasniti odredbama društvene sredine i društvenih uslova koji joj prethode. U istraživanju društvenog determinizma koriste se pojmovi: okolnosti, činioci, uzroci i povodi. Okolnosti su uslovi čiji uticaj na posmatranu pojavu nije ni neposredan ni presudan. Utiču na to kakva će pojava da bude i omogućuju delovanje drugih uslova koji neposredno proizvode neku pojavu i predstavljaju njene činioce. Činioci su faktori od kojih zavisi da li će se neka pojava desiti ili ne. Uzroci su najaktivniji činioci koji su neophodni da bi se proizvela neka pojava. Povodi su činioci koji prethode pojavi, mogu biti malog značaja čak i kao slučajni prethodnici.Identerminizam – poriče nužni, uzročni karakter prirodnih i društvenih procesa po kome je čovečja volja apsolutno neodredjena i nepredvidiva. Društveni zakon – je jezički iskaz o objektivno postojećoj, relativno stalnoj, opštoj i nužnoj vezi između društvenih pojava i njihovog razvoja. Postoji i deluje nezavisno od svesti ljudi.

STVARANJE SOCIOLOGIJE KAO NAUKE

U konstituisanju sociologij najveći udeo imaju Simon, Kont i Spenser. Prvi stupanj stvaranja je teološki (detinjstvo) – ljudi žive u primitivnom verovanju gde svet objašnjavaju božanskom silom (u ovom periodu javljaju se ratovi izmedju društva), drugi je metafizički (mladalaštvo) – potiskuje se prvobitno verovanje i traži racionalni smisao svega sto postoji (ovde se javljaju ratovi i revolucije od renesanse do francuske buržoazijske revolucije), i treći naučni – mesto se ustupa naučnim saznanjima (ljudski um se okreće istraživanju pozitivnog).

Socijalna statika – bavi se proučavanjem strukture društva, pojedinačnih elemenata koji su u sastavu tog društva. Osnovna ćelija drušvta je porodica. Politička vlast – sprečava da se društvo dezintegriše i da oslabe veze izmedju pojedinih delova. Socijalna dinamika – je usresredjena na otkrivanje uzroka društvenih promena i zakonitosti razvoja čovečanstva. Ona treba da objasni pravac društvene evolucije.

NAUKA O DRUŠTVU U DELIMA KLASIKA MARKSIZMA

Uporedo sa nastankom sociologije javlja se i marksizam sa drugačijim shvatenjem čoveka, društva i društvenog razvoja.Marksistička teorija društva – obuhvata filozofska, antropološka i ekonomska područja. U prvom planu je pitanje suštine čoveka. Obuhvata i ostale oblike društvenog života: porodicu, državu, pravo, moral, nauku, umetnost itd. Podela rada je osnovni zakon formiranja društvenog života, usled čega dolazi do podele društva na klase.

TEORIJA I PRAVCI U SOCIOLOGIJI

Naturalističke teorije – društvene pojave se mogu izučavati mehaničkim sistemima – mehanicizam (društvene pojave se objašnjavaju kao proste varijacije fizičkih pojava – Keri), biološkim organizmima – biologizam (druga polovina 19 i prve decenije 20. veka, ispoljava se kao organicizam – Spenser i socijal-darvinizam – Gumplovič) i delovanjem geografskih činilaca – geografski determinizam (geografski položaj, svojstva zemljišta, količina vode, klima, sunce i pojave na njemu, prirodna flora i fauna itd – Hentington).Psihološke teorije (Frojd, Veber)– ljudska svest odnosno čovekov psihički život postali su činioci pomoću kojih se objašnjava društveni život. Psihološke zamisli klasifikuju se u tri grupe: individualno-psihološke, kolektivno-psihološke (društvo se shvata kao skladan i integrisan sistem, kao celina – Dirkem) i socijalno psihološke (najnovija shvatanja povezuju individualne činioce sa društvenim pojavama i na taj način individualnu svest objašnjava društvenim činiocima). Formalna sociologija (Tenis) – se javlja kao reakcija na biologizam i psihologizam. Ona istražuje oblike zajedničkog života među ljudima, to je teorija o društvenim oblicima. Funkcionalizam – sve pojave u društvu objašnjava drugim pojavama s kojima su one u funkcionalnoj vezi. Osnovna analitička kategorija je funkcija. U funkcionalizmu je društveni sistem glavni predmet posmatranja i analiye društvenih pojava, poveyan je sa sistemom kulture i sistemom ličnosti. Osnovni principi funkcionalizma su (Merton): postulat univerzalnog jedinstva, postulat univerzalne funkcionalnosti, postulat o neophodnostiStrukturalizam – sličan je funkcionalizmu jer se i on zasniva na pretpostavci da je društvo složena celina, struktura elemenata koja nastaje i funkcioniše relativno nezavisno od ljudi. Strukturalizam istražuje relativno trajne i stabilne strukture društvenih i kulturnih pojava, u kojima svaki član zavisi od drugog i na taj način dobija značenje i vrednost. Struktura je osnovni pojam koji se analizira, bitna je celina veze, a ne sadržina elemenata. Sociološki empirizam – jedna je od najširih orjentacija, a karakteriše je zanemarivanje teorije, usresređenost na empirijska istraživanja i skupljanje podataka. Glavna obeležja su merenje i opis pojava.

PREDMET SOCIOLOGIJE

Sociologija je opšta teorijska nauka koja proučava društvo, strukturu globalnog društva i odnose između pojedinih užih strukturalnih celina, činioce i zakonitosti razvoja društvenih pojava i struktura. Predmetno određenje sociologije pokazuje da ona proučava društvo u svom totalitetu i karakter veya i odnosa između užih celina. U ispitivanju savremenog društva veliki značaj imaju sociologija porodice, sociologija slobodnog vremena i socijalna patologija.

