DELOKRUG I FUNKCIJE METODOLOGIJE

Polazna odredba metodologijeProučavanje metodologije omogućava šire i svestranije upoznavanje sa naukom u njenoj delatnoj strani.Metodologija je jedna grana logike ili tačnije jedan deo logike koji je iz nje nemoguće izdvojiti. Ona je specijalna logička disciplina koja proučava i razvija logičke osnove naučnog saznanja, ali i istraživačka sredstva i postupke koje određena nauka ili grupa srodnih nauka primenjuje u svojim istraživanjima. Metod je način istraživanja koji se primenjuje u nekoj nauci. On je nerazdvojni deo njene istraživačke delatnosti, samo mrtva nauka može da bude bez metoda. Metod je često srastao sa teorijskim shvatanjem nauke. Mnoge nauke proučavaju iste delove stvarnosti i one se međusobno razlikuju po saznajnim ciljevima i istraživačkih pristupa. U nekoj nauci može da postoji i više različitih metoda, koji mogu da proizilaze iz opštih teorijskih stanovišta i iz različite prirode problema. Što neka nauka postaje egzaktnija njena teorija dobija jedinstveniji oblik, uspostavlja se saglasnost među naučnicima o sve većem broju teorijskih pitanja pa se tako i gledišta o metodu počinju približavati. Razlike se više ne tiču opštih načela metoda već proističu iz različite sadržinske prirode problema. Metodologija kao logička disciplina koja proučava metod razvija njegova logička načela, nastoji da sistematizuje i oceni istraživačko iskustvo jedne nauke. Njena primarna funkcija je logičko epistemološka kritika čitave naučno istraživačke prakse u svim njenim logičkim, tehničkim, organizacijskim i strategijskim aspektima.Gnoseologija (teorija saznanja) bavi se ispitivanjem mogućnosti saznanja objektivnog sveta. Epistemologija se ograničava na ispitivanje naučnog saznanja!Metodologija ne proučava samo puteve i sredstva kojima nauka oslanjajući se na već postojeća znanja nastoji da ide dalje već proučava i naučni sistem- način na koji su sređena utvrđena naučna saznanja i naučno značajne pretpostavke. U naučnom sistemu mogu postojati teškoće koje koče dalji razvoj nauke- nedoslednosti, protivrečnosti koje nisu u skladu sa protivrečnostima u društvu i stvarnosti već nastaju zbog lošeg uopštavanja i povezivanja onoga što se već zna ili iz dogmatskog prihvatanja nekih stavova.Metodologija je najpotrebnija kada metod neke nauke nije dovoljno podesan za rešavanje naučnih problema, kad nema racionalnog reda i kada postoje neraščišćena neslaganja. Ti problemi mogu nastati kada nauka nema dovoljno razvijen metod, kada dođe do korenitih promena u teorijskim shvatanjima ili kada se pojave nova, bolja istraživačka sredstva. Ako u ovakvim situacijama ne dođe do promena zapada se u metodološki tradicionalizam.

Odnos metodologije prema teoriji saznanja i logiciLogika je nastojanje da se utvrde najrazumniji odnosi između ljudske misli i stvarnosti koji ljudskoj misli omogućuju da što bolje shvati ono što se u stvarnosti dešava i tako doprinese usavršavanju i proširivanju granica ljudske stvaralačke prakse. Područje na kome se metodologija, gnoseologija i opšta logika približavaju jeste područje osnovnih ontološko-gnoseoloških pretpostavki i na području ispitivanja kriterijuma istinitosti saznanja i razrada načela njihovog proveravanja. Ono što je za gnoseologiju osnovni problem u metodologiji se rešava postulativno.- bez ulaženja u neko detaljnije gnoseološko ispitivanje.Teorijska nauka je organizovano, metodično nastojanje da se dođe do objektivnog, proverljivog, preciznog opšteg i sistematskog saznanja o odeređenom delu stvarnosti koji je predmet njenih istraživanja.

1

Stanovišta koja su neprihvatljiva u naučnom saznanju su subjektivizam i apsolutni skepticizam!Neopravdano je metodologiju svesti na ispitivanje i razvijanje kriterijiuma za proveravanje onog što je saznato, metodologija je i heuristika, ona treba i da upućuje istraživanja u pravcima u kojima je najverovatnije da će se postići nova korisna saznanja. Metodologija je prilagođena uslovima određene nauke, a to su: stepen njene razvijenosti, posebnosti područja stvarnosti koje istražuje, posebnost ugla pod kojim pristupa svom predmetu.

Metodologija i naučna teorijaSvaka nauka raspolaže većim ili manjim fondom znanja u vrlo različitom stepenu opštosti. Elementarniji delovi tog fonda čine izvornu naučnu građu na kojoj se nauka zasniva i pomoću koga dokazuje svoje teorijske stavove. U tom fondu se nalaze i iskustvena uopštavanja, hipoteze, zakoni, teorije, uži teorijski sistemi i jedinstven teorijski sistem u koji se teži da integriše svo teorijsko znanje kojim nauka raspolaže. U nekim naukama nema potpuno razvijenog tog teorijskog sistema. Ako se sve ovo uključi u naučni metod onda se nauka svodi na metod, apored preostaje još samo pedagoška naučna delatnost čiji je zadatak da priprema nove naučne kadrove iobavesti ih o dostignutom stanju nauke i njenom metodu.Svako istraživanje mora polaziti od dostignutog nivoa znanja jer bi istraživač mogao da otkrije već otkriveno. (tekst i kontekst ?)U naučni metod spadaju misaone radnje pomoću kojih naučnik stvara polaznu hipotetičku osnovu svog i istraživanja, analizirajući postojeće naučno saznanje i otkrivajući praznine i mogućnost povezivanja činjenica koje nisu sagledane. Potom tu spada sve što treba učiniti da bi se od te osnovice pribavila potrebna obaveštenja o stvarnosti na osnovu kojih se može ispitati da li su polazne pretpostavke opravdane- iskustvena evidencija. Tu je i treća faza koja se sastoji u nastojanju da se rezultati istraživanja na što aktivniji način uključe u postojeći fond znanja.Svojim logičkim i tehničkim pravilima i heurističkim idejama metod treba da omogući pronalaženje što adekvatnijih rešenja za raznovrsne istraživačke probleme. Naučna teorija je jedan od najsnažnijih izvora!Metodologija ne može da bude zavisna ni od koje posebne naučne teorije i zato nije opravdano poistovećivanje metodologije i naučne teorije. Metodologija je metateorijska logička disciplina.

Sastavni delovi metodologijeU razvijenoj metodološkoj zamisli mogu se izdvojiti tri grupe problema: logički, tehnički i naučno- strategijski na koje se mora gledati u nerazdvojnom jedinstvu.Logički problemi- način formiranja naučnih pojmova i način analize sadržaja, ispitivanje logičke strukture naučnih uopštavanja, zakona, teorija, uloga hipoteza i izgradnja pravila koja treba da omoguće potpunije proveravanje naučnog saznanja.Tehnički- sredstva kojima se nauka služi u prikupljanju iskustvenih podataka, postupci i sredstva u njihovom sređivanju i obradi, tehnička pravila o organizaciji istraživanja.U sociologiji se razlikuju tri faze o gledanju na ulogu i sadržaj metodologije! Prva faza- XIX vek i XX do početka I s. rata preovladavali su logički problemi a o tehnici se malo govorilo. Socioilogija je raspolagala slabim istraživačkim aparatom i bila skoro nesposobna za prikupljanje podataka- Dirkem Pravila socioloskog metoda; metodološke studije Vebera. U to vreme konstituisanje sociologije u nauku bilo je od centralnog značaja.Druga faza- 20-ih do sredine 50-ih period empirističkog tehnicizma; diskutuje se o tehničkim pitanjima najčešće o sredstvima kojima bi sociologija mogla sama da prikuplja podatke. Metodološki tehnicizam nastao je u Americi, ali je u njegovom razvoju vrlo veliku ulogu imalo nekoliko evropskih naučnika. Posle II s.rata ponovo je počela da se razvije naučna delatnost u

2

centrima sociološke misli, Nemačkoj i Francuskoj. Tehnički momenti dobijaju smisao tek kada se uključe u logičko-epistemološka načela nauke.Treća faza- 60-ih godina pojavilo se nekoliko kritika površnosti i jednostranosti empirizma i metodološkog tehnicizma i kritike neplodnog teoretisanja bez naučnog istraživanja.

Metodologija i naučna strategijaNaučna strategija se sastoji u određivanju osnovnih ciljeva naučne delatnosti za čije se ostvarivanje zahteva duži period i označava osnovnu usmerenost naučnih istraživanja. Tu spada i razmatranje najsvrsishodnijih puteva i sredstava. Postoje praktični ciljevi i teorijski ciije ostvarenje treba da omogući brži razvoj naukeLogička zamisao metodologije negira mogućnost uticaja metodologije na formiranje naučne strategiije jer je svodi na razmatranje i unapređenje postupaka za proveravanje naučnog saznanja i isključuje heuristički momenat. Iako strategija kao stvaralački akt ne može da se normira na metodološkoj ravni se može razmatrati da li je određeni istraživački pristup manje ili više podesan za rešavanje problema.

Metodologija i sociologija naukeSociologija nauke proučava društvene uslove u kojima se javlja nauka i uticaje društvenih činilaca na njenu delatnost. Metodologija pronalazi optimalne norme za naučnu delatnost ali se nikada ne sme izgubiti iz vida stvarnost u kojoj će se ona primenjivati, tako da se realistična norma zasniva na dobrom poznavanju stvarnosti i na otkrivanju mogućnosti koje u tom delu stvarnosti postoje i normiranju najbolje mogućnosti. Zato mora da vodi računa o saznanjima kojima raspolaže sociologija nauka.Saznanja društvenih nauka su u mnogo neposrednijoj vezi sa društvom koje često ima suprotne interese, tako da je uticaj društva na društvenu nauku neposredan ičesto negativan. Sociologija nauke ispituje i unutrašnju organizaciju naučne delatnosti, njene institucionalne oblike i odnose, profesionalne karakteristike, rasprostranjena shvatanja o naučnoj vrednosti teorijskih stanovišta i sl. Metodologija ima mnogo koristi i od proučavanja neposrednih društvenih odnosa koji se uspostavljaju prilikom prikupljanja raznih podataka, sto takođe spada u domen sociologije nauka.

Izvori metodoloških saznanjaGlavni i najvredniji izvor originalnih metodoloških iskustava saznanja su najkvalitetnija naučna istraživanja koja su svojom originalnošću unapredila naučnu praksu. Povećao se udeo beznačajnih radova u nauci ali ima i velikih i naročito značajnih dostignuća. Drugi značajan izvor jeste praćenje logičke i gnoseološke misli u filozofiji. Metodologija mora da organizuje i specifično metodološka ispitivanja da bi se npr. Utvrdio uticaj ili oblici anketarske greške ili da bi se saznala „lična jednačina“ istraživača.

3

OSNOVNA SHVATANJA O SOCIOLOŠKOM METODU

Marksov metodMnoge Marksove ideje javljaju se jos u Nemačkoj ideologiji i Bedi filozofije , ali njegov metod svoj potpuno razvijen oblik stiče tek krajem 50-ih a razvija se i razjašnjava tek 70-ih. Glavne podsticaje je izvlačio iz Hegelove filozofije i klasične političke ekonomije. Njegova istraživanja su došla posle Kontovih i Milovih pa je bio u prednosti jer je mogao da koristi rezultate opšteg napretka društvenih nauka. U najranijim radovima koji su se ticali Marksovog metoda najčešće se raspravljalo o vrednostima i osobenostima dijalektike a manje se epistemološki ispitivao njegov metod. U delu Kapital nije izložena samo teorija o kapitalizmu već i temeljna gledišta o ljudskom društvu uopšte i o osnovnim tokovima njegove istorije i budućnosti. Marks je smatrao da se proučavanje odnosa i struktura razvijenih oblika društvene proizvodnje omogućava da se retrospektivno bolje shvate odnosi i strukture njenih ranijih istorijskih oblika. Marks nije nigde celovito izložio svoja metodološka shvatanja. Na osnovu objavljenih dela mogu se tačno videti etape kroz koje je prošla Marksova vizija društva. Prva osobenost Marksovog rada jeste uočavanje da nepomirljivi klasni sukobi i suprotnosti leže u osnovi čitavog dela istorije u kome postoji klasna diferencijacija. Proučavanjem tog perioda traži način za slom kapitalizma. Pre početka rada na Kapitalu iskristalizovalo se Marksovo shvatanje odnosa naučne misli i društvene prakse. Nauka treba da bude kritička analiza postojećeg da bi u njemu otkrivala protivrečnosti i zakone razvoja. Naučno- kritički stav jeste preduslov efikasnijeg uticaja nauke na praksu. Ipak nikada nije gubio iz vida saznajnu proirodu nauke. Njen cilj može da bude samo istina, potpunije i dublje saznavanje stvarnosti.Srodnost Mrksovog i Hegelovog metoda proističe iz kritičke prerade niza Hegelovih ideja: svestranosti i istoričnosti pristupa društvu kao složenoj protivrečnoj i razvojnoj celini; iz shvatanja odnosa biti, pojave i privida i uloge raznih metodskih postupaka u otkrivanju tih odnosa. Osnova bitnih razlika među njima jeste u suprotnom ontološkom i opštem teorijskom stanovištu, tako ni jedna od logičko- metodoloških kategorija nije mogla biti preuzeta u svom izvornom sadržaju. Marks je temeljno proučavao brojne nauke kako bise upoznao sa novim istraživačkim postupcima i osposobio se da ih sam koristi, što se vidi u njegovom korišćenju statistike. Marks ističe da se način izlaganja mora formalno razlikovati od načina istraživanja. Deduktivni oblik njegove teorije je samo završni rezultat istraživanja koja su trajala nekoliko decenija. Marksova proučavanja su išla u dva pravca. Prvi, brižljivo i obimno prikupljanje pojedinosti o istorijskom razvoju kapitalizma i njegovih najrazvijenijih oblika. Drugi, kritička analiza postojećih naučnih shvatanja o kapitalizmu i ljudskom društvu. Teoriju je izgrađivao na osnovu proučavanja kapitalizma u Engleskoj jer je tamo bio najrazvijeniji. Kasnije je proučavao u SAD jer se kapitalizam tamo razvijao ubrzano što je omogućilo proveru teorijskih saznanja, i u Rusiji zbog potpuno drugačijih uslova od onih koji su postojali u Engleskoj. Osim toga u Engleskoj su postojali i najbolji uslovi za proučavanje jer je tamo društvena statistika bila pristupačna. Marks je u svom istraživačkom radu nailazio na teškoće zbog nepostojanja potrebnih izvornih podataka. Nije mogao sam da organizuje prikupljanje, pa je morao da se osloni na postojeće izvore objašnjenja koja nisu nisu bila u teorijskom smislu idealna jer su nastala iz praktičnih potreba. Iako se služio statističkim izvorima on je na mnogim mestima ukazivao na obmanu koja je moguća putem statističkih podataka o ekonomskim i društvenim pojavama.Isražujući osnovne odnose kapitalizma kao tipa društveno- ekonomskog uređenja primenjuje apstraktno-analitički postupak. Ulogu eksperimenta u društvenim naukama ima apstrakcija tj.