METOD SOCIOLOGIJE

Postoje tri stanovišta: Pozitivističko shvatanje – jedan od osnovnih ciljeva je nastojanje da se u proučavanju društva unesu osnovna epistemološka načela prirodnih nauka. Pozitivisti misle da je to jedini način da se postignu objektivnost i tačnost u društvenim naukama i da se na taj način izjednače sa prirodom.Korenita epistemološka razlika prirodnih i društvenih nauka – insistira se na opisnom shvatanju istorije pri čemu je kao takva potpuno različita od prirodnih nauka. Razdvajaju se prirodne od društvenih nauka. Marksovo shvatanje metoda – jedna od osnovnih ideja je da teorija i metodološka iskustva u proučavanju razvijenog društva mogu korisno poslužiti u proučavanju ostalih. Smatra da se proučavanjem struktura razvijenih oblika društvene proizvodnje omogućuje da se bolje shvate odnosi ranijih istorijskih oblika.

Sociološki proces istraživanja se sastoji od:

Prva faza: izbor predmeta istraživanja i utvrđivanja naučnog i društvenog značaja problema, definisanje cilja istraživanja i izradu teorijsko-hipotetičkog okvira istraživanja.Druga faza: pripremaju se uslovi za prikupljanje i analiyu podataka pri čemu je značajan izbor metoda i tehničkih postupaka, obavljanje prirodnog ispitivanja na malom uzorku i izrada konačnog plana sa preciziranim mestom, rokovima i finansijskijama. Treća faza: prikupljanje podataka pomoću različitih metoda i istraživačkih tehnika da bi se potvrdila ili odbacila postavljena hipoteza. Četvrta faza: sumiranje, sistematizovanje i prikazivanje podataka pomoću statističkog sredjivanja. Peta faza: analiziraju se rezultati i izvode se zaključci. Tu se podrazumevaju logičke operacije, upotreba različitih tehnika radi uspostavljanja odnosa između dobijenih rezultata i proverenih teorijsko-metodoloških zamisli o društvu i društvenim pojavama.

Vrske objašnjenja

Uzročno objašnjenje daje odgovore na pitanje zašto se neka pojava događa i kako se može proizvesti i kontrolisati.Genetsko objašnjenje omogućuje da se nastanak neke pojave poveže sa prethodnim fazama koje su do njega i dovele. Strukturalno-funkcionalno objašnjenje ukazuje na položaj i ulogu određene vrste pojava u širem sistemu.Teološko objašnjenje dati su subjektivni činioci (namer, ciljevi) pa se njihovo delovanje i ponašanje objašnjava.

Formiranje naučne evidencije

Posmatranje – na ovaj način se prikuplaju podaci, posmatranje se može vršiti bez uključenja ili sa uključenjem u život i rad sredine koja želi da se proučava. Posmatrati se mogu samo aktuelne stvari, odnosno ono što postoji, vrši se isključivo kada su u pitanju spoljašnje manifestacije. Nije preporučljivo za duže razvojne procese, jer je sporo, a za ponašanja koja se smatraju poverljivim, tajnim ili privatnim mora se dobiti pristanak. Razgovor i upitnik – su sredstva za prikupljanje podataka u sociološkim istraživanjima. Postoje neformalni razgovori, specijalizovani razgovori koji su prilagodjeni potrebama i naučni razgovori (intervju). Imamo strukturisani razgovor sa unapred pripremljenim pitanjima i nestrukurisani razgovor gde postoji sloboda u formiranju pitanja. Upitnik – se sastoji od niza unapred pripremljenih pitanja (anketa). Prilikom izrade upitnika mora se voditi računa o ciljevima istraživanja, znanju, iskustvu i kulturnim osobenostima ispitanika, kao i o broju, tipu i redosledu pitanja. Postoje otvoreni tip pitanja (ispitanik sam daje odgovore) i zatvoreni tip pitanja (ispitanik ima ponudjene odgovore). Biografski metod – to je istraživački postupak koji na osnovu ličnih dokumenta treba da dodje do saznanja u subjektivnom iskustvu učesnika u odredjenim dogadjajima i situacijama. (biografije, autobiografije, dnevnici, pisma, memoari, fotografije i sl.)Metod slučaja – metod slučaja označava način istraživanja, studija slučaja je već gotov proizvod, analiza slučaja je istraživački proces, a slučaj je vrlo širok, može biti pojedinac, grupa i globalno društvo, društveni procesi i odnosi. Klinički metod – je usmeren na pojedinačni problem koji ima neka osoba i na napore da se taj problem reši. Prikupljaju se podaci i na zasnovanoj dijagnozi se odredjuje terapija i prate se efekti terapije. Statistička metoda – društvene pojave i društveni procesi se izračunavaju matematički (brojevima, formulama ili drugim znacima).Eksperiment – se definiše kao naučno posmatranje u precizno određenim i kontrolisanim uslovima da bi se utvrdilo ili proverilo postojanje i priroda postavljenog činioca. Činilac čije se dejstvo ispituje je nezavisno promenljiva, a pojava na kojoj se ispituje njegovo dejstvo zavisno promenljiva. Analiza sadržaja – vrši se na simboličkoj komunikaciji. Posmatra se odašiljač određene poruke, primaoc te poruke i sadržaj poruke, na taj način je moguće izvesti zaključke o shvatanjima, stavovima, vrednostima i namerama odašiljača poruke. Najčešće se koristi u istraživanju političke partije, javnog mnjenja, predrasuda, sadržaja literature i sl.

Sociometrija – u širem smislu predstavlja svako merenje i kvantitativno prikazivanje društvenih pojava i procesa, a u užem slislu se odnosi na metode pomoću kojih se ispituju odnosi ljudima (kakav autoritet, ugled uživaju pojedinci u društvu). Sociometrijskim testom se otkrivaju privlačnosti i odbijanja među pripadnicima društvenih grupa. Upotreba istoriografskih podataka – saznanja o prošlosti su neophodna da bi se utvrdilo činjenično stanje, da bi se ispitao odnos između stvarnog sadržaja i svesti koja je o njemu postojala u razmin periodima i da bi se sagledalo koliko je prošlost prisutna u kasnijem istorijskom stanju.Uporedna istraživanja – omogućuju ispitivanje određene društvene pojave ili društva u mnogobrojnim oblicimakoji nastaju usled društveno-istorijskih i prirodnih uslova. Istraživanja mogu biti u istom društvu, različitom društvu sa istom društvenom pojavom i istraživanja koja proučavaju opšte osobine različitih društava.Klasifikacija – je sredstvo za otkrivanje reda medju pojavama, kao i dublje otkrivanjeosnove tog reda. Da bi klasifikacija bila naučna mora da ima doslednost, potpunost, iscrpnost, mađusobnu isključivost, diskriminacionu oštrinu.Merenje - je označavanje iskustvenih pojava pomoću brojčanih simboča koji se pridaju pojavama koje se mere na osnovu precizno utvrđenih pravila. Pravila moraju biti jasna, precizna, strogo uniformna i što manje podložna promenama u primeni. Merenje ima tri funkcije: opisnu, pojmovnu, analitičku.

Sagledavanju unutargrupnih odnosa doprinose sledeće faze:

1. Prema stepenu formalizacije odnosa – Formalne grupe imaju stalnu organizaciju, propisan sistem zajedničkog delovanja i odlučivanja, a takođe i sistem sankcionisanja. Do formiranja neformalnih grupa dolazi zbog toga što formalne ne mogu da zadovolje razne potrebe članova. Neformalne grupe postoje da bi pojedinci mogli zadovoljiti neke svoje sklonosti, potrebe, težnje i sl, te grupe nemaju stalnu orgnizaciju i uopšte nisu organizovane.

2. Prema prisnosti i intenzitetu interpersonalnih odnosa – Primarne grupe karakteriše postojanje intenzivnih odnosa među članovima, jaka emocionalna vezanost, jako osećanje vezanosti za grupu i kontakiti licem u lice jer je broj članova relativno mali (porodica, grupa vršnjaka, prijateljska grupa). Sekundarna grupa nastaje na osnovu zajedničkih interesa, kontakti nisu česti, nisu neposredni, pojedinci se često i ne poznaju (političke partije, sportska udruženja).

3. Prema aktuelnom uticaju na članove – Referentna grupa je ona grupa čije norme, vrednosti i obrasce ponašanja prihvataju pojedinci.

4. Prema stepenu raspodele društvene moći u načinu rukovođenja - Autoritarna grupa ima strogu hierarhijsku organizaciju, centralizovan autoritet, a nejednakost se održava svim sredstvima uključujući otvorenu silu i represiju. Demokratska grupa je ona u kojoj postoji relativno srazmerno raspodeljena moć između pripadnika, grupom upravlja onaj ko je odabran voljom većine.

5. Na osnovu stepena i kvaliteta povezanosti članova grupe – Skupovi su manje skupine koje karakteriše labava i privremena povezanost (skup gledalaca na utakmici). Zajednice su prisne, trajne grupe u kojima postoji načelo solidarnosti među članovima.

PORODICA

Porodica je osnovna društvena grupa koja se zasniva na braku i odnosima srodstva, čiji članovi po pravilu žive u zajednici. Brak je društveno ustanovljena biosocijalna veza, po pravilu, trajne prirode između lica suprotnog pola, koja u zavisnosti od istorijskih i društveno-kulturnih uslova može imati različite oblike (običajni, crkveni, građanski i faktički).Porodica krvnog srodstva se uzima kao prvi razvojni oblik porodice koji se javlja na srednjem stupnju divljaštva. Porodicu čine srodnici koji su podeljeni po polu i uzrastu, a veze obuhvataju samo pripadnici iste generacije. Porodice punalua (blisi drugovi) je najvažniji stepen u razvoju grupnog braka, a javlja se u višem stepenu divljaštva. Ovde vlada egzogamija (brak spojen van rodbinske grupe). Grupa rođene braće jednog roda ima za zajedničke žene grupu rođenih sestara drugog roda. Porodica parova nastaje iz epohe divljaštva u epohu varvarstva. Jedan muškarac živi sa jednom ženom. Ovaj oblik porodice vezan je za poligamijski brak (brak sa više partnera): poliginija (jedan muškarac više žena), poliandrija (jedna žena više muškaraca). Monogamna porodica je poslednji stupanj u evoluciji porodičnih odnosa koji se javljaju u eri civilizacije, odlikuje se čvrstom vezom između muškarca i žene.

Srodstvo je biološka veza jer je krvno srodstvo najvažniji oblik srodstva. To je društvena veza između određenih lica: adoptivno srodstvo (usvajanje), tazbinsko srodstvo (ženidbom ili udajom), duhovno srodstvo (kumstvo, pobratimstvo).Porodični odnosi – matrilinearno srodstvo (srodstvo se računa po majci), patrilinearno srodstvo (srodstvo se računa po ocu).