4

misaoni eksperiment pri kome se osnovni odnosi jedne složene stvarnosti izdvajaju apstrakcijom da bi se mogli analizirati u što čistijem vidu. Apstrakcija je moguća samo ako se dobro poznaje predmet istraživanja, jer je samo tako moguće izdvojiti bitne osobine. On ne analizira kapitalizam sa užeg ekonomskog stanovišta, već sa šireg sociološkog i filozofsko-antropološkog. Smatrajući da se odnosi u kojima se ljudi nalaze u društvenoj proizvodnji nalaze u temelju društva, polazeći od analize privrede stvara celovitu sliku društvenih odnosa u kapitalističkom sistemu. Društveno ekonomsku situaciju u kapitalizmu uprošćava na sledeći način:-pretpostavlja čist kapitalizam u kome nema tragova ranijih društveno-ekonomskih sistema-apstrahuje spoljne međunarodne činioce-čitava razmena je potpuno ekvivalentna; cene odgovaraju vrednostima-usredsređuje se samo na odnose u proizvodnji a tek kasnije analizira međusobne odnose između užih kapitalističkih grupa (industrijski, trgovinski profit, zemljišna renta itd.)- apstrahuje i od uticaja koji nisu ekonomske prirode (ipak nikada ne isključuje postojanje moralnih činilaca npr. kulturni minimum najamnine)Postoje preduslovi kapitalizma, a to su robna proizvodnja zasnovana na razvijenoj društvenoj podeli rada koja opet ne bi mogla da postoji ako predhodno ne postoje pravno slobodni radnici koji sami nemaju sredstva za proizvodnju. Cilj kapitalističke proizvodnje je stalno povećavanje kapitala i moguć je samo prisvajanjem viška vrednosti. Ipak taj cilj nije subjektivan u svesti kapitaliste već je nametnut spolja kao izraz nužnih odnosa u sistemu bez čijeg poštovanja individualni kapitalista ne bi opstao jer ne bi bio konkurentan na tržištu (dobri kapitalista- Antonić).Kako je onda moguća ekvivalentna razmena kad istovremeno postoji i eksploatacija? Živi rad je jedini izvor vrednosti. Višak vrednosti je onaj deo koji prelazi vrednost radne snage koje je određena vrednošću sredstava za život i reprodukciju radnika. Kapitalista kada kupi radnu snagu produžava njen rad preko vremena potrebnog za proizvodnju vrednosti. Ovaj višak vrenosti kod Marksa je prikazan kvantitativno i tu se vidi njegovo udaljavanje od Hegela koji je matematiku smatrao apstrakcijom koja nema praktičnu primenu.Iz analize osnovnih odnosa Marks razvija osnovne dinamičke tendencije kapitalizma. On analizira osnovne faze u razvoju organizacije kapitalističke proizvodnje: kooperacija, manufaktura i mašinska proizvodnja. Tu on pokazuje šta svaka od ovih faza znači za povećanje društvene proizvodnosti i šta svaka od njih znači za radnike (mikro i makro perspektiva). Pronalazi osnovnu protivrečnost sistema: da se povećanjem proizvodnje pogoršava društveni položaj proizvođača.Naglašavanje društvene određenosti pojedinca nagoveštava mogućnost metodološkog individualizma jer je pojedinac polazna tačka. To se odbacuje jer je njegov proces istraživanja postepeno napredovanje od apstraktnog prema sve konkretnijem saznanju celine. Polazna tačka su društveni odnosi, najapstraktniji i najbitniji!! Iz analize faza organizacije Marks izvodi zakonite tendencije u razvoju kapitalističke svojine: sve veća koncentracija i centralizacija!U drugoj i trećoj knjizi Kapitala polazna apstrakcija kapitalističkog načina proizvodnje se sve više konkretizuje uključivanjem novih momenata: prometnog procesa, odnosa između viška vrednosti i profita, posebnih oblika kapitala itd. Primetna je široka primena funkcionalne analize u raščlanjivanju kapitalističkog načina proizvodnje. Svi osamostaljeni delovi društvenog kapitala smatraju se njegovim funkcijama. Funkcionalni pristup je primenjen na tri osnovne ravni: globalni društveno-ekonomski sistem;posebni tipovi užih organizacija; pojedinac. To je još jedno odvajanje od Hegela jer se kod njega funkcija pronalazi samo u svom užem značenju, kao matematički izraz.Kritika pogršnih „izokrenutih“ shvatanja o pojavnim oblicima kapitalizma je usredsređena na pogrešna shvatanja o poreklu profita. Da bi neka teorija to mogla da dokaže ona mora sama biti

5

u stanju da objasni razne pojave, i tu se Marksova teorija znatno udaljava od osnovnog proizvodnog odnosa.U korišćenju matematičkih sredstava, nakon jasnog određenja pojmovno- teorijskog okvira, ulogu dobija statistika. Treba imati u vidu da su neki osnovni pojmovi u njegovoj teoriji statistički određeni (društveno potrebno redno vreme, prosečni radnik itd. to su sve proseci do kojih je moguće dođi jedino uvidom u statističke podatke.Ovo Marksovo razvijanje teorije je ujedno i kretanje od biti prema sve potpunijem prikazu pojavne ravni. Da bi se bit i pojava mogle metodično povezati i tako izbegao privid, neophodno je otkrivanje posrednih članova u stvarnosti između biti i pojave. Konkretizacija se nastoji izvesti povezivanjem naučnih zakona različitog stepena ppštosti i apstraktnosti, npr. zakon kapitalističke akumulacije i zakon tendencijskog padanja profitne stope.Marks upošte ne razdvaja strukturalno i dinamičko. Dinamička kretanja proizilaze nužno iz strukturalnih odnosa koji se u pojedinim fazama razvoja uspostavljaju i menjaju u sistemu. Primer je način analize klasne strukture. Polazi od polarizovanog društva, a u Osamnaestom brimeru razlikuje 8 klasa. Njegova zamisao nije šablon već polazna teorijska osnova za ispitivanje klasnih oblika koji se u nekoj istorijskoj društvenoj strukturi mogu javiti.Sve osnovne Marksove apstrakcije kreću se u dimenzijama društveno-istorijskih totaliteta. Istorija je najširi totalitet, potom kapitalizam i pojedinac. Otuđenje je ono što se nalazi između totaliteta društva i pojedinca, jer društvo onemogućava pojedinca da se razvija i ispolji svoje svestrane mogućnosti. Apstrakcija totaliteta jeste teorijska osnova za razlikovanje bitnog od pojavnog, nužnog od slučajnog i stvarnog saznanja od iracionalnog privida. Bio je svestan da je apstrakcija nepovezana sa pojavnim oblicima stvarnosti, prazna spekulacija. Apstraktna osnova se mora napuniti iskustvenim sadržajem i tu veliku ulogu igra indukcija. Kada govori o strukturi razvijene teorije o društvu Marks ističe da je struktura teorije određena strukturom i razvojnim tendencijama razvijenog kapitalističkog načina proizvodnje, a ne istorijskim redosledom pojavljivanja njegovih pojedinačnih elemenata. Kapital je ekonomska sila buržoaskog društva i mora se izložiti pre zemljišne svojine iako mu ona istorijski predhodi. Analiza počinje sa industrijskim kapitalom, a tek na kraju se iznose osvrti na trgovački i zelenaški kapital, pošto su izložene funkcije ovih oblika kapitala u kapitalističkom načinu proizvodnje.Dakle, iako revolucionarna Marksova misao ne napušta tlo nauke, što se najjasnije ogleda u težnji da se između teorijskih apstrakcija i pojavnog opisa uspostavi što metodičniji odnos. To objašnjava zašto se u svojim istraživanjima služio najrazličitijim metodološkim postupcima, a njihova raznovrsnost bila je uslovljena realističnim osećajem za veliku složenost društva.

Kontov metodTri stadijuma (epohe) u razvoju društva

1.) Teološka2.) Metafizička3.) Pozitivna

Svaka epoha ima svoje šire društveno-istorijske osobine i svakoj od njih odgovara osoben način mišljenja.

1.) Teološka epoha u društvenom pogledu je čvrst i stabilan tradicionalni poredak, zasnovan na jedinstvenom sistemu teoloških dogmi na strogoj tradiconalnoj hijerarhiji. To je po Kontu mladost društva. To je vreme reda.

2.) Metafizička epoha ima izrazito prelazni karakter, ona je neophodna ali njen zadatak je samo privremen. Kritika mora da razori tradicionalne društvene ustanove i teološki način mišljenja kad oni počni da zastarevaju i više ne odgovaraju izmenjenim društvenim prilikama. Misao koja nastaje u tom preiodu je rušilačka po svojoj prirodi, nesposobna da

6

se organizije, nedostaje joj konstruktivni sadrzaj. Kont čitavi metafizičku fazu koja dolazi do vrhunca u francujskoj revoluciji smatra istorijski nižnim privremenim oboljenjem čoveka. Nesreća je što se to stanje, po Kontu, produžava iako više nema revolucionarnog zadatka. Društvena situacija se izmenila i treba da nastupi vreme konstruktivne izgradnje novog društva koja može da se zasniva jedino na nauci. Ovo je vreme apstraktnog progresa.

Prve dve epohe teže apsolutnom znanju, nastoji da se objasni poreklo svih stvari razlika je samo što se uzroci objašnjavaju na drugačiji način: u teoločkom duhu nekim verskim dogmama a u metafizičkom apstraktnim, spekulativnim idejama.

3.) Pozitivnu epohu karakteristiše spajanje reda i progresa u trajno i nerazdvojno jedinstvo. Čuvena Kontova izreka to najbolje objašnjava ordine ad progressum (redom ka progresu). Ovo spajanje je mogućno samo ako pozitivni duh prodre i u naučnu misao o društvu i dovede do konstituisanja egzaktnih društvenih nauka. Imamo napuštanje apsolutnih sašnajnih pretenzija i ograničavanje misli na one delove koji se mogu posmatrati.

Klasifikacija naukaKont je izgradio poznatu klasifikaciju nauka koja u njegovoj filozofiji nema samo sistematski već ima i istorijski smisao. On je smatrao da ta klasifikacija pokazuje i istoriju nauka i istovremeno najvažnije etape u razvoju pozitivnog duha kroz istoriju. Nauke se nižu sledećim redom:matematika, astronomija, fizika, hemija, biologija, sociologija kao poslednji član opšteg sistema i njegova kruna.Konstituisanje pozitivne naučne sociologije jeste odlučujući događaj na početku nove pozitivne epohe, koja se u punoj meri razvija tek pošto se društveni život uredi na naučnim načelima. Jedna od osnovnih teza Kontove metodologije jeste da način istraživanja mora biti što više prilagođen prirodi predmeta koji se ispituje. Metod treba učiti u neposrednoj naučnoj delatnosti i na iskustvima različitih nauka, jer svaka osnovna nauka u zavisnosti od osobene prirode svoga predmeta razvija neki od osnovnih metodoloških postupaka i pristupa.Kont je odlučan protivnik matematičkih metoda u sociologiji, i po Kontu se može primeniti samo na vrlo proste pojave. Svaka osnovna nauka je razvila ili usavršila neki od metodoloških postupaka. Astronomija je usavršila posmatranje i metod racionalnog predviđanja. U fizici se usavršava eksperimentalni metod. Hemija je naročito razvila metod sistematskog klasifikovanja pojava. Biologija uporedni metod. Sociologija razvija istorijski način proučavanja koji je ujedno njena glavna osobenost. Najveća razlika u metodološkom pogledu nalazi se između nauka o anorganskoj prirodi i biologije. Dok nauke o anorganskom svetu ispituju svoje predmete analitički, nastojeći da najpre utvrde i prouče elementarne pojave, a tek potom pokušaju da ta saznanju sintetizuju i na taj način dođu do saznanja o kompleksnim pojavama , biologija i sociologija moraju ići obrnutim putem. Unjima dominira ideja celine, ništa se u društvu ne može shvatiti ni razumeti ako se posmatra odvojeno od opšteg stanja organizma.Kont zastupa prizrazito globalistički metodološki pristup u proučavanju društva i svodi društvo na prilično apstraktam totalitet. Njegova opšta zamisao naglašava saglasnost, međusobnu povezanost i usklađenost svih delova u okviru društva. U njegovom shvatanju društva pojedinac je čista apstrakcija. Da društvo treba posmatrati kao celinu važi kako za proučavanje dinamike ili druš. razvoja tako i za proučavanje statike, strukturnih preseka u društvu. Jedino na opštoj istorijskoj osnovi se može razumeti kako su se razvijale pojedine vrste društvenih pojava. Istorijske serije (Kontov izraz) pokazuju razvojne tokove raznih ljudskih odobina i delatnosti. Kont govori o biološkim, intelektualnim, moralnim i političkim serijama. Ali je razvoj svake serije uključen u opšti istorijski razvoj društva. Karakteristike pozitivnog duhaPrva karakteristika jeste napuštanje apsolutnih saznajnih pretenzija i ograničavanje misli na one delove stvarnosti koji se mogu posmatrati. Oblast stvarnosti koja je preistupačma posmatranju se stalno širi i jedino u njoj je mogućno stvarno pozitivno tj. egzaktno i praktično saznanje.

7

Osnovni cilj nauke se sastoji upravo u otkrivanju zakona koji vladaju pojavama. Za pozitivizam je karakteristično vrlo pojednostavljeno, često sasvim fenomenalističko shvatanje zakoma. Kontovo shvatanje je tipičan primer. Naučni zakoni po njegovom mišljenju, izražavaju samo konstantne odnose među pojavama i to :

1.) istovremenog postojanja ili koegzistencije i 2.) pravilnog redosleda ili sukcesije.