Najvažnije porodične funkcije:

Biološku osnovu porodice – čini zadovoljavanje polnog nagona i biološka reprodukcija ljudskog roda (rađanje dece se planira).Društveno-ekonomske – funkcije porodice su raznovrsne i promenjive u zavisnosti od istorijskog tipa društva i porodice. Porodica ima značajnu vaspitno-obrazovnu ulogu, prvo vaspitanje i obrazovanje stiče se u porodici, ona ima zaštitnu ulogu i pruža razne vrste pomoći i štiti njihove članove. Psihološke funkcije porodice – zadovoljavaju se značajne psihološke potrebe (lična afirmacija i važnost, dominacija ili zavisnost). Neguju se i razvijaju različita osećanja (ljubav, poštovanje).

Tradicionalana porodica počiva na privatnoj svojini, a svojstvena joj je zajednička obrada zemlje i zajedničko domaćinstvo, briga za ekonomski i moralni život svojih članova. Neguje se kult starijih i dominacija muža nad ženom i decom.Savremena porodica karakteriše je ravnopravnost bračnih partnera i širok individualizam njenih članova. To je gradska porodica, bez ekonomske proizvodnje, odnosno potrošačka. U vaspitanje se uvode jaslice, predškolske i školske ustanove. Čovek je anoniman i prilično otuđen, utočište traži u porodici. Mnogi društveni pravci deluju u pravcu dezintegracije porodičnog života (razvod braka, omladinska delikvencija, isl).

POJAM DRUŠTVENE USTANOVE I ORGANIZACIJE

Društvena ustanova je usvojen oblik ili način vršenja neke društvene delatnosti koji ima određen značaj za održavanje i funkcionisanje društvenog sistema. Ustanove možemo podeliti na privredne, političke i kulturne. U svakoj ustanovi postoje određena pravila ponašanja u raznim aspektima društvene delatnosti. Javlja se kao jedan od oblika društvene kontrole i kao važna komponenta kulture u čijim se okvirima formira ličnost. Društvene ustanove pokrivaju široko područje društvenih i međuljudskih odnosa, grupnih i individualnih ponašanja, za koje je društvo posebno zainteresovano i nad kojim nastoji da uspostavi što efikasniju društvenu kontrolu. Pod društvenom ustanovom ubraja se i pravo privatne svojine. Društvena organizacija je celina ljudi i stvari, dobrovoljno ujedinjavanje i grupisanje, proces uobičajene ljudske aktivnosti. Organizacija se definiše kao radna celina strukturisana prema načelima i metodama koe obogućavaju maksimalnu efikasnost u ostvarenju određenog cilja. Ona je oznaka za sve društvene tvorevine u kojima veći broj ljudi zajedno ostvaruje neki cilj. Uspostavljanje fleksibilne i demokratske organizacije način je da se prevaziđu sukobi između individualnog i društvenog.

POLITIKA

U širem smislu politika označava svako svesno usmeravanje ma koje ljudske delatnosti u društvu. Na osnovu toga govori se o privrednoj politici jednog preduzeća, zdravstvenoj politici kliničkog centra, politici koju pojedinac vodi u radnoj organizaciji ili braku i sl. Politika podrazumeva svesno usmerenje neke i nečije aktivnosti i ponašanja. U užem specifičnom značenju politika se odnosi na ono usmeravanje koje ima za predmet funkcionisanje društvenog sistema ili nekog njenog dela (lokalne zajednice) i koje se ostvaruje pomoću državne vlasti.Razvoj politike u prvobitnom društvu u rešavanju zajedničkih problema ucestvovali su svi članovi zajednice ili njihov veći deo. Propadanjem antičkog sveta menja se sadržaj i oblik politike. Rađa se srednji vek sa hrišćanskom religijom koja postaje dominantna, sadržaj religije postepeno je nametnut čitavom društvu kao obavezna društvena svest. Radikalan zaokret u odnosu na antičko i srednjovekovno shvatanje politike predstavlja Makijavelijevo učenje. Jedinstvo etike i politike. Cilj opravdava sredstvo postaje misao za političku aktivnost u kojoj je ponekad sve dozvoljeno. Iako je makijavelizam postao sinonim za upotrebu prevara, laži i sile radi očuvanja vlasti, raskid između religije i politike, morala i politike imao je veliki uticaj u formiranju moderne političke nauke. Osnovne promene koje nastaju u karakteru politike su traženje pravne jednakosti svih ljudi i demokratija, bez obzira da li će se ostvariti ili ne. Na osnovu toga je došlo do formiranja modernih političkih ustanova i organizacija, prvenstveno parlamenta kao predstavničkog tela i političkih partija. Politika je oblik društvene delatnosti koja je u svojoj osnovi usmerena na upravljanje ljudima i njihovim međuljudskim odnosima. Politikom se želi svesno kanalisati ponašanje ljudi u određenom pravcu koji najviše odgovara određenim društvenim grupama. U kojoj meri će u tome uspeti zavisi od političkih subjekata, njihove delatnosti, kao i širi društveni odnosi.

DRŽAVA

Država je najznačajnija politička ustanova i organizacija globalnog društva, čiji je cilj da zaštiti i unapredi društveni poreda. Taj cilj država ostvaruje legitimnim monopolom fizičke prinude kojim raspolaže poseban aparat javne vlasti.

Teorije o nastanku, elementima i prirodi država:

Teorija o božanskom poreklu vlasti je teorija po kojoj je vladar predstavnik Boga na zemlji a "svaka vlas je od Boga".Patrijahalna teorija nastoji da objasni vlas vladara kao produženja vlasti starešine patrijarhalne porodice. Teorija društvenog ugovora polazi od pretpostavke da ljudi svojim ugovorom stvaraju državu da bi uspostavili poredak u društvu kakav im odgovara.Teorija sile shvata državu kao nešto sto je društvu nametnuto silom, po ovoj teoriji država je prirodna i večita ustanova. Teorija klasnih sukoba (marksistička) nastanak države objašnjava raslojavanjem ljudske zajednice na bogate i siromašne i stvaranje aparata državne prinude. Dirkemova teorija o nastanku države je shvatanje države kao društvene pojave koja ima "duboke korene koji sežu u dubinu društvenih odnosa".