Zbog toga on ne smatra potrebnim da se otkrivaju deterministički, ili uzročni činioci usled kojih se uspostavlja određen zakon. Pošto zakone shvata fenomenalistički smatra da se oni mogu lako izvesti iz pojava u njihovoj neposrednoj pojavnoj delatnosti. Naučni zakon dobija, stoga, sasvim opisno značenje, jer se neposredno izvodi iz pravilnosti koje su otkrivene među pojavama , a ne objašnjava se deterministički. Savremeno rečeno zakoni se povezuju sa čvrstim statističkim korelacijama. Iako je zakone shvatao na ovaj način Kont je isticao njihovu ulogu u povezivanju i sistematizaciji naučnog znanja. Otkrivanjem zakona koji vladaju u pojedinim oblastima stvarnostima povezuju se u pojedinim naukama ljudska znanja o tim oblastima. Svaka nauka se sastoji u povezivanju i objašnjavanju zakona koji su otkriveni u jednoj užoj oblasti stvarnosti. Ali Kont odlučno istupa protiv redukcionističkog shvatanja odnosa između raznih područja stvarnosti. No ipak zastupa potrebu saradnje raznih nauka koja treba da pomogne onim naukama koje proučavaju složenije, kako bi ih svestranije objasnile.Druga karakteristika -Pozitivni duh se ogleda, pre svega, u osnovnom stavu prema stvarnosti i načinu proučavanja iskustvenih pojava. Ovaj se najpotpunije ispoljava u nauci, ali nije korenito različit od zdravog razuma. Pozitivni duh je pre svega realan, nije sklon da se zanosi bilo kakvim iluzijama, on je praktičan. Treća karakteristika jeste težnja za sigurnim i pouzdanim znanjem. Kod konta vrlo značajno mesto zauzima teza da misao i saznanja o prirodi i društvu imaju ne samo neposredno praktičnu, operativnu već i društveno-integrativnu ulogu. Jedinstvena shvatanja o prirodi i društvu mogu i trba da služe kao idejna osnova uspostavljanja moralnog jedinstva društva.Četvrata karakteristika jeste težnja za što većo preciznošću. Peta se sastoji u tome da je pozitivni duh sušta suprotnost negativnom koji je sposoban samo da razara ali ne i da stvara, dok pozitivni duh nije po svojoj prirodi odredjen da ruši već da organizuje . Dok prve četiri osobine odvajaju poz.duh podjednako i od teološkoh i od metafizičkog perioda ova peta ga približava tološkom a odvaja samo od metafizičkog.Kao šestu navodi težnju da se svugde apsolutno zameni relativnim. Kontov jednolinijski evolucionizamKont je jedan od najizrazitijih predstavnika jednolinijskog evolucionizma u shvatanju društvenog razvoja koji se dešava po nepromenljivim zakonima. Kroz istoriju se ostvaruje progres jer u čovekovoj prirodi postoji stalna i neiskorenjena težnja za usavršavanjem u fizičkom, intelektualnom , moralnom i estetskom pogledu. Ali progres je spor i postepe, pogotovo moralni a on je i najvažniji jer od njega zavise oblik društvene integracije i sređenost društva a od ovih opet sposobnost društva za dalji napredak. Ljudska praksa ne može značajnije uticati na osnovni istorijski tok. Ovim se direktno suprotstavlja revolucionarnim shvatanjima. Za stvarni progres sposobno je samo sređeno društvoi zbog toga je uspostavljanje reda u aktualnom društvu jedini put da se ubrza progres.Sociologija mora da koristi istraživačke postupke drugih nauka kad ispituje odnos društva prema raznim nedruštvenim pojavama. Te postupke Kont smatra posrednim. Neposredni postupci koje sociologija upotrebljava u svojim istraživanjima su:

1.) Posmatranje - svako posmatranje se mora rukovoditi nekom teorijskom idejom. On želi da pobije različite tvrdnje da je objektivno posmatranje društvenih pojava nemoguće. Kont odbacuje i mišljenje da se u nauci ne mogu koristiti tzv.iskazi svedokatj. Objašnjenja dobijena od drugih posmatrača, kao i uopšte podaci koji su nastali izvan naučne delatnosti. Samoposnatranje nije primenljivo.

8

2.) Eksperiment - smatrao je da su u soc. neizvodljivi tzv. neposredni eksperimenti i zbog toga treba koristiti posredne eksperimente. Posrednim eksperimentima on je smatrao pojave koje odstupaju od normalnih društvenih dtanjakoja se zasnivaju na zakonima društvene harmonije, tj. postepenog progresivnog razvoja.

3.) Uporedna ispitivanja - Kont ima pridaje veliku važnost ali nije u mogućnosti da šire sagleda njihove saznajne mogućnosti. Zbog toga ona imaju u njegovoj metodologiji vrlo ograničenu ulogu.Ona treba da posluže za ispitivanje ranijih faza u društvenom razvoju a zatim da se pomoću njih utvrde uzroci zbog kojih se razvoj svih društava nije kretao istom brzinom.

4.) Istorijski metod - Kontov pojam istorijskog prilaženja ima najšire razmere i znači proučavanje društva i najopštijim istorijskim konturama. Sociologije neophodna istorijaska sinteza. Istorijski metod uopšte mora da bude globalan, da prikazuje stanje i razvoj celovitih društava a ne pojedinih užih delova.

Kritike:1.) Pojednostavljivanje metodološkog problema2.) Bio je ubeđen da je njegova teorija konačna- da se može samo dopunjavati ali ne i

dublje menjati.3.) Analizu i teorijsko objašnjenje shvata takođe vrlo pojednostavljeno.4.) Društvo je shvaćeno po analogiji sa organizmom.

Milov metodU logici, Mila je prvenstveno interesovao problem zasnivanja društvenih nauka na metodološkim načelima koja bi te nauke učinila što egzaktnijim. Mil se oslanja na Kontove ideje i nastoji da neke njegove vrlo uopštene stavove o metodu sociologije dalje logički razradi i upotpuni.Neslaganja sa Kontom:

1.) Mil smatra da je Kontovo shvatanje metodologije jednostrano. Kont raspravlja prvenstveno i skoro isključivo o postupcima pomoću kojih nauka dolazi do iskustvenih obaveštenja i novih saznanja uopšte, ali ne razrađuje logičko-epistemološke kriterije proveravanja njihove tačnosti. Kontovoj metodologiji nedostaje određen kriterijum istine, koji je neophodan za proveravanje tačnosti naučnih uopztavanja i teorijskih stavova. Po Milu metodologija mora podjednako da posveti pažnju istraživačkim postupcima za prikupljanje iskustvenih podataka i ispitivanju lpgičke strukture i iskustvenih podataka i iskustvenih uslova dokazivanja. U nauci nije dovoljno nešto otkriti. Da bi neko otkriće postalo trajan deo nauke ono mora da bude dokazano, a vrlo često tada upravo nastaju teškoće. O postupcima dokazivanja Kont malo govori. Mila pokazuje da Kont nije izneo nikakva pravila indukcije, on induktivišam zastupa samo kao opšti stav u naučnom istraživanju, ali ne razmatra logičke preobleme indukcije, logičku strukturu induktivnog zaključivanja i teškoće opravdanja induktivnih uopštavanja.

2.) Sledeći Milov prigovor odnosi se na zapostavljanje ispitivanje uzročnih odnosa među pojavama. Kont nije u stanju da razlikuje ono što Mil naziva fenomenalnim ili pojavnim zakonima, odnosno ono što se danas obično naziva stabilnim statističkim korelacijama ili uopštavanjima od uzročnih zakona. Mil smatra da su tek oni zakoni čija je uzročna osnova poznata naučni zakoni u punom smislu te reči.On tvrdi da se samo na otkrivanju uzročnih odnosa mogu zasnovati sigurniji induktivni zaključci.

3.) Zatim Mil iznosi sumnju da je Kontu bilo dovoljni stalo do stožrg proveravanja naučnog saznanja. Zarad sistematičnosti nauke Kont je bio spreman da žrtvuje preciznost, pa čak i tačnost pojedinih saznanja. S obzirom da je nauci namenio naglašenu ideološko-moralnu i društveno-integrativnu ulogu, njegov ovakav stav prema proveravanju saznanja je razumljiv.

9

4.) Naredna kritika se odnosi na Kontovo osporavanje psihologije kao posebne društvene nauke i naučne upotrebljivosti izvornih podataka dobijenih samoposmatranjem.

Naravno da treba reći i šta je to što je Mila oduševljavalo kod Konta. Pre svega ubeđenost da se društvo može naučno proveravati kao i priroda, zatim da se u njegovom razvoju mogu otkriti neminovni zakoni na osnovu čijeg poznavanja se može predviđati dalji razvoj društva. Mil je prihvatio Kontovo tumačenje da se osnovni smisao istirijskig razvoja sastoji u postepenom očovečavanju ljudske prirode, ljudskog društva i da je u tom razvoju napredovanje čovekovih umnih sposobnosti odlučujući pokretaćki činilac. Ali Milova vizija društva bitno se razlikuje od Kontove. Kont je bio organicist, on je naglašavao presudni uticaj društva kao celine. Mil je međutim društvo shvata na individualistički način, i u teorijskom pogledu bio sociološki nominalist. On je smatrao da je društvo proizvod međusobnih uticaja pojedinaca koji ga sačinjavaju, i da se osnovne pokretačke snage istorije nalaze u pojedincima. Pojedinci su žarišta društvene energije,oni se rukovode svojim raznim individualnim ciljevima. Ništa se u druptvu ne može dublje razumeti niti objasniti ako se dovoljno ne poznaju osnovne psihičke osobine pojedinaca iz kojih društvena delatnost crpe svoju energiju. Spor između sociološkog realizma i siciološkog nominalizma po prvi put se u susretu Konta i Mila jasno ispoljava.Mil na više mesta jasno definiše jedno krajnje nominalističko shvatanje društva. Zakoni društvenih pojava jesu i mogu da budu samo zakoni delovanja i strastiljudskih bića udruženih u društveno stanje. „Ljudi se, kad su udruženi ne pretvaraju se u neku drugu supstanciju sa različitim osobinama kao što su vodonik i kiseonik različiti od vode...ljudska bića u društvu imaju samo one osobine koje se mogu izvesti i objasniti iz zakona o prirodi individualnog čoveka.U društvenim pojavama slaganje izroka je sveopšti zakon.“Ma koliko pojave bile složene, sve ono što iz njih sleduje i što u njima istovremeno postoji, proizilazi iz zakona odvojenih elemenata. Svaka složena društvena pojava je, dakle, posledica nekih osobina svojih elementarnih delova, bez ikakvih novih kvalitativnih osobina i veće sposobnosti da menja osnovne osobine svojih elemenata. Osovine pojedinaca su pokretačke snage društva, dok je društvo samo posledica. Osnovna Milova teza, da su psihološki zakoni osnova svih zakona jeste prirodan zaključak iz ovog nominalističkog shvatanja. Spona između opšte psihologije i sociologije, kao nauke koja proučava društvo, treba da bude etologija (Milov termin za nauku koja trenba da objasni kako u određenim društveno-istorijskim uslovima opšte svim ljudima zajedničke osobine dobijaju specofičan karakter. Dok se opšta psihologija bavi najosnovnijim univerzalnim zakonima čovekove prirode, etologija proučava konkretnu psihologiju određene društvene sredine koja je nastala pod uticajem delovanja istorijske tradicije te sredine i njenog aktualnog stanja), čiji je zadatak da proučava zakone oblikovanja karaktera pojedinaca, društvenog karaktera pojedinih naroda i klasa u raznim istorijskim razdobljima. Individualni i društveni karakter obrazuje se pod uticajem osobenih društveno-istorijskih okolnosti a među najvažnije okolnosti je ubrjao razlike u obliku vladavine, u običajima, načinu vaspitanja,... Etologija se u svojim ispitivanjima mora služiti deduktivnim metodom, jer se obrazovanje konkretnog psihološkog karaktera pojedinaca i društvenihkolektiva ne može ispitivati pomoću eksperimenta. Eksperiment se može primeniti u punoj meri u opštoj psihologiji, pa iz opštih zakona o ljudskoj prirodi koji su utvrđeni eksperimentalno, i iz poznavanja društvenih prilika određenog društva etologija izvodi deduktivno objašnjenje konkretnog karaktera pojedinaca i kolektiva koji dominira u datom društvu. Etologija prema tome stvara tzv. srednje principe ljudske prirode. U savremenoj sociologiji se ista ideja razvila u poznatoj Mertonovoj tezi o neophodnosti teorije srednjeg obima koje treba da budu prelaz između prostog opisivanja pojedinačnih pojava i širih sistematskih teorija.Drugi razlog kojim Mil opravdava neophodnost da se sociologija zasnuje na psihologiji i njenim saznanjima jeste epistemološke prirode.Induktivnim putem mogu se otkriti samo tzv. empirijski zakoni, koji su ustvari iskustvena uopštavanja a ne uzročni zakoni. Punu vrednost ovi zakoni

10

dobijaju tek kada ima pođe za rukom da se oni deduktivnim putem izvedu iz nekih osnovnih uzročnih zakona. Postavlja se pitanje zašto se uzročni zakoni ne mogu otkrivati induktivnim putem? Mil smatra da je to zbog toga što se sa društvom ne može eksperimentisati, a ubeđen je da se uzročne veze mogu otkriti samo eksperimentom. Zbog toga se sociologija mora oslanjati na deduktivna zaključivanja, jer samo deduktivnim izvođenjem otkrivenih uzroka društvenih pravilnosti iz osnovnih psiholoških i etoloških zakona ona može dokazati i objasniti njihov uzročni karakter. On je pridavao veliki značaj inverznom deduktivnom postupku u kome se ne polazi od utrđenih najopštijih premisi nego od poznatih iskustvenih činjenica i pokušavaju se post factum pronaći opšte premise pomoću kojih bi se već poznate činjenice mogle deduktivno objasniti. Invrznom dedukvijom se pokušava da otkrije teorijska veza između utvrđenih iskustvenih pravilnosti i nekih proverenih ili hipotetičkih opštih teorijskih stavova. Zanimljiv je i Milov stav prema istorijskom metodu. On smatra da se bez istorijskog proučavanja ne mogu otkriti zakoni istovremenog postojanja raznih društvenih pojava u globalnim društvima i zakoni prema kojima jedan tip globalnog društva proizilazi iz drugog.Tek kada su istorijskim putem otkriveni konkretno-istorijski oblici , u kojima su se razvijala pojedina društva i civilizacije oni se mogu objašnjavati inverznom dedukcijom.Mil se slagaosa Kontom da u globalnom društvu postoji čvrsta međusobna zavisnost i opšta saglasnost svih njegovih delova. Mil ilustruje svoje gledište jednom analogijiom s biološkom i medicinskim proučavanjem čoveka. Iako opšta fiziologija proučava organizam u celini , neophodno je specijalno proučavanje pojedinih organa.Upravo zbog toga korisno je postojanje posebnih ali ne i nezavisnih posebnih nauka. Štetne posledice u diferencijaciji društvenih nauka pojavljuju se tek onda kad počnu da gube iz vida povezanost svog užeg područja sa ostalim delovima društva i društvom kao celinom. Po Milu sociologija je nauka o opštem stanju društva, a njen osnovni zadatak je da ispita uzroke koji određuju opšte stanje društva. Opšte stanje društva se sastoji iz niza međusobno povezanih činilaca među kojima se ističu:stepen znanja, intelektualne i moralne kulture određenog društva , profesionalna struktura, klasna podela društva i klasni odnosi, ono što se danas zove društvenom kulturom zajednička verovanja,estetska razvijenost ukusa, i političko-pravno uređenje u smislu oblika vladavine,najvažnijih zakona.Kritike:

1.) Milova sociološka zamisaoje možda najdosledniji primer psihološkog redukcionizma. Društvo se sastoji iz mase pojedinaca, a u prirodi pojedinaca treba tražiti sve osnovne činioce usled kojih se u društvu dešavaju razne pojave.

2.) Osnovna epistemološka slabost, se sastoji u tome što je neosnovano smatrati da sociološki i psihološki zakoni imaju tako radikalno različit epistemološki karakter.

3.) Mil je suviše skeptičan u poglediu mogućnosti otkrivanja uzročnih odnosa u društvu.4.) Uglavnom se ograničio na razmatranje logičkih problema i to pre svega na probleme

stvaranja iskustvenih uopštavanja i njihovog teorijskog objašnjenja.

Dirkemov metodSvojim sociologizmom stvara jednu varijantu organske teorije o društvu koja bi se mogla nazvati etičko-idejnom. Pretpostavke njegove teorije se ne odnose na neke biološke osobine čoveka, niti na individualne psihiške osobine. On smatra da su ideje i moralne norme srž društva kao posebnog dela stvarnosti. U društvu spontano nastaju kolektivne predstave, ideje i ti idejni i etički sadržaji su preduslov normalnog društvenog života. Na njima se zasniva mogucnost sporazumevanja ljudi, saradnja u raznim oblicima kolektivne društvene delatnosti i etička saglasnost o opravdanosti odredjenog tipa društva. Na taj način se u koletivnoj svesti kristalizuju kolektivni oblici delovanja, mišljenja i osećanja. Pojedinci usvajaju ove osnovne elemente kolektivne ili društvene svesti putem vaspitanja. Osnovni zadatak socijalizacije jeste da izmeni urođenu individialisticku i nesocijalnu prirodu ljudi, da je obuzda i da na taj

11

način ljude osposobi za normalno učešće u društvenom životu. Kolektivnu svest ne treba proučavati u njenim individualnim oblicima, tj. ispitujuci kako pojedinci shvataju pojedine njene sadržaje i koliko je sadržaj kolektivne sveti zastupljen u svesti pojedinaca, nego, pre svega, u njenim kolektivnim društvenim manifestacijama. Glavnim kolektivnim oblicima njenog ispoljavanja Dirkem je smatrao pravni sistem, etička shvatanja određenog društava, njegova religijska verovanja, politička shvatanja, umetnička dela i običaje. Drugo sredstvo za izdvajanje društvenih pojava iz njihovog ispoljavanja Dirkem je video u statistici . Statisticke pravilnosti u pojavama koje na prvi pogled zavise od čisto individualnih uzroka,na primer, stat. pravilnosti skalapanja brakova po Dirkemi su bile najbolji dokaz da se u njima ispoljavaju neka nadindividualna, kolektivna stanja. U masovnim pojavama dolazi do izražaja izvesno stanje kolektivne duše. Posto statistika nastoji da eliminiše sve ono sto je u pojedinačnoj pojavi individualno, da bi došla do nekih kolektivnih pozatelja, Dirkem je smatra neophodnim sredstvom za proučavanje društvenih pojava.Opštost nije jedina ni najvažnija osobina društvenih pojava. Njihova najvažnija karakteristika jeste prinudni karakter sto znaci da postoje raznovrsni oblici društvenih sankcija pomocu kojih se kažnjava odstupanje od, u datom drustvu opšte usvojenog načina delovanja, mišljenja i osećanja. Prinudnost društvenih pojava je najbolji dokaz da se njihov koren ne nalazi u pojedincu, jer u odnosu na pojedinca one se uvek javljaju kao prinuda. Ponekad pojedincu koje je potpuno usvojio neke sadržaje društvene svesti , izgleda da nemaju prinudni karakter, ali to je samo iluzija, kaze Dirkem. Jedina razlika je što u tom slucaju društvena prinuda deluje iznutra.Jezgro kolektivne svesti i društva uopšte sastoji se iz osnovnoh moralnih ideja i moralnih ideala. Društvo je „pre svega skup ideja, verovanja, osećanja svih vrsta koja se ostvaruju preko pjedinca“ kao sto se vidi on društvo shvata na izrazito spiritualistički način, ističući u prvi plan etičke momente. Društvu daje pre svega ulogu stvaraoca discipline, normi i pravila.Društvena svest se međutim javlja u različitim oblicima i zbog toga se pojavljuju rayličiti tipovi solidarnosti na kojima su izgrađena pojedina društva. Dirkem je razlikovao dva osnovna tipa solidarnosti: mehanički i organski. Ta dva tipa odgovaraju dvema različitim morfološkim strukturama društva. Sve se u društvu razvija u zavisnosti od društvene morfologije. Društvo se može pojavljivati u vrlo uskim teritorijalnim delovima koji su međusobno labavo povezani. Najčešće se povezuju samo zbog odbrane na širem području ili zbog izdržavanja svoje osnovne političke društvene organizacije. Ovde provlađuju lemenske i srodničke veze. U tim uskim okvirima nema ni mogućnosti a ni potrebe da se razvija podela rada i postoji ograničen broj zanimanja kojima se ljudi bave. Segmentiranoj organizaciji društva odgovara mehanička solidarnost i kolektivna svest čije su gotovo sve norme strogo obavezne za svakoga. Tu su svi jednaki i od svih se trazi da se u životu čvrsto pridržavaju svih društvenih običaja, koji su vrlo kruti ( primer plemena, nerazvijena sela ili područja sastavljena od nekoliko međusobno povezanih sela). Drugi oblik društvene organizacije nastaje kad počnu da se lome okviri lokalnih delova, jer se počinju razvijati brojne društvene veze, ekonomske i druge. Na širim područjima. Tada se umnožavaju saobraćajnice i putevi, rastu gradovi u koje se nagomilava stanovništvo sa svih strana. Pošto ljudi u društvu preuzimaju različite uloge, pošto se njihov život više ne zatvara od rođenja do snrti u društveno homogeno područje sa prečnikom od nekoliko kilometara, postaje neodrživa krajnja jednolicnost svih sadržaja društvene svesti , te se ona funkcionalno diferencira da bi mogla odgovoriti daleko više izdiferenciranoj podeli rada i složenijoj društvenoj organizaciji. Po Dirkemovoj teoriji, društveni razvoj se svodi na sve vecu diferencijaciju društva. Međutim društveni razvoj ne mora značiti povećanje sreće i blagostanja ljudi. Štaviše nerazvijena društva mogu u okviru svojih mogućnosti više zadovoljiti potrebe svojih članova nego razvijena društva koja nisu čvrsto ni integrisana ni solidarna. Drugo, društveni razvoj nije apsolutno nužan; on je posledica istorijskog sticanja nekih okolnosti. U te okolnosti Dirkem je ubrajao:

12

1.) povećanje gustine stanovništva i to ne samo mehaničko vec i stepen isprepletanosti najrazličitijih društvenih veza na širim teritorijama. 2.) da ranija mehanička kolektivna svest nije suviše čvrsta i da ona dozvoljava odstupanja koja postaju potrebna u novim prilikama. Kroz koje će faze proći neko društvo i kakve će osobenosti da stekne u svom razvoju zavisi od konkretne situacije a ne od univerzalne ljudske prirode kao kod Konta i Spensera.NORMALNE I PATOLOŠKE POJAVE - Cilj njegovih razmatranja o normalnim i patološkim pojavama jeste da izgradi epistemološku osnovu praktične primene sociološkog saznanja koja bi imala naučni karakter. Naučno uplitanje u društveni život je jedino moguće ako se naučno mogu razlikovati normalne i patološke pojave.Ispitujući mogućnost zasnivanja naučne društvene patologije, Dirkem nastavlja, za pozitivizam vrlo karakterističan, konforsmističan odnos prema postojećoj društvenoj stvarnost. Normalno se izjednačava sa onim što je u nekom društvu prosečno, a sve šta u većoj meri od proseka odstupa smatra se patološkim. Opravdanje za ovo gledište se nalazi u delovanju mehanizma društvenog odabiranja koji dozvoljavaju da opstane samo ono što je za određenu vrstu(društvo) korisno. On zahteva da se normalni karakter prosečnih pojava i teorijski objasni. Ovo je po njegovom mišljenju naročito potrebno kada se društvo nalazi u prelaznim fazama, na početku svojih dubljih promena.Tada prosečne pojave ne moraju da budu veše normalne. Dalje zaključke o normalnosti nekih pojava treba proveravati u drugim društvima sličnog tipa. Osnovanije je snatrati normalnim opšte osobine odrđenog tipa društva nego osobenosti koje on dobija u pojedinačnim društvima. Na kraju Dirkem spominje još jedan sasvim drukčiji kriterijum za razlikovanje normalnih i patoloških pojava. Normalno dobija novo značenje-racionalno utvrđene optimalne norme. U stvari samo u tom značenju je normalno opravdano suprotno patološkom. Normalno u smislu prosečnog jeste antipod izuzetnog a ne patološkog. Konformizam njegovih osnovnih shvatanja o prirodi normalnih i patoloških pojava dovodio ga je do vrlo neočekivanih i naučno neosnovanih zaključaka. Najkarakterističniji primer jeste gledište da je kriminal dok se kreće u granicama koje su prosečne za određen tip društva, ne samo normalna već i društveno korisna pojava. U kriminal spadaju svi postupci koji vređaju snažna osećanja kolektivne svesti ali on upravo zbog toga : 1.) ne dozvoljava kolektivnoj svesti da postane nesposobna za društvene promene i 2.) kažnjavanje kriminalaca je društveni čin kojim se učvršćuje društvena kolektiva svest. Ovo shvatanje ilustruje primerom osude Sokrata. Postoji niz razloga protiv ovakvog shvatanja društvene patologije. Dirkem je pozitivno pravo shvatao kao izraz kolektivne svesti tj. kao spontano ispoljavanje volje društvene celine, a zatim verujući u normalnost spontanog dručtvenog razvitka, on nije smatrao da treba naučno ispitivati razne norme pozitivnog prava da bi se utvdilo da li su one stvarno usmerene protiv društveno patoloških pojava.Dirkem razvija jednu vrlo celovitu metodološku zamisao u kojoj su vrlo srazmerno zastupljeni svi osnovni metodološki problemi: 1.) način stvaranja iskustvene naučne evidencije 2.) objašnjavanje utvrđenih iskustvenih odnosa 3.) dokazivanje naučnih stavova. Bio je vrlo nezadovoljan opštim stanjem sociologije svoga vremena, a koren tih slabosti je video u nemetodičnom odnosu sociologa prema stvaranju iskustvene evidencije za svoja zaključivanja. On kritikuje apstraktno spekulaticni karakter većine socioloških radova, jak uticaj ideoloških i prakticističkih elemenata na sociološku misao, kao i veliku nesistematičnost u prikupljanju neophodnih iskustvenih obaveštenja. Način stvaranja naučne iskustvene evidencije je polazna tačka Dirkemove metodološke zamisli. Prvo njegovo pravilo koje treba da obezbedi uspostaviljanje metodičnog odnosa prema društvenoj stvarnosti u sociološkim istraživanjima jeste da se „društvene činjenice posmatraju kao stvari“. Smisao ovog pravila jeste zahtev da se u proučavanju drušzva zauzme isti onakav

13

stav kakav egzaktne prirodne nauke zauzimaju prema predmetu svog ispitivanja. Vrednost podataka o pojavnim oblicima društvenog života zavisi od toga koliko su oni podesni za otkrivanje njegovog unutrašnjeg kolektivno-psihičkog i idejnog sadržaja. Osnovne društvene pojave, tj. kolektivna moralna stanja ne mogu se neposredno posmatrati. O njima se može zaključivati samo posredno, na osnovu podataka o raznim oblicima ponašanja i društvenih normi kojima se ta ponašanja nastoje regulisati. Dirkemu je tako]e bila jasna ne samo neophodnost nego i logika sociološkog proučavanja tzv.latentnih struktura, npr. društvena solidarnost je izrazito moralna pojava koja se, sama po sebi, opire tačnom posmatranju i merenju, pa je stoga potrebno na mesto unutrašnje činjenice koja nam izmiče postaviti, neku spoljašnju činjenicu koja je simbolizuje, te da prvu ispitamo posredstvom druge. Cilj nauke nije, po njegovom mišljenju, opisivanje i sređivenje opažajnih podataka, nego da pomoću njih otkriva uzročne odnose i zakone koji se ne mogu zapaziti ne pojavnoj ravni.Problem operacionalnog definisanja teorijskih pojmova (razmatranje strukture izvornog naučnog objašnjenja)

1.) U prvim fazama istraživanja u plan prikupljanja podataka mogu da uđu samo pojave koje se mogu neposredno zapaziti. Kad činjenice još uvek nisu podvrgnute nikakvoj obradi, jedina njihova objašnjenja koja mogu biti dostupna jesu ona koja su dovoljno spoljašnja da bi neposredno bila vidljiva. S tim da su bez sumnje ona koja se nalaze dublje bitnija, i da je njihova vrednost u pogledu objašnjavanja viša. Polazne (operacionalne) definicije moraju omogućavati da se po čisto spoljnim znacima može utvrditi da li u svakom pojedinačnom slučaju postoji ili ne određena pojava.To je, pored objektivnosti postupaka prikupljanja podataka, bitan preduslov za postizanje sistematičnosti iskustvene evidencije.