Suština države kao ustanove:

Teritorija – država je teritorijalna zajednica ljudi sa precizno omeđanim granicama. Stanovništvo – naseljava teritoriju, poštuje uspostavljenu vlast i prihvata njenu plitiku.Javna vlast – država kao ustanova i vrhovna vlast na određenoj teritoriji upravlja društvom oslanjajući se na sva sredstva koja su pravno propisana (fizička prinuda).Oporezovanje – za održavanje sistema javne vlasti potrebna su određena sredstva koje država ubire na različite načine od građana: raznim porezima i taksama i sl.

Država nastaje kao rezultat razvoja i usložnjavanja ljudskog društva, a svojom pojavom doprinosi i unapređuje društveni život ljudi i još ga čini složenijim. U interesu je svakog složenog oblika društva da postoji i deluje država kao jednstvena političa ustanova i organizacija čija je osnovna funkcija održavanje, funkcionisanje i razvijanje određenog društvenog pokreta.

Na osnovu ekonomsko-klasne strukture državu delimo na različite tipove: robovlasničku, feudalnu, kapitalističku i socijalističku. Svaki od tipova ima različito konkretno ispoljavanje: prema organizaciji vrhovne vlasti (monarhija i republika), prema obliku državnog uređenja na unitarne i složene (federacija ili konfederacija), prema političkom nosiocu suverene vlasti mogu biti demokratije (vlast naroda) i autokratije (vlast pojedinca ili manje grupe nad društvom)

Pravna država je ustanova i organizacija koja se temelji na sistemu pranih normi kojih se svi pridržavaju, a kojima su zaštićena individualna i kolektivna prava i slobode. Takva držva podrazumeva demokratsku proceduru donošenja, kontrole, primene i izmene propisa. U ovakvoj državi postoji pravna sigurnost građana u pogledu svih aspekata funkcionisanja pravnog poretka. Pravna država postoji ako postoji "vladavina prava", podela vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudsku, i ukoliko svaka od grana vlasti ima svoju samostalnost u okvirima koje predviđaju ustav i zakon.

PRAVO

Pravo je skup određenih propisakoje donosi država, a koji regulišu odnose i ponašanja ljudi, čija se primena osigurava prinudom državne sile. Pravo postoji da bi se regulisao društveni život i obezbedio društveni razvoj. Zbog mnogobrojnih i raznovrsnih odnosa u ljudskom društvu postoje mnoge grane prava, a najvažnije su: građansko (imovinsko), krivično, ustavno, administrativno, privredno i međunarodno pravo, postoje i mnoge opšte podele. Jedna od osnovnih podela je javno i privatno pravo. Javno pravo reguliše odnose između država i odnose između države i pojedinca, a privatno reguliše odnose između pravnih subjekata, pre svega pojedinaca. Osnovni pravni akt kojim se reguliše je zakon, ispod su uredbe, naredbe i pravilnici, a pojedinačni pravni akti su rešenja i presude.

POLITIČKE PARTIJE I NOVI SOCIJALNI POKRETI

Poreklo političkih partija povezano je sa pojavom klasa i klasnom borbom u društvu. U savremenom smislu, političke partije nastaju u građanskom (kapitalističkom) društvu. Prve partije nastale su u Engleskoj u 17. veku.

Političke partije su organizacije koje obuhvataju ljude s istom političkom ideologijom, koju oni nastoje da prošire. Delovanje političke paritje zasniva se na dva elementa: progranu i statutu. U programu su formulisani osnovni ciljevi, sredstva i metode delovanja partije. Najčešći ilj je osvajanje državne vlasti. Statutom se reguliše organizacija partije, sistem organa, prava i obaveze članstva. Funkcije partije izražavanje ciljeva i zadataka programa gde se tačno zna koji član će na kom programu raditi, uobličavanje javnog mnjenja i pridobijanje većeg broja ljudi za članove ili simpatizere, politizacija društva u skladu s ideologijom, strategijom i interesima partije, vršenje političke vlasti kroz izborna tela kao što su parlament i drugi organi.

Ako primenimo klasni kriterijum, one se dele na građanske i radne partije. Po odnosu prema postojećem sistemu mogu se podeliti na revolucionalne, koje teže radikalnoj promeni i partije koje žele da održe status quo. Ako pođemo od kriterijuma broja članova, razlikujemo kadrovski masovni tip političke partije. Prema unutrašnjoj organizaciji, posebno sa stanovišta odnosa vođstva i članstva, partije se dele na demokratske i totalitarne.

Interesne grupe sačinjavaju relativno samostalna udruženja koja nisu neposredno povezana sa državom i politikom. Bave se zaštitom interesa svojih članova i nastoje raznim pritiscima da iznude izvesne ustupke od državne vlasti ili poslodavca (lobi).Socijalni pokret izražava interese širih slojeva društva. Pokret je uža, manje organizovana i strukturisana aktivnost usmerena u pravcu ostvarenja nekog interesa. Socijalni pokreti su stariji od političkih partija. Novi društveni pokreti nisu usmereni samo na osvajanje vlasti već i na postizanje boljih uslova života. Razlozi njihovog nastanka su: nesposobnost političkih partija da izraze interese najširih slojeva društva, preterana politizacija i birokratizacija velikog broja društvenih oblasti, izbegavanje građana da prihvate program i disciplinu političke partije i potčinjenost vođama, ugrožavanje čovekove životne sredine, neravnopravnost odnosa među polovima i nemogućnost postizanja identiteta pojedinih društvenih grupa (omladine).Novi društveni pokreti ili alternativni pokreti su okupljanje ljudi najčešće ekološki, mirovni, antinuklearni, feministički, studentski pokret idt. Osnovna karakteristika tih pokreta je okupljanje u što većem broju i deklarisanje kao nepolitička skupina. Zasluga im je što postaju otvoren oblik za iznošenje raznih individualnih i zajedničkih inicijativa građana na osnovu kojih relevantni društveni činioci preduzimaju određene aktivnosti.