2.) Dirkem uviđa da vrednost polaznih definicija kao i upotrebljivost prikupljenih podataka, zavise od njihove teorijske adekvatnosti tj. od toga da li izabrani opažajni elementi ovih definicija stoje u čvrstim odnosima sa nekom društvenom pojavom koja se moše neposredno posmatrati. Ukazivao je na neophodnost teorijskog definisanja naučnih pojmova i zahtevao je da se definisanje naučnih pojamova izvodi iz što šire uporedne perspektive.

Međutim u težnji da obezbedi što veću objektivnost iskustvenih podataka Dirkem je neopravdano sužavao njihove izvore.Umesto da se zalaže za što šire razvijanje raznolikih tehničkih sredstava za usavršavanje načina prikupljanja podataka, on naglašava da se društvene pojave mogu tim objektivnije posmatrati što se više odvoje od individualnih oblika u kojima se ispoljavaju. Društveni život stoga treba posmatrati u njegovim kristalizovanim kolektivnim oblicima, ne u individualnim oblicima ponašanja, nego u pravnim i moralnim propisima, narodnim poslovicama i izrekama kolektivnim činjenicama društvene strukture. Pri tom je dirkem odlučno osporavao naučnu vrednost podataka dobijenih samoposmatranjem, dakle društvene činjenice treba da posmatramo u samim njima, nezavisno od svesnih subjekata koji ih zamišljaju. Sledeće epistemološko načelo tiče se zalaganja za što sistematičnija izvorna obaveštenja. Da bi se ovo postiglo neophodno je da se, pošto je predmet jasno i nedvosmisleno operacionalno definisan, prikupljanje podataka protegne na sve slučajeve na koje se odnose definicije upotrebljenih naučnih pojmova. Dirkem kritikuje izvođenje opštih zaključaka o pojedinim vrstama društvenih pojava na osnovu njihovog proučavanjaa samo u nekim tipovima društva. Dirkem je pridavao veliki značaj statistici. Zbog toga što ona:

1.) nastoji da definiše predmet prikupljanja podataka pomoću nekih objektivnih, opažajnih obeležja

2.) pojave obuhvata ili poptpuno ili na osnovu nekog sistematskog načela izbora

14

3.) dolazi do agregatskih pokazatelja koji važe za određene skupove pojava, a u kojima gotovo potpuno iščezavaju osobenosti pojedinih individualnih slučajeva. Dirkem je smatrao da se agregatski pokazatelji mogu smatrati kolektivnim karakteristikama određenih skupova.

Društvene pojave nisu samo poseban deo stvarnosti u kome vladaju posebni društveni zakoni. Društvo je po Dirkemovom mišljenju autonomna sfera stvarnosti koja se kreće gotovo iskljućivo po svojim unutrašnjimzakonima, i na koju nedruštveni činioci nemaju veći uticaj.Opšte stanje društva ogleda se u njegovoj morfološkoj strukturi i karakteru njegove društvene svesti.Sociologizam zanemaruje ispitivanje uticaja nedruštvenih činilaca, pre svega biopsihičkih svojstava čoveka i spoljne prirodne sredine u kojoj društvo postoji. Društvo ima svoje posebne zakone različite od zakona psihičkog života pojedinaca. „Grupa misli, dela i oseća sasvim drugačije nego što bi to činili njeni članovi kada bi bili izdvojeni....“ Uzroci kolektivnih predstava, osećanja i stremljenja ne nalaze se u pojedincima nego u stanju u kom se nalazi društvo kao celina. Osnovno načelo objašnjenja uzroka društvenih pojava treba primeniti i u proučavanju njihovih funkcija. Dirkem je smatrao da proučavanje neke sociološke pojave nije završeno ako ej otkriven uzrok usled koga je ona nastala i kojije održava. Treba otkriti i njenu ulogu u određenom društvu tj. njenu funkciju. Društvena funkcija neke pojave sastoji se u objektivnom odnosu te pojave i društva kao celine. One se određuje po tome kakvu potrebu zadovoljava. Društvene pojave mogu služiti pojedincima, ali samo posredno. Neposredno one uvek služe društvu. Sociologističko objašnjnje uzroka društvenih pojava i njihovih funkcija treba da uvek, pre svega, uzima u obzir stanje društva kao celine u određenom vremenu. Dirkem gotovo sasvim ponekad potcenjuje uticaj istorijskih činilaca, samim tim što smatra da objašnjenje treba tražiti pre svega u aktu(a)elnom stanju društva. I drugo on jako sužava uzročni uticaj spoljnjih činilaca, tj. uticaj ostalih društava. U društvenoj sredini treba razlikovati i neke posebne ili uže sredine. Najvažnijim užim sredinama on je shvatao porodicu zatim društveno- profesionalne grupe i njihova udruženja i različite tipove naselja. Međutim dirkemovo shvatanje društvene strukture je nerazvijeno i slabo, upravo zato što nije uviđao da se u okviru podele rada, a na osnovu svojine u druš. strukturi stvaraju društveni slojevi, klase, staleži kao mnogo širi druš. oblici od društveno- profesionalnih grupa i da su upravo ti kolektivni oblici najvažniji uži društveni delovi. Trajna metodološka tekovina Dirkemovog shvatanja jeste čvrsto povezivanje uzročnog i funkcionalnog objašnjenja. Neka druš. pojava je objašnjena ako je utvrdjena njenja funkcija, ali je Dirkem bio svestan da funkcija neke pojave ne objašnjava njeno poreklo, jer pojava najpre mora postojeti da bi obavljala neku funkciju i da je toga treba treba odvojeno ispitivati uzroke koji su proizveli neku pojavu od funkcije koju ona ima u društvu. Takodje odnos uzroka i funkcije shvata vrlo recipročno.Fukcija koju nerka pojava obavlja može istovremeno rađati ili bar obnavljati njen uzrok. Treba istaći da Dirkemovo shvatanje funkcije kao objektivnog odnosa između pojave i određenog stanja društva teorijski opravdano. Funkcija, prema tome, ne zavisi samo od izdvojeno uzetih objektivnih osobina pojeve koja funkciju vrši, nego se javljka kao odnos. Što se tiče eksperimenta Dirkem se slagao sa Milom da eksperiment nije šire upotrebljiv. Najvažniju zamenu za eksperiment je video u uporednim istraživanjima. Ako se proučavanjem nekih pojava samo u jednom društvu ne mogu pouzdano razdvojiti činioci koji zajednicki na njih utiču i odvojeno ispitivati delovanje svakog od njih to se može postići ispitivanjem tih pojava u različitim društvima. Dirkem je međutim bio ubeđen da s ena uporednom planu rešavaju svi osnovni teorijski zadaci sociologije, jer se samo upoređujući pojave uraznim društvima može otkriti ono što je u njima zakžjedničko.Osnovne ideje Dirkemove uzročne analizeMetod zajedničkih promena( samo jedno od 4 Milova pravila za eksperimentalno utvrđivanje uzroka) je smatrao upotrebljivim za ispitivanje društvene uzročnosti. Ako se utvrdi da se dve vrste pojava stalno nalaze u isti odnosima i stalno se menjaju na određen način ima dovoljno

15

razloga da se pretpostavi da između njih postoji neka uzročna veza. Ipak on je znao da se samo na osnovu stabilnosti korelacija ne može zaključiti da one izražavaju uzročne odnose, pošto ima i prividnih korelacija. Neke od prividnih korelacija nastaju usled toga što su obe vrste korelisanih pojava posledica mekog zajednočkog uzroka koji se u korelacji ne pojavljuje. Primer: iako je utvrđena vrlo čvrsta pozitivna korelacija između stepena obrazovanja i učestalosti samoubistva tj. da je sto je više obrazovanje to je veća učestalost samoubistva to ne znači da bi bilo opravdano objašnjavati ovu korelaciju kao rezultat neposrednog uzročnog uticaja obrazovanja na povećanje sklonosti ka samoubistvu. Smatrao je da su to posledice jednog zajedničkog uzroka koji je on video u opadanju tradicionalnih shvatanja. A istovremeno gubitak vere u tradicionalna shvatanja u društvu, koje nije na novi način uspostavilo svoju moralnu integraciju, izaziva labavljenje unutardruštvenih odnosa koji su po Dirkemu tenelj na kome pojedinac gradi svoju društvenu i psihičku ravnotežu. Tek pošto je neka korelacija objašnjena pomoču proverenih teorijskih stavova ima više opravdanja očekivanje da je u njoj izražen uzročan odnos tj. da ona nije samo prividna. Pošto je neki korelacijski odnos svestrano razmotren treba uporednim istraživanjem ispitati širinu njegovog važrnja, tj. da li je on stalan u najrazličitijim prilikama ili važi samo za određena društva ili neka njihova opšta stanja. Kritike:

1.) Dirkemovo prilično nekritično prihvatanje induktivizma kao osnovnog metodološkog pristupa u proučavanju iskustvenih pojava. Ističući s pravom značaj objektivnog i sistematskog opisa za razvoj teorije, Dirkem je uglavnom ograničio njenu funkciju na objašnjavanje utvrđenih opisnih uopštavanja.

2.) Jednostranost teorijskog stanovišta, njegov sociologizam i još određenije spiritualističko, idealističko-etičko shvatanje društva. Ovo shvatanje je nametalo da se u društvu vidi idealni moralni totalitet a da se nedovoljno uviđaju brojne oštre društvene suprotnosti i sukobi.

3.) Metodologija uvek zavisi od razvitka nauke i kad nauka pređe određeni stupanj svoga razvoja moraju se razvijati nova netodološka stanovišta.

Veberov metodVeberovi glavni metodološki radovi nastali su iz potrebe da u oštrom sukobu dva suprotna gledišta o društvenim naukama- istorizma i shvatanja da su i u društvenim naukama neophodni teorijski sistemi-izgradi sopstveno stanovište. Smatrao je da naučnik treba da se interesuje za metodologiju upravo onda „kad neka nauka zapadne u krizu“. Veber je u diskusiju o metodu društvenih nauka ušao kao istoričar da bi tek postepeno postajao sve više sociolog ( njegovi prvi metodološki radovi odnose se na metod istorijskih nauka). U studiji O nekim kategorijama sociologije razumevanja, 1913. on izlaže svoju zamisao sociološkog metoda. Veber, u gore pomenutom sporu, pokušava da zauzme vrlo osoben srednji stav i da izmiri ili bar približi ta suprotna gledišta. On preuzima neke epistemološke ideje Diltaja i Rikerta, kao i istorijske škole u nemačkoj političkoj ekonomiji, ali ih znatno modifikuje, dopunjujući ih shvatanjima o metodu društvenih nauka. Veber je raspravljao o raznim metodološkim problemima ne trudeći se mnogo da svoju metodološku zamisao izloži u sistematskom obliku ( jedini njegov takav pokušaj jeste odeljak „Metodološki osnovi sociologije“). Usled toga, stavovi o mnogim pojedinim ključnim problemima nisu dovoljno jasni, a ni istovetni. U Veberovoj zamisli o metodu društvenih nauka i pre svega sociologije posebno se ističu sledeći problemi: 1. shvatanje načela izbora predmeta istraživanja, 2. stav nauke prema kulturnim vrednostima, 3. način objašnjavanja društvenih pojava i 4. pojmovna struktura idealnih tipova i njihova uloga u istraživanju i objašnjavanju društvenih pojava. Kada je reč o prvom problemu, Veber je tu bio pod najneposrednijim Rikertovim uticajem, jer i on smatra da ne postoje neki objektivni kriteriji po kojima bi naučnik mogao da odabere predmet svog

16

istraživanja. Smatra da se jedino s vrednosnog stanovišta može oceniti šta je u složenoj društvenoj stvarnosti u saznajnom pogledu važno i interesantno i na šta treba da se usmeri istraživanje. Dakle, odnos neke pojave prema nekoj vrednosti, jeste po Veberu osnova izbora predmeta istraživanja u beskrajno složenoj društvenoj stvarnosti. Prema tome, izbor predmeta istraživanja i njegovo teorijsko uobličavanje zavise u društvenim naukama od sadržaja kulture. Npr. ako je u nekoj kulturi osnovna vrednost podizanje materijalnog blagostanja, tom kulturnom vrednosti će se, svesno ili nesvesno, rukovoditi i naučna istraživanja. Ali, kada se pod pritiskom novog istorijskog iskustva počne dublje menjati osnovna usmerenost neke kulture, počinje i da se sumnja u ispravnost ranije vladajuće istraživačko-teorijske usmerenosti nauka. Za razliku od Rikerta, Veber ne veruje u objektivnost vrednosti i mogućnost stvaranja jedinstvenog vrednosnog sistema u kome ne bi bilo neotklonjivih protivrečnosti. Stvarnost je, po Veberu, iracionalna u vrednosnom pogledu. Prema tome, ne može postojati ni jedinstvena sveopšta i objektivna društvena nauka jer je i u nauci neizbežan izbor jednog od mogućnih suprotnih vrednosnih stanovišta. Veber nije bio kabinetski naučnik, njega je veoma interesovalo pitanje odnosa nauke prema društvenoj praksi. Kroz njegova razmatranja ovog problema provlači se nastojanje da se epistemološki dokaže kako društvene nauke mogu rešavati jedino tehničke zadatke. Po njemu, nauka iz dva osnovna razloga ne može uticati na osnovne vrednosne stavove: 1. ona je izgrađena na određenom vrednosnom stanovištu i zato nije u stanju da ga kritikuje. 2. iracionalnost osnovnih vrednosnih opredeljenja ograničava uticaj nauke na vrednosnom području. Ali ipak, Veber ne smatra ni da je uticaj nauke na vrednosti beznačajan. Ona može: 1. da pokaže pravi smisao vrednosnog stanovišta i šta treba da se čini da bi se ono do kraja oživotvorilo. 2. nauka može da ispita objektivne mogućnosti i društvene troškove (materijalne, ljudske i moralne žrtve) ostvarivanja usvojenog vrednosnog stanovišta. To znači da nauka može pokazati da li je neko vrednosno stanovište ne samo ostvarljivo nego i racionalno. 3. nauka može pronalaziti racionalna sredstva za što razumnije, lakše i potpunije ostvarenje izabranog vrednosnog stanovišta. Ona je, prema tome, u osnovi samo instrumentalno a ne suštinski racionalno sredstvo čovekove delatnosti. Veber je začetnik i najuticajniji predstvanik socilogije razumevanja koja želi da zameni ili dopuni determinističko objašnjenje ispitivanih pojava. Razumevanje i objašnjenje su vrlo različite eoistemološke kategorije. Naučno onjašnjenje se zasniva na izvođenju pojedinačnih pojava iz nekih opštih teorijskih i konkretnih početnih uslova tih pojava. Objašnjenje pojedinačne pojave obično nije uvek potpuno, ali nauka ipak teži da pomoću opštih stavova, do kojih je došla ispitivanjem mase pojedinačnih slučajeva iste vrste, objašnjava i svaki novi pojedinačan slučaj. Dakle, postupak objašnjenja je zasnovan na nekim opštim znanjima o određenoj vrsti pojava. Najrazvijeniji teorijski oblici tih opštih naučnih saznanja su naučni zakoni i teorije, pa su zbog toga to glavna oruđa za objašnjenje pojedinačnih slučajeva. Razumevanje se razvilo u epistemološkim pravcima koji su zastupali ideju o korenitoj razlici između metoda prirodnih i društvenih nauka. Pristalice razumevanja smatraju da opšti teorijski stavovi nemaju veću vrednost u objašnjavanju društvenih ili kulturnih pojava, nego da nauka može rasvetliti te pojave time što će otkriti smisao i značenje koji su u njima sadržani. Npr. razumevanje nekog umetničkog dela je postignuto ako je shvaćena umetnikova vizija sveta, njegov stil, ako je otkriveno šta je umetnik tim svojim delom hteo da postigne i kako se to delo uklapa u opšti tok njegovog života, kao i u kulturno-istorijsko stanje tog vremena. Niz predstavnika istorizma i kulturalizma odbacivao je svaku veću vrednost uzročnog objašnjavanja društvenih pojava. Neki su ( Zombart, Sorokin) pridavali uzročnom objašnjenju izvesnu pomoćnu vrednost, ali samo u objašnjavanju sporednijih elemenata ljudske društvene delatnosti. Veber razumevanju smisla i značenja raznih oblika društvene delatnosti pripisuje pomoćnu, prvenstveno heurističku, ulogu u njihovom naučnom objašnjavanju. Razumevanje smisla i značenja pojedine delatnosti može samo da olakša i upotpuni

17

njeno objašnjenje , ali nipošto ne može da zameni otkrivanje uzroka usled kojih je ta delatnost nastala. Veber se odlučno suprotstavio intuicionističkoj struji u istorizmu svojom tezom da nije dovoljno da „razumevanje društvenih pojava bude subjektivno ubedljivo“. Subjektivna ubedljivost razumevanja i značenja motiva i smisla ljudskog ponašanja ne znači da su ta tumačenja iskustveno tačna. O tačnosti se može zaklučivati samo na osnovu nekog opšteg (nomološkog) znanja o uzročnim odnosima. Naučno-konstitutivna uloga pojma razumevanja u Veberovoj sociologiji vidi se po tome što su pojam i delokrug sociologije, kao nauke, određeni pomoću njega. Sociologija treba da bude nauka koja hoće da tumačeći razume društveno delanje i time uzročno objasni njegov tok i njegove posledice. Razumeti se mogu samo oni oblici ljudskih ponašanja koji imaju neki subjektivni smisao. Subjektivni smisao ponašanja sastoji se u tome što lice koje se ponaša ima predstavu o određenom cilju i sredstvima pomoću kojih smatra da se cilj može postići. Razumevanje smisla nekog ponašanja sastoji se u otkrivanju subjektivno shvaćenog odnosa između cilja i sredstva. Sociologija je nauka o smisaonim oblicima ponašanja koji se mogu razumeti pomoću osnovnih kategorija cilja i sredstva. Svođenjem pojma smisla i razumevanja na instrumentalni odnos cilj-sredstco, metodološka kategorija razumevanja je uključena u tehnološku zamisao društvenih nauka. Međutim, ovim, Veberovo opšte metodološko stanovište nije dovoljno okarakterisano. Veber društvo shvata na izrazito nominalističan način, kao rezultat delovanja pojedinaca koji ga sačinjavaju. U metodologiji se ovo nominalističko teorijsko stanovište pretvara u metodološki individualizam. Veber naglašava da se razumeti mogu samo razni oblici smisaonog individualnog ponašanja ( u proučavanju društva osnovno je shvatiti smisao kojim se u raznim oblicima svoga delovanja rukovode pojedinci). Sa ovog stanovišta, Veber je funkcionalnom pristupu ( koji pokušava da pojedine društvene pojave objasni otkrivanjem njihove uloge u društvu kao celini) mogao priznati samo početnu i pomoćnu vrednost. Po njemu i Diltaju, velika prednost društvenih nauka je u mogućnosti da se razume ponašanje pojedinaca kao elemenata društvenih celina, dok se prirodne nauke moraju zadovoljiti otkrivanjem funkcionalnih veza i uzročnih pravilnosti u kompleksnim pojavama, npr. između ćelija u organizmu, ali ne mogu razumeti njihove elemente.Metodološki individualizam je celovito razvijen u raspravi Metodološke osnove sociologije. Postoji spor o tome da li ovaj met. individualizam odgovara stvarnom karakteru Veberove sociologije, jer su njega privlačili najširi istorijski problemi i njegova istraživanja u soc. religije sadrže široke panorame najvećih svetskih kultura. Ipak, opšti utisak je da se u središtu Veberovih kulturno-istorijskih analiza uvek nalazi ispitivanje pojedinca u određenim istorijskim uslovima. On i pojam zakona izvodi iz utvrđenih pravilnosti u ponašanju pojedinca. Veber razlikuje nekoliko vrsta razumevanja. Najpre deli razumevanje u dve osnovne grupe. U prvu spada razumevanje zamišljenog smisla nekog delanja i otkrivanje subjektivno shvaćene veze između usvojenih ciljeva i sredstava koja se upotrebljavaju radi njihovog postizanja. Ovaj se postupak primenjuje i kad se želi razumeti jedan potpuno racionalan oblik ljudskog ponašanja, ali i za razumevanje iracionalnog ponašanja, na primer afekata. Racionalno ponašanje se može razumeti na čisto intelektualnom planu, a razumevanje emotivno-afektivnog ponašanja zahteva u daleko većoj meri sposobnost uživljavanja. U drugu spada viši stupanj razumevanja, u kome se psihološko razumevanje povezuje s objašnjenjem i koji se odnosi na pobude racionalnog ili iracionalnog ponašanja. Tu se više ne radi o tome da se razume neposredni subjektivni smisao nekog ponašanja, nego da se otkriju pobude koje su glavni podsticaj za taj oblik ponašanja. Veber je pokušao i da iznese neke norme za ispitivanje saznajne vrednosti njegovih rezultata. Svako naučno saznanje putem razumevanja treba da zadovolji dva uslova: 1. da bude smisaono adekvatno i 2. uzročno adekvatno. Smisaona adekvatnost je samo prvi korak u postizanju naučno značajnije uzročne adekvatnosti. Smisaono adekvatnim se smatra

18

razumevanje ili tumačenje nekog ponašanja čiji se sastavni delovi nalaze u međusobno smisaonoj vezi koja je tipična za neki uobičajeni način mišljenja i osećanja u datoj kulturi. Ono u nauci ostaje samo više ili manje verovatna hipoteza, sve dok ne postane i u uzročnom smisli adekvatno ili tačnije provereno. Razumevanje nekog redosleda događaja je uzročno adekvatno samo ako se na osnovu iskustvenih uopštavanja može zaključiti da postoji određena verovatnoća da se oni zaista dešavaju na taj način. U idealnom slučaju ova verovatnoća dobija precizan brojčani izraz. Samo u spajanju obe ove adekvatnosti nastaje sociološko razumevanje nekog oblika ponašanja. Dve slabosti Veberovog naučnog objašnjenja: 1. zbog svog nominalizma Veber je ograničio ispitivanje smisaonih veza u društvu samo na psihički život pojedinca, shvatajući donekle i sam da se tim putem ne mogu na celovit način otkriti sve raznovrsne smisaone veze koje postoje u kolektivnim oblicima delovanja i društvenij kulturi, pošto one ne ulaze u potpunosti u iskustvo nijednog pojedinca, niti se mogu izvesti iz zbira pojedinačnih iskustava. 2. druga slabost Veberovog shvatanja naučnog objašnjenja sastoji se u tome što on u ispitivanju društvene uzročnosti nije išao dovoljno daleko. On uzročne odnose vidi pretežno u obliku individualne istorijske uzročnosti, koja ne ostavlja mnogo mogućnosti da se utvrde neki trajniji opšti zakoni. Zbog ovakvog shvatanja društvene uzročnosti (razvijenim pod Rikertovim uticajem) Veber ne smatra da su naučni zakoni i opšta teorija osnovna sredstva za objašnjavanje društvenih pojava, nego ovu ulogu u njegovoj metodologiji dobija pojam idealnog tipa.Diltaj je uveo pojam istorijskog tipa kao pogodno sredstvo za sintetitzovanje različitih konkretno-istorijskih podataka. Veber je usvojio ovu ideju, ali nije smatrao da su istorijski tipovi jedini oblik idealnog tipa, nego samo jedna njegova varijanta koja nije najznačajnija za sociologiju. Neki Veberovi istorijski idealni tipovi su atinsko društvo, katolička crkva, kalvinizam, itd. Istorijski idealni tipovi nastaju isticanjem i smisaonim povezivanjem nekih osobina određenih istorijskih pojava. Na taj način i istorijski idealni tip može da služi kao opšti kriterij za poređenje stvarnog stanja stvari s nekim njegovim naglašenim i istaknutim specifičnim osobinama. Ali u Veberovoj metodologiji veći značaj imaju idealni tipovi opšteg karaktera, koji se odnose na društvene pojave koje nisu ograničene na jedan istorijski period ili na jedno društvo, nego se javljaju u raznim društvima i kulturama. U ovu vrstu spadaju četiri opšta tipa delanja, zatim njegovi idealni tipovi oblika legitimne vladavine; u soc. religije javljaju se dva idealna tipa organizovanja religije: crkva i sekta. Ovim univerzalnim idealnim tipovima Veber je pridavao posebnu naučnu vrednost. Idealan tip pokazuje kako bi izgledalo neko ponašanje ili neki društveni oblik kada bi njihov osnovni smisao došao potpuno do izražaja. U stvarnosti, pod uticajem raznih činilaca ponašanje manje ili više odstupa u raznim pravcima od svog osnovnog smisla. Idealan tip, kao idealizacija „čistog“ oblika ponašanja služi kao standard pomoću koga se može utvrditi koliko i u kojim pravcima od njega odstupaju pojedini konkretni slučajevi ponašanja. Time se dolazi do polazne osnove za ispitivanje uzroka pojedinih odstupanja. Najvažniji postupak izgradnje idealnih tipova sastoji se u pokušaju da se neka društvena delatnost zamisli na što racionalniji način. Veber je smatrao da je pojam homo oeconomicus-a iz političke ekonomije, tj.pojam čoveka koji se rukovodi samo privrednim ciljevima (ne osvrće se ni na kakve emotivne, srodničke obzire) tipičan primer idealnog tipa. U stvarnosti se prosečni kapitalist ne ponaša uvek tako. Ali idealni tip „ekonomskog čoveka“ pomaže da se objasni konkretno ponašanje nekog kapitalista ili kapitalističke grupe koji se proučavaju. Na isti način se mogu izgraditi i idealni tipovi drugih društvenih delatnosti, na primer vojne. Idealni tip, kao racionalna idealizacija, služi samo za merenje različitog stepena racionalnosti pojedinih ponašanja. Treba reći da ni Veber ne shvata idealne tipove sasvim funkcionalistički. Tipološke fikcije ne mogu biti potpuno proizvoljne. Njihova analitička vrednost zavisi od osnovanosti nomoloških, tj. opštih, teorijskih pretpostavki. Veber spada među sociologe koji su kao istraživači na najširem planu koristili uporedna istraživanja i većina njegovih idealnih tipova je nastala bilo kao rezultat ili kao sredstvo tih

19

uporednih istraživanja. Na taj način on je delimično razbio okvire opisnog istorizma. Ali Veber u svojim metodološkim radovima nije šire obradio probleme i teškoće uporednih istorijsko-socioloških istraživanja. Kritički osvrt na Veberovu metodološku zamisao u celini. Najkrupnija slabost bi bila gledište da izbor problema i pravci u kojima će se oni naočno proučavati, zavise u nauci isključivo od postojećih kulturnih vrednosti. To gledište ne uzima u obzir da u društvenom životu postoje od praktičnih stanovišta ili ljudskih vrednosti primarnije objektivne determinističke strukture. O tim strukturama obično već postoje neka znanja i pretpostavke. Nauka se u tom beskrajnom mnoštvu pojava snalazi i pomoću svojih teorijskih saznanja i pretpostavki i nastoji da što potpunije upozna osnovne strukture iz kojih proizilaze prividno neiscrpno bogatstvo i raznolikost pojava i različita praktična opredeljenja. Iz ovog proističe druga slabost Veberovog shvatanja odnosa nauke prema vrednostima koja se sastoji u tome što je on jako potcenio mogućnost uticaja nauke na važeće društvene vrednosti. Ne usmeravaju samo praktični društveni stavovi naučna istraživanja, već isto tako i naučna saznanja vrlo mnogo utiču na promenu shvatanja o stvarnoj vrednosti raznih pojava. ( pre razvitka moderne bakteriologije i epidemologije nije se mogla shvatiti velika zdravstvene vrednost čistoće). Kad nauka dođe do nekih novih saznanja o ranije nepoznatim uzročnim odnosima, menjaju se mnoge ranije predstave o vrednosti. Veberovo shvatanje odnosa između nauke i društvenih vrednosti ograničava ovaj uticaj time što svodi nauku na racionalizovanje prihvaćenih stanovišta, smatrajući da ona ne može kritički da analizira ta stanovišta, u celini. Nauku je sveo na tehničko sredstvo društvene prakse. Možda se u implicitnoj kritici nekih najvećih jednostranosti kulturalizma i istorizma, kao i u kritici antiistorijskih varijanti pozitivizma sastoji najvažniji rezultat Veberove metodologije. U savkom slučaju, iz –sociologije razumavanja- nisu došli najznačajniji podsticaji za unapređenje načina prikupljanja naučnih iskustvenih podataka. Pozitivizam je u tom pogledu bio mnogo plodniji.