JAVNO MNJENJE I SREDSTVA JAVNOG INFORMISANJA

Pod javnim mnjenjem podrazumevamo stavove i shvatanja stanovništva ili dela stanovništva o pojedinim društveno značajnim pitanjima. Pojam javnog mnjenja upućuje na nešto privatno, politički irelevantno, različito od mišljenja koje ima karakter javnosti, opštosti i individualnosti. Sadrži u sebi neodređen, neobavezan i

neartikulisan glas koji više liči na šapat i žamor. Javno mnjenje koje se javlja u određenom problemu pretenduje da utiče na donošenje odluke koja ima društveni značaj. U demokratskom društvu javno mnjenje čini značajan momenat u rešavanju društvenih, političikih, kulturnih i drugih pitanja. Ono se javno izražava i neposredno utiče na odluke o titanjima društvenog života. Javno mnjenje izražavaju pojedinci ali ne kao vlastito mišljenje već kao mišljenje društva, političke partije i sl. U formiranju javnog mnjenja veoma je važno posedovanje i kontrolisanje masovnih komunikacija jer se njima najviše utiče na njegovo stvarane.

POJAM KULTURE I NJEN ODNOS PREMA STRUKTURI DRUŠTVA

Kultura je sastavi deo strukture društva ali i sastavni deo strukture ličnosti i može se definisati smo na relaciji čovek-priroda-čovek. Pod kulturom se podrazumeva skup svih onih pojava i tvorevina koje je čovek proizveo svojom materijalnom i duhovnom aktivnošću, a čiji se osnovni smisao sastoji u tome da se olakša održavanje, produženje i napredak ljudskog društva. Postoje dve vrste kulture materijalna i duhovna. Materijalnoj kulturi pripada ono što je rezultat čovekovog rada. Ovu kulturu treba shvatiti kao odnos ljudskog duha prema materiji. Duhovna kultura obuhvata onaj skup pojava u kojima seljudski duh odnosi prema samom sebi (jezik, filozofija, nauka, ideologija, umetnost, moral itd). Duhovna kultura osmišljava ljudsku egzistenciju, omogućuje kontinuitet, promene i napredak i zajedno sa materijalnim stvaralaštvom predstavlja uslov bez kojeg se ne može zamisliti čovekov život. Kultura globalnog društva – društveno-politička zajednica predstavlja osnovni okvir u kome se kultura razvija, kao i to da je razvoj kulture podstaknut ili limitiran globalnom organizacijom društva. Osnova za stvaranje nacionalnih kultura su zajednički jezik, religija, zajdnička istorija.Potkultura se određuje kao skup vrednosti, pravila (normi) i ponašanja koje članovi neke grupe usvajaju, preferiraju, poštuju, naglašavaju i čiji dalji razvitak podstiču. Kao pojam koristi se za označavanje kulture u posebnim slojevima i statusima. Ona karakteriše pravila ponašanja, odevanja, ukusa, zabave, razonode, muzike i sporta, uzimajući u obzir uzrast, pol, raznovrsne profesije i slobodna zanimanja. Protivkultura nastaje iz potkulture, ona u suštini predstavlja delikventne oblike ponašanja (alkoholizam, nasilje, prostitucija, upotreba droga, krađa, kocka i sl). Javlja se ako su pojedinac ili grupa sprečeni u ostvarenju cilja, kada nastupi poremećaj vrednosti pa negativne stvari izbiju u prvi plan, kada su oni nedovoljno društveni ili nedovoljno zreli, lišeni društvene kontrole. Masovno društvo – osnovna obeležja su nagli porast stanovništva, uključujući i "demografske eksplozije" do kojih dolazi u manje razvijenim sredinama, naseljavanje gradova putem velikih migracija, pojačan stepen razvoja računarske i elektronske tehnike, nagle promene socijalnih i političkih struktura u mnogim zemljama, porast životnog standarda ljudi, povećanje obima slobodnog vremena. Masovno društvo sa svojim obeležjima predstavlja novi način života kori raskida tradicionalne ljudske veze, neposredne kontakte čoveka sa čovekom, čoveka sa prirodnom okolinom.Pojam civilizacija izražava jednu višu fazu društva i u društveno-evolutivnom razvoju, fazu koja nastaje posle divljaštva i varvarstva, kada nastaju pismenost, zanati, trgovina, klase, država itd. U užem smislu pojama civilizacije se suprotstavlja pojmu duhovne kulture i njime se obeležava samo materijalna kultura. Najuže značenje pojma civilizacija nalazimo u slučajevima neopravdanog izjednačavanja pojma civilizacije i tehnike. Pojam civilizacija se upotrebljava kao skup svih

društvenih tekovina, materijalnih i duhovnih, koje su zajedničke jednom društvu. Civilizacija označava razne faze i nivoe ukupnog materijalnog, duhovnogi društvenog razvoja ljudske zajednice.

JEZIK I SIMBOLIČKA KOMUNIKACIJA

Jezik je element duhovne kulture čija manifestna funkcija je društvena komunikacija, on je u stvari spoljašnja materijalna forma iskustva i mišljenja.Govor i jezik su oblici društvene svesti čije funkcije i društvena strana su delimično vidljive, a delimično prikrivene. Istraživanja pokazuju uzajamnu povezanost jezika i društva, a orjentisana su u dva medjusobno povezana pravca: uticaj nejezičkih pojava na jezičke i obrnuto. U modernom društvu pojavljuju se jezički standardi koji se smatraju pravilima, a nametnuti su od škole i države. Jezik je oblik društvene svesti koja ima brojne socijalne i kulturne funkcije: integracionu, saznajnu, normativnu, ekspresivnu itd.