20

EPISTEMOLOŠKI OSNOVI TEORIJSKE NAUKE

Metod je SREDSTVO pomoću kog nauka nastoji da ostvari svoje zadatke (on nema samostalan cilj). Shvatanja o metodu povezana su sa shvatanjem prirode, logičko-epistemoloških osobina nauke i najopštijih zadataka koje ona treba da ostvare u određenom periodu.Metodologija ima normativni karakter (izgrađuje norme kojih se u istraživanju treba pridržavati da bi se što potpunije ostvarilo određeno shvatanje nauke).Ovde su uglavnom razmatrani metodološki problemi socioloških istraživanja.Sociologija je po svojoj prirodi TEORIJSKA nauka (iako ima primenu u društvenoj praksi). Teorijska istraživanja su po svom karakteru najteža i naučno najznačajnija jer treba da donesu nova teorijska tj. opšta naučna istraživanja.

Po definiciji, teorijska nauka je organizovano i metodično nastojanje da se racionalno-iskustvenim putem dođe do objektivnog, pouzdanog i preciznog opšteg, sistemtskog saznanja (tj.o onom njenom delu koji proučava) o stvarnosti.

Ona je takođe i STANJE ZNANJA, ali metodologiju ona interesuje kao nastojanje da dođe do NOVIH saznanja. Iz ove definicije proizilaze osnovna načela naučnog metoda – objektivnost, posedovanje izvornih podataka, pouzdanost, opštost i sistematičnost. Pojedini metodološki postupci su najčešće povezani sa nekom od osobina teorijske nauke (npr. Načelo opštosti ostvaruje se u obliku naučnog zakona i teorije).Navedena definicija se uzima kao osnovni epistemološki POSTULAT teorijskih nauka ( u ovom slučaju metodologije socioloških istraživanja) što znači da iz njega proizilaze KONKRETNIJA NAČELA i rešenja sadržana u izlaganoj metodološkoj zamisli.On se može ocenjivati analizom racionalnosti i saznajne efikasnosti, užih metodoloških načela, koja iz njega budu izvedena ( i zato se ne može smatrati praznom deklaracijom).

Postulativno zasnivanje metodologije omogućuje da sva metodološka načela i svi pojedini postupci budu logički povezani i integrisani (što olakšava imanentnu kritiku metodološke zamisli u celini).

Pošto su u njemu sadržana sva osnovna metodološka načela i ciljevi, moguće je ispitati da li svi pojedinačni istraživači postupci proizilaze iz polaznog postulata, tj. da li je dovoljno širok, da bi bio integrator postojećeg metodološkog iskustva.U ovoj se knjizi polazi od pretpostavke da su logičko-epistemološka načela svih teorijskih nauka jedinstvena (razlike koje se javljaju nisu u logici, već su posledica različitog predmeta kojim se bave pojedine nauke, i različitog stupnja opšte razvijenosti pojedinih nauka).Ovo NE podrazumeva šablonsko prenošenje metodoloških postupaka, iz jedne u drugu nauku, zanemarujući njihove osobenosti. Međutim još bi štetnije bilo kad bi nerazvijena nauka (npr. sociologija) ogradila od metodoloških iskustava razvijenijih nauka (npr. eksperiment se ranije primenjivao samo u naukama koje proučavaju organski svet da bi se kasnije proširio i na psihologiju, medicinu pa i sociologiju) mada oni nekad mogu biti i izvor zabluda (npr. biologističko shvatanje društva).

Jedan od osnovnih zadataka metodologije je da pomogne da se opšte naučno iskustvo svih nauka što racionalnije upotrebi u razvoju svake pojedine nauke, i da se što bolje prilagodi njenim osobenim potrebama. Normativni karakter metodologije podrazumeva izgradnju metodološke norme na osnovu naučnih iskustava, a ne samo njihovo opisivanje.

21

Objektivnost naučnog saznanjaObjektivnost je najopštija karakteristika svake nauke. Ona u nauci ima DVA OSNOVNA SREDSTVA:

1. Objektivni odnos prema stvarnosti – nastojanje da se pri razmatranju ma kog problema u obzir uzmu svi raspoloživi relevantni podaci, i da se traga za novim ( da bi se stvorila što potpunija osnova za razvoj naučne delatnosti). Objektivnost iz ovog aspekta znači OTVORENOST prema stvarnosti i novim iskustvima.

2. Formalna osobina naučnog saznanja podrazumeva da se naučni postupak izvede tako da to mogu koristiti i drugi naučnici (tj. da se istraživanje izvede tako da to mogu ponoviti i drugi naučnici i proveriti njegove rezultate). Iz ovog aspekta OBJEKTIVNOST je POVERLJIVOST naučnog saznanja.

Ovo ne znači da naučni stavovi koji se ne mogu proveriti nemaju naučni karakter, oni se mogu upotrebiti kao plodonosne hipoteze, ali epistemoliški karakter i uloga svakog teorijskog stava u nauci zavisi od STEPENA NJEGOVE PROVERLJIVOSTI.

S druge strane postoje jednostrana tumačenja naučne objektivnosti :1. Zdravorazumsko tumačenje objektivnosti – što je nemoguće! Jer nauka nas-

toji da otkrije delovanje opštih činilaca koja utiču na strukturisanje stvarnosti i koji se ne mogu posmatrati.

2. Tumačenje objektivnosti kao pasivno-posmatračkog stava prema stvarnosti – ovim se podazumeva da je svaka istraživačka zainteresovanost štetna, kao i to da su teorijsko mišljenje i praktični interesi neizbežno razdvojeni. Ni ovo nije skroz tačno jer je svaka idejna usmerenost povezana sa praktičnim interesima (ali se svaki praktični interes ne može u mišljenju ostvariti u objektivan odnos prema predmetu koji je neophodan uslov saznanja).

Načelo objektivnosti proizilazi iz gnoseološkog postulata da stvarnost postoji nezavisno od istraživača i njeogovih subjektivnih stavova. Međutim samo istraživanje se često javlja kao činilac koji MENJA STVARNOST (kada npr. u neku društvenu sredinu koja ima svoj ustaljen način života dođe grupa istraživača i u njoj provede izvesno vreme , promeniće se ustaljeni tok života posmatrane sredine).

Zato metodologija ima zadatak da taj uticaj svede na minimum i da ga što tačnije oceni (zauzimanje objektivnog stava sprečavaju shvatanja grupe koja se proučava ali i lično i društveno iskistvo istraživača; npr. ako je odrastao u gradu a proučava neko zaostalo selo on istraživanju neće pristupiti nepristrasno).

Prepreke objektivnosti su i interesi : GRUPNI (klasni, nacionalni) i LIČNI interesi naučnika (koji nastaju da potvrdi svoju teoriju.Rizičnost ispitivanja tačnosti vladajućih teorija utiče da se u nauci olako pređe preko nekih relevantnih podataka, što znači da je često ono što naučnik iznosi premda tačno, nepotpuno.Sistematsko istraživanje raznih smetnji (društvene ili individualne prirode) spada u sociologiju ili psihologiju saznanja, tj. u SOCIOLOGIJU NAUKE:

Ona otkriva uticaje raznih društvenih činilaca koji naučnu misao usmeravaju i čine je više-manje pristrasnom, mada naučnici često te subjektivnosti nisu svesni.

Rasvetljava najpovoljnije društvene uslove za razvoj nauke.Metodologija se za objektivnost bori normiranjem istraživačkog postupka i zato je posmatra iz perspektive mogućnosti i načina njegovog proveravanja. Poverljivost je prvi preduslov objektivnosti saznanja (ali nije svako proverljivo saznanje objektivno, dok objektivno saznanje mora biti proverljivo).Postoje različita gledišta o proverljivosti (od kojih su neka suviše stroga), a dva su osnovna problema oko kojih se vode sporovi:

22

1. Da li se izvorni naučni podaci moraju odnositi samo na pojave koje se mogu čulno opažati.

2. Da li su u nauci dozvoljeni teorijski pojmovi čiji sadržaj ne može neposredno da se opaža (npr. struktura atoma u fizici, društvena svest u soc., nesvesno u psihologiji)

Pojmovi u nauci grade sistematsku mrežu; teorijski pojmovi često se u toj mreži nalaze na većem odstojanju od čulnih podataka nego oni konkretniji, koji se odnose na opažajnu stvarnost (npr. klase, klasna svest, društvena struktura- ovo su posredno određeni pojmovi, koji se dovode u vezu sa konkretnijim pojmovima, koji ih povezuju sa stvarnošću ; npr. radnička klasa)Jednostrana preterivanja leže u pobudi nekog gledišta da se otklone spekulativne apstrakcije. Ova gledišta precenila su zavisnost objektivnosti saznanja od prirode iskustvenih pojava, a način proveravanja je često shvaćen atomistički, zbog čega se apsolutizovao značaj intersubjektivnog opažanja iskustvenog sadržaja svakog pojedinačnog obaveštenja. Kad se ova preterivanja izuzmu i dalje se može tvrditi da je načelo proverljivosti jedno od stubova epistemologije, pa je izgrađen čak i skup proceduralnih pravila koja bi obezbeđivala objektivnost:

1. zahteva javnost i intersubjektivnu proverljivost svakog izvornog podatka (naučnici koji primenjuju postupak kojim je prvi naučnik došao do podataka, mogu doći do istog tog podatka)

2. zahteva javnost svih sastavnih delova istraživačkog postupka (opisivanje načina prikupljanja podataka, načina njihove analize i sinteze)

3. zahteva kontrolu svakog pojedinačnog podatka i naučnog stava, kao i spremnost da se popravljaju

4. zahteva od istraživača (ne uvek) da izloži svoje vrednosno stanovište odnosno da izloži svoj praktični odnos prema predmetu

Ova pravila utiču na sve faze istraživačkog postupka i na naučni sistem u celini. Zbog sistematičnosti naučnog saznanja, svaki pojedinačni stav ima veći značaj kao deo teorije ili sistema, a i proveravanje je značajnije ako se njegovi rezultati odnose na ceo sistem, a ne samo na proveravani stav. Delovi teorije mogu biti povezani, a da bi bila celovita i koherentna, teorija mora imati jasan odnos između svojih pojmova (u zavisnosti od prirode svog sadržaja i mesta u sistemu, pojmovi se razlikuju po opštosti,apstraknosti i složenosti). Da bi bila i proverljiva, teorija mora raspolagati sa dovoljno određenim pojmovima, koji se neposredno odnose na iskustvo o stvarnosti. Ako je definisanje ovih pojmova nedovoljno precizno i ako nisu na adekvatan način povezani sa apstraktnijim teorijskim pojmovima, i teorijski stavovi će ostati neodređeni. Struktura pojmovnog aparata zavisi od osnovnog idejnog sadržaja teorije, tj. od teorijskih shvatanja,što ukazuje na: ulogu stvaralačke teorijske misli, sagledavanja proveravanja u teorijsko-epistemološkom okviru i mogućnost kritike (a, tako kritikuje empirizam). Empirizam traži što veću određenost pojmova (radi metodičnog vezivanja podataka za stvarnost), ali on zanemaruje sistematičnost naučnog saznanja iveze ovih pojmova sa opštijim teorijskim celinama, pa time otežava teorijska uopštavanja o društvenom životu. Ove njegove osobine najizrazitije su u shvatanjima operacionalizma, čije su glavne jednostranosti:

1. teorijska adekvatnost operacionalno definisanih pojmova je jedan od osnovnih preduslova njihove šire naučne upotrebljivosti, inače operacionalni pojmovi imaju samo čistu opisnu vrednost

2. operacionalno definisanje teži da bude što bliže neposrednoj stvarnosti; pošto je društvo izloženo promenama, priroda društvene stvarnosti zahteva stvaranje različitih, međusobno ekvivalentnih, operacionalizacija za iste teorijske pojmove; u suprotnom se iskustvena preciznost saznanja plaća velikim ograničenjem opštosti pojmova

3. adekvatnost operacionalizacije sadržaja teorijskih pojmova uvek je relativna,jer složeniji teorijski pojmovi ulaze u pojedina istraživanja samo jednim svojim delom, koji se operacionalizuje

23

4. izvorna obaveštenja o sadržaju raznih operacionalnih pojmova nisu u istom odnosu prema stvarnosti; struktura ovih pojmova zavisi i od prirode iskustvenog sadržaja i od postojećih mogućnosti da se o njemu prikupe izvorna obaveštenja

Naučna misao treba da bude povezana sa stvarnošću zbog objektivnosti, ali se ne sme utopiti u empirizam koji bi sprečio teorijsko,opšte, sistematsko saznanje. Logička struktura teorije važna je za objektivnost ( što se u metodologiji često zanemaruje).U metodologiji postoji težnja da se izvrši standardizacija postupaka za prikupljanje podataka, čime se ostvaruje njihova međusobna uporedivost, ali razvojem proceduralnih pravila za prikupljanje podataka nije ispunjen preduslov za proveravanje naučnih stavova.Teorijska nauka ne sastoji se iz zbira pojedinačnih iskustvenih obaveštenja. Ona se moraju povezati sa teorijskom strukturom, inače njihova proverenost neće biti od većeg epistemološkog značaja, jer ona nisu relevantna za stvaranje i proveravanje naučnih teorija. Prilikom proveravanja naučne teorije javljaju se najveće teškoće, jer se teorijski stavovi proveravaju ispitivanjem tačnosti predviđanja koja se iz njih ne mogu izvesti. Svako predviđanje ne znači potvrdu neke teorije. Teorija mora što preciznije odrediti uslove i način pojavljivanja predviđene pojave, da bi se moglo smatrati da je potvrđuju činjenički tačna predviđanja. Prilikom organizovanja istraživanja koja za cilj imaju da provere tačnost neke teorije, javljaju se razne teškoće. U sociologiji i srodnim naukama, teškoća proizilazi iz njene nedovoljne logičke razvijenosti (u njoj pretpostavke,zaključci i očekivanja nisu čvrsto povezani). Zato je pre proveravanja neke ovakve teorije, prvo potrebno samostalno iskustveno protumačiti njen izvorni smisao. To je potrebno da bi se izvele konkretnije hipoteze, koje su u teoriji možda samo implicitno sadržane, a mogu se neposredno iskustveno proveriti. Tu se potom uvek nameće pitanje da li je naknadno tumačenje verno, tj. da li odgovara stvarnom smislu teorije ( često od hipoteze ne ostaje ništa kad se podvrgne objektivnom naučnom proveravanju, što uzrokuje pogrešan utisak, da se naučna vrednost proveravanja sastoji pretežno u opovrgavanju pogrešnih hipoteza i teorija).Poslednjih godina ima više pokušaja da se proveravanje naučnih teorija metodološki kompleksnije razradi. Po tom pitanju H. Ceterberg je najviše učinio, kad je proveravanje postavio u okvir opisnog empirizma. On proveravanje vidi u 7 faza (međusobno logički povezanih i iskustvenih postupaka) :

1. zadatak proveravanja je izrada operacionalnih definicija, koje su adekvatne teorijskim definicijama pojmova upotrebljenih u proveravanom naučnom stavu

2. ocena teorijske adekvatnosti i pouzdanosti operacionalnih definicija (čime se utvrđuje njihov odnos prema odgovarajućim teorijskim definicijama), a pouzdanost definicije zavisi od toga da li je njen opažajni sadržaj dovoljno određen

3. proveravanje stabilnosti upotrebljenog postupka prikupljanja podataka tj da li taj postupak prilikom uzastopnih promena na isti iskustveni sadržaj daje istovetne podatke.