FILOZOFIJA, NAUKA I IDEOLOGIJA

Filozovija je oblik društvene svesti koji nastoji da izrazi najopštije zakonitostii tendencije u prirodi, društvu i ljudskom mišljenju. Ona predstavlja osnovno polazište ostalim naukama, a čine je mnogobrojni iskazi o prirodi, društvu i ljudskom mišljenju sa aspekta zajedničkih opštih obeležja. Teži da svet posmatra kao celinu i da pokaže mesto čoveka u tom svetu. U filozofiji se ne mogu proveravati njeni rezultati, ne mogu se mogu suočiti sa činjenicama, niti se mogu dokazivati jer je veoma apstraktna. Filozofija kao racionalan oblik svesti je usresređena na traženje celovitih odgovora o čoveku, smislu njegovog života, suštini sveta i čovekovom angažovanju u tom svetu.Ontologija je nauka o biću, njegovim principima, strukturi i modusima.Gnoseologija (teorija saznanja) ispituje fundamentalne pretpostavke ne samo naučnog već svakog ljudskog saznanja (saznanje pomoću filozofije, umetnosti, zdravog razuma, praktičnog iskustva itd).Aksiologija (problem vrednosti) proučava pojam vrednosti uopšte, fenomen vrednosne svesti (u moralu, umetnosti, pravu, politici), uzajamne odnose svih vidova društvene svesti. Etika proučava poreklo i načela moralnosti. Estetika kritički preispituje stvaralaštva sa stanovišta lepote. Nauka je objektivno, metodski izvedeno i sistematizovano znanje o objektivnoj stvarnosti koja služi čoveku i koja je praktično primenljiva i koja nastoji da otkrije istinu o svetu, prirodi i čoveku. Nauka otkriva uzročno posledične veze između raznih pojava. Istina – da bi jedan stav bio usvojen kao objektivno istinit treba da: bude izražen terminima čije je značenje razumljivo i prevodljivo na običan jezik, teorijski dokazan, obrazložen i praktički proverljiv, da omogući predviđanje budućih događaja.Nauku karakteriše nekoliko osnovinih principa: objektivnost (objektivna stvarnost postoji nezavisno od istraživača), pouzdanost (stavovi moraju biti obrazloženi i provereni), preciznost (stavovi treba da označavaju činjenično stanje bez dvosmislenosti), opštost (nauka poseduje apstraktno mišljenje i saznanje o nekoj pojavi), sistematičnost (svi naučni pojmovi i stavovi budu logično povezani i čine jedinstven sistem).

Ideologija (18. veku, francuska grupa filozofa) izražava položaj, stavove, interese, stremljenja i težnje jedne društvene grupe ili sloja, ona ne označava poseban oblik društvene svesti ili kulture.Ideološki stavovi uglavnom sude o vrednostima ili je u pitanju subjektivno reagovanje jedne društvene grupe ili sloja na neki problem ili pojavu.Nauka teži otkrivanju istine bez obzira koliko ona odgovarala pojedincima, društvenim grupama ili društvu u celini.Ideološki ciljevi su vezani za predviđanje pogleda na svet i društvenog sistema vrednosti i interesa određenih društvenih grupa.

UMETNOST

Umetnost je društvena svest koja obuhvata i izražava štiroku oblast ljudskog iskustva (doživljaja, osećanja, mišljenja i postupaka) i to u estetskim formama da bi izazvale u ljudima emotivne, intelektualne i voljne aktivnosti i reakcije. Ona uvek izvire iz unutrašnjih osećanja i pogleda na svet od strane umetnika i ona je uvek subjektivna strana ljudske delatnosti.Različitost pogleda na umetnost – larpurlartističko shvatanje je ono po kome umetnost sama sebi cilj i svrha; utilitarističko shvatanje nastoji da umetnost prilagodipraktičnim potrebama, umetnost trebba da koristi čoveku i da mu pomogne u rešavanju problema.

MORAL I OBIČAJ

Moral je pored religije jedan od najstarij oblika društvene svesti. To je skup pravila, načela, normi, maksima koji regulišu ponašanje ljudi i njihove međusobne odnose. Moral je aktivno čovekovo oblikovanje i ocenjivanje sebe i drugih ljudi kao dobrih ili zlih. Moralni odnos je društveni odnos, a moralne dispozicije su nastale u uslovima zajedničkog života ljudi u društvu i u tesnoj su vezi sa društvenom praksom.

Moral se sastoji od četiri komponente:

Moralna dispozicija izražava poželjno ponašanje u određenim situacijama (sta je dobro, a sta ne).Moralni sud je ocenjivanje ili vrednovanje čovekovog postupka, a uključuje procenu kako motiva tako i posledica stvarnog ponašanja.Moralna sankcija je usmerena da se deluje na moralnu svest pojedinca (griža savesti ili osuda iz čovekovog okruženja.Moralna praksa delovanja i ponašanja u kome dolaze do izražaja i moralna svest i vrednosno procenjivanje pojedinačnog postupka od društva ili uže grupe.

Unutrašnja obaveznost morala – moralni subjekt oseća da je moralno obavezam, da sam sebi izdaje moralnu zapovest. Obeležja obaveznosti morala: kategoričnost, apsolutnost; vrednost;dobro kao vrhovna moralna vrednost; moralno osećanje; trenutačnost; ljudskost; griža savesti.Spoljašnja obaveznost morala – ovo obeležje je zajedničko za moral i druge društvene norme. Društvo zahteva da se pojedinci ponašaju u skladu sa propisanim normama, u slučaju nepoštovanja primenjuju se sankcije nezavisno od unutrašnjih sankcija (griža savesti).

Specifične moralne sankcije su moralni prezir (prekršioc se ocenjuje kao niže biće-nečovek) i moralno gađenje (specifično osećanje neprijatnosti pri pomisli ili susretu sa prekršiocem).Nespecifične društvene sankcije sastoje se u javnom izražavanju prezira, osude, ukora, a zatim se preduzimaju izvesne prinudne mere neposredno prema imovini, telu ili životu prekršioca. Moralni subjekt kao obavezu oseća jednu normu, dok mu društvo kao spoljnu obavezu nameće drugu normu. U tom slučaju dolazi do sukoba društvai pojedinca.

Običaj je drštvena norma koja nastaje sporo, ponavljanjem određenog načina ponašanja u određenoj društvenoj situaciji. Kada taj način ponašanja članovi društvene zajednice počnu da smatraju obaveznim, zbog dugotrajnog ponavljanja, nastaje običaj.

RELIGIJA I MAGIJA

Religija se definiše kao organizovan skup verovanja, osećanja, simbola, kultnih radnji i moralnih propisa vezanih za ideju ili zamisao o ostvarenom biću. Vera je glavni element religije, tj. u ono što govori religija može se samo verovati, a ne može se proveriti niti znati.Animizam (duh, duša) je verovanje da u svetu postoje duhovi i da oni upravljaju stvarima i događajima. Totemizam je verovanje da postoji međusobna veza, srodstvo između članova roda i njihovog totema (životinja ili biljka u kojoj živi duh predaka).Teizam je kada se zamišljeni duhovi nazivaju bogovima. Taj proces trajao je dugo; politeizam – verovanje u više bogova, monoteizam – verovanje u jednog Boga, duhovnog upravljača čitavog sveta.

Magija je tesno povezana sa religijom. To je verovanje da postoje „moćne sile“koje vladaju sudbinom čoveka i prirodnim događajima; obavljanje jednog broja praktičnih radnji.

POJAM, OBLICI I UZROCI DRUŠTVENO ISTORIJSKOG KRETANJA

Evolucionistička teorija (Kont, Spenser, Tejlor i Frejzer) se temelji na ideji da se društvo i pojave u njemu stalno menjaju i da se promene odvijaju od nižih ka višim oblicima organizacije društvenog života. Društveno-istorijsko kretanje se može prikazati sa stalnom uzlaznom putanjom. Sredinom 20. Veka dolazi do pojave neoevolucionarnih teorija od kojih je teorija modernizacije jedna od najuticajnijih. Objašnjava promene npr. sredstva za proizvodju.Ciklična teorija (Sorokin) polazi od predpostavke da društveno-istorijsko kretanje ima karakter zatvorenog kruga istorijskih zbivanja u kome se društva stalno vraćaju na početni oblik razvitka. Objašnjava promene u oblicima političke vladavine.Divuzionističke teorije polaze od ideje da sve značajne promene nastaju u jednom svetskom sedištu kao odlučujućem za istorijski razvitak čovečanstva ili ideje da se širenje uticaja obavlja u više sedišta. Objašnjava promene u oblasti kulture.Društveno kretanje označava sve ono što se u društvu kreće: promenu mesta stanovanja, promene u ustavu i pravno-političkom sistemu zemlje, tehnološko usavršavanje sredstava za rad i njegove socijalne posledice, ratove i revolucije, a i periodi socijalne stagnacije.

Relativna društvena stagnacija – društva koja u dužem vremenskom periodu nisu doživljavala neke značajne strukturalne promene u nekom području društvenog života. Društveni progres – evolucija (stvaranje) i revolucija (rdikalna promena).Klasni društvo – progres ili regres (?)

DRUŠTVENA POKRETLJIVOST

Horizontalna pokretljivost - podrazumeva se svaki prelazak pojedinca iz jedne grane društvene delatnosti u drugu. Pri tome nova zanimanja ostaju na istom socijalnom nivou kao i prethodna.Vertikalna pokretljivost – podrazumeva se pomeranje pojedinaca i društvenih grupa u oblasti društvene podele rada koja dovodi do promena u njihovom društvenom položaju. Prostorna pokretljivost – podrazumeva se individualno ili kolektivno pomeranje u geografskom prostoru.

Društvena pokretljivost može biti unutargeneracijska – obuhvata sva društvena pomeranja u okviru jedne generacije; međugeneracijska – odnosi se na pomeranja između dve ili više uzastopnih generacija. Obrazovanje predstavlja nesumnjivo najvažniji i njmasovniji kanal društvene pokretljivosti. Stepen horizontalne i vertikalne pokretljivosti stanovništva može da se uzme kao jedno od značajnih merila za ocenu stepena otvorenosti i razvoja društva uopšte.

DRUŠTVENI SUKOBI

Najdublji i verovatno najžešći uzroci sukoba u istoriji bile su suprotnosti koje postoje između interesa različitih klasa, slojeva i rugih društvenih grupa. Druga vrsta uzroka društvenih napetosti i sukoba nalazi se u stanju društvene neusklađenosti i neujednačenosti, bilo da je reč o neusklađenosti između ciljeva i nedovoljnih sredstava potrebnih za njihovo ostvarenje, ili o neujednačenosti ekonomskog i društvenog razvoja između pojedinih delova društva, oblasti, regiona ili etničkih grupa.Najteži oblik društvenog sukoba koji nalazimo u celokupnoj dosadašnjoj istoriji jer rat.