4. posle ispitivanja adekvatnosti I pouzdanosti operacionalnih definicija izvorna teorijska hipoteza se pretvara u radnu. Radna hipoteza je prevod izvorne, na operacionalni jezik. Zatim se vrši izbor osnovnog skupa u kome će se proveravanje izvoditi (što je mnogo složenije I teže u proveravanju teorijskih stavova, nego u proveravanju običnih opisnih istraživanja). Proveravanje teorijskih stavova mogućno je kad se u osnovnom skupu nalaze svi uslovi u kjojima teorija pretpostavlja da važi proveravani stav.

5. stvaranje uzorka u okviru osnovnog skupa (ako se ispitivanje ne zasniva na potpunom poduhvatu) I ocena njegove reprezentativnosti (što znači da se ispituje da li taj uzorak odgovara teorijskim uslovima važenja stavova, a ne da li je reprezentativan za neki konkretni osnovni skup). 6. ispitivanje kvaliteta prikupljenih podataka (da bi se utvrdilo da li su naučno upotrebljivi).

24

7. ispitivanje da li rezultati proveravanja potvrđuju polaznu hipotezu (ovaj najsloženiji postupak se često u metodološkoj, a naročito u statističkoj literature uprošćava, što dovodi do poistovećivanja statistike I teorijske značajnosti. Na statističku značajnost utiče veličina uzorka, tj što je uzorak veći statisktički su značajne male razlike, dok je za teorijsku značajnost neke razlike bitna njena apolutna veličina).

Osnovni naučni postulat proveravanja hipoteze nije uvek samo njeno potvrđivanje ili odbacivanje, već njeno dalje razvijanje, što može sugerisati postavljanje I proveravanje novih specifičnih hipoteza (trebalo bi da naučno istraživanje sjedinjava proveravanje postojećih teorijskih pretpostavki, s traganjem za novim, neočekivanim saznanjem, što obezbeđuje sklad između kumulativnosti I stvaralačkog karaktera naučnog rada). Vrednost proveravanja, povećava se, ako se ne proveravaju samo pojedinačni, izolovani, stavovi teorije, već niz stavova iz kojih je ona sačinjena (zato je važno da proceduralna pravila budu institucionalizovana). U sociologiji saznanja često se izvode zaključci da je objektivno saznanje o društvu nemoguće (saznanje se tumači kao funkcija promenljivih društvenih I kulturnih uslova u kojima nastaje; ispitivanje objektivne vrednosti saznanja zamenjuje se objašnjenjem uslova koji su uticali na njegov sadržaj, čime se iz nauke isključuje saznajna krijerija).

Preciznost naučnog saznanjaNauka na laika najjači utisak ostavlja svojim formalnim obeležjima, odnosno preciznošću. Preciznost je povezana sa subjektivnošću naučnog saznanja (što je naučni stav precizniji lakše ga je proveriti, a značenje mu je određenije). Precizna saznanja se češće koriste kao uporedna građa u drugim istraživanjima. Preciznost saznanja sastoji se u sposobnosti da se u iskustvenim pojavama utvrde manje I teže primetljive razlike, koje su ipak saznajno značajne. Pojedinačni elementi preciznosti saznanja odnose se na istovrsnije iskustvene sadržaje. Preciznost zavisi od određenih preduslova:

- pojmovni – moraju biti jasni pojmovi, to sugeriše usavršavanje naučnog jezika (naučnog aparata)

- operativni- neophodna su operativno-tehnička sredstva za prikupljanja podataka (izvori informacija)

- analitičko-sintetički- podrazumeva postojanje logičkih matematičko-statističkih postu-paka, koji se primenjuju u obradi podataka tj izvođenju zaključaka, koji su ujedno I merilo preciznosti.

Preciznost rezultata istraživanja zavisi od svih njegovih faza (nekad se naučni značaj nekog istraživanja sastoji samo u nekim podacima iz kojih istraživač nije mogao da izvede opštije zaključke). Preciznost nije dovoljno zahtevati samo u jednoj oblasti rada, ali ni previsoka preciznost nekog posebnog istraživačkog postupka ne doprinosi konačnom kvalitetu dobijenih rezultata. Nema koristi od primene formalno preciznog analitičkog sredstva na grube izvore podataka (kao kad bismo želeli da neke pojave koje se opisuju više kvalitativno opišemo kvantitativno).Ako jedna faza u naučnom istraživanju nije usklađena sa onim što je postignuto u prethodnim, reč je o formalizmu, koji podrazumeva isticanje nekog metodološkog postupka I zanemarivanje naučnog saznanja. Značajnost naučnog saznanja je kako teorijska tako I praktična. Teorijska značajnost nekog sociološkog saznanja, meri se njegovim doprinosom proširenja znanja o društvu, praktična u iznalaženju načina za očovečovenje društvenih odnosa (ukidanje eksploatisanja, nejednakosti itd).

25

Naučno istraživanje rukovodi se nizom epistemoloških načela. Direktni značaj načela preciznosti razlikuje se u teorijskim I primenjenim naukama (gde se rezultati moraju uključiti u praksu). Ima I pokušaja da se ospori neko načelo preciznosti osporavanjem kvantifikacije. Smatra se da je nemogućnost kvantifikacije izvornih podataka jedna od osobenosti društvenih nauka, koje ih deli od prirodnih, mada se i u društvenim naukama uvek postoji težnja za preciznošću. Ona se ogleda u uzdržljivošću u zaključivanju, dok je kod primenjenih nauka gde su rešenja hitnija, moguće prihvatiti imporvizovana naučna rešenja,. Najrazumljivija strategija povećanja preciznosti je da se teži za onim što se u datim uslovima I na određenom stupnju razvoja nauke može postići.

Struktura i epistemološka funkcija naučnog zakonaSpecifičan cilj metode teorijskih nauka je opšte saznanje. Teorijska nauka teži da objasni red I osnovne pravilnosti koje postoje u istraživanom delu stvarnosti I da utvrde sve bitnije determinističke činioce usled čijeg se delovanja menjaju manje-više trajne strukture. Sistematičnost (jedno od načela svih nauka) teorijskih nauka, izgrađena je na temelju opštosti saznanja. Opštije saznanje ima I širi sistematski značaj. Opštost I sistematičnost se najbolje ogledaju u teorijama I naučnim zakonima a glavni cilj je proveravanje zakona. Pojmovi naučnih zakona I teorije nisu jednoznačni I mogu biti nejasni to stvara problem. Sociološki zakoni su nerazvijeni po svojoj iskustvenoj proverenosti ali I po logičkoj strukturi. Logička struktura zakona - Naučni zakon je iskustven a ne normativni stav. Izražava neku optu osobinu pojava ili neki njihov odnos, koji nužno proizilaze iz njegove prirode I određenih uslova. Svaki zakon ukazuje na način utvrđivanja određenih odnosa koji nosi u sebi jer je zakon uvek nužan odnos neke determinističke strukture (postoje međutim naučni stavovi za koje se tvrdi da izražavaju zakon, a u njima se ovaj nužni odnos teško utvrđuje)- o ovome malo kasnije... Po svojoj logičkoj prirodi naučni zakoni su: 1. opšti ISKUSTVENI stavovi- izražavaju relativno stabilan i nužan odnos između pojava različitih vrsta, dok o pojedinačnim pojavama govore posredno. Svi zakoni su istorijskog karaktera, ali se ta istoričnost razlikuje kod pojedinih vrsta zakona- ako je u pitanju oblast stvarnosti koja je dinamična, istoričnost zakona se više mora uzeti u obzir nego kad je u pitanju neka od oblasti u kojima razvoj teče sporo. – Pored vremenskih zakona koji su ograničeni na duži ili kraći istorijski period u društvu deluju i zakoni koji su opštiji i čije je važenje trajnije, ali ovakvi zakoni nisu dovoljni za proučavanje nekog konkretnog društva. 2. APSTRAKTNI, a ne konkretno- opisni stavovi. Svaki zakon izražava neki odnos u STRUKTURI u kojoj nastaje; a na tu strukturu utiču razni spoljni faktori, usled čega dolazi do složenijih determinističkih odnosa, a cilj je raščlanjivanje tih odnosa, što je u stvari OTKRIVANJE ZAKONA.-Izdvajanje jednog odnosa u strukturi i svođenje na one njene elemente bez kojih zakon ne može postojati ( i u kojima se javlja u najčistijem obliku) predstavlja apstraktnost zakona. ( čak se i opšta deterministička struktura često uprošćuje na svoje osnovne odnose, npr. Marksova apstrakcija kapitalizma...i priča o dve sukobljene klase).-Zakoni se nalaze na različitim stupnjevima apstraktnosti, jer je cilj otkrivanja zakona, objašnjenje konkretnih pojava. Iz najapstraktnijih, izvode se konkretni, jer zakoni koji su opšti imaju manju saznajnu vrednost ako su odvojeni od osnovnih zakona strukture. –Svaki naučni zakon je opšti i apstraktni stav o nekom nužnom odnosu. Opšti- jer važi za sve pojedinačne slučajeve u kojima postoje uslovi sadržani u njegovoj formulaciji, a apstraktni jer se ti uslovi izdvajaju iz konkretne stvarnosti. –Otkrivanjem naučnog zakona, doprinosi se uspostavljanju saznanja o strukturi u kojoj nastaje, a i omogućuje da se na osnovu jedne njegove promenljive, predviđa druga.

26

Različita širina važenja pojedinih društvenih zakona zavisi od dve okolnosti: 1. iskustveni obim pojava, koje su u zakon uključene, 2. složenost determinističkog spleta u kome se zakon ostvaruje. -Cilj istraživanja je otkrivanje najstabilnijih veza među pojavama. Npr. u fizici zakoni važe svuda, ali u društvenim naukama, potrebno je više specifikovati uslove u kojima se određeni zakon uspostavlja; to su tzv. RELEVANTNI USLOVI-oni nisu sadržani u zakonu, ali mogu uticati na odnos koji je tim zakonom izražen. (npr. ako posmatramo prisnost u društvu, rekli bismo da se uglavnom najviše druže osobe istog društvenog položaja, što se može nametnuti kao zakonitost, ali oni važe u etnički homogenim ili bar onim društvima gde nema etničkih sukoba; a različite nacionalnosti se neće družiti. Prema tome, u ovom slučaju bi etnički sukobi, tj. njihovo odsustvo, bili relevantni uslovi). -U sociologiji zakoni proizilaze iz opštih struktura globalnog društva, pa su neke osobine globalnog društva njihovi glavni relevantni uslovi. Zato je neophodno koristiti UPOREDNO-ISTORIJSKI METOD, da bi se utvrdilo da neki stabilan odnos, otkriven u jednom konkretnom društvu, važi i u drugim konkretnim društvima.-Ako je naučni zakon precizno formulisan u iskustveno proveren, izuzeci koji se javljaju su posledica ređih relevantnih uslova, ali otkrivanje svakog novog relevantnog uslova, omogućuje preciznije formulisanje zakona. Status nekog zakona može se opravdati samo ako on može da objasni i otkrivene izuzetke. Ako ne može, imamo posla sa ISKUSTVENIM UOPŠTAVANJEM, a ne sa zakonom; u naučni zakon treba da budu uključene osnovne promenljive i što preciznije utvrđeni relevantni uslovi, pošto se ne zna kada će se i gde zakon konkretno ostvariti. Evo i primera: pojava A uvek će izazivati delovanje pojave B, ali samo pod određenim relevantnim uslovima C. C A B

-Neka shvatanja međutim ( poput fenomenoloških), osporavaju ove determinističke odnose, a zakon svode na KONSTANTAN odnos pojava ( koreni ovog shvatanja leža u Hjumovoj filozofiji, a to je kasnije podržavao i Kont...koji je u neprilici!). -Slabosti ovakvih shvatanja leže u tome, što ima puno pojava koje su u konstantnom odnosu, a da taj odnos nije NUŽAN, ili čak i ne postoji! To su tzv. PRIVIDNE KORELACIJE, koje se nastoje isključiti, jer su zakoni ( po ko zna koji put...) NUŽNI ODNOSI u stvarnosti!!!-Ako se UOPŠTAVANJA, koja uključuju iskustveni odnos, ne mogu uključiti u naučnu teoriju, ne mogu se smatrati zakonima. Pored uopštavanja, postoje i TENDENCIJSKE PRAVILNOSTI (iskustvena uopštavanja ili stavovi), čiji su relevantni uslovi samo delimično utvrđeni, pa se teorijom kojom se objašnjavaju pravilnosti, ne mogu objasniti i odstupanja ( nekad su čisto opisnog karaktera, kao npr. urbanizacija, sekularizacija itd).TIPOVI ZAKONA-ova tipologija odnosi se na formalne epistemološke osobine zakona. Najpoznatiju tipologiju naučnih zakona dao je Nil, koji ih deli u četiri grupe: I KVALITATIVNI-odnose se na prve dve grupe, 1-izražavaju kvalitativne osobine neke vrste pojava, odnosno stalnu združenost nekih njihovih osnovnih osobina. 2-izražavaju opšte pravilnosti u razvoju neke vrste pojava (npr. Marksovi zakoni o kapitalizmu). II KVANTITATIVNI-uglavnom su relacionističkog karaktera. 3-zakoni u kojima se odnosi između dveju ili više pojava izražavaju u obliku matematičkih funkcija. 4. prirodne numeričke konstante (npr. gravitacijska konstanta, brzina svetlosti...). u sociologiji postoje metodološke teškoće, koje sprečavaju formulisanje kvantitativnih zakona, a to su: a) nerazrađenost metoda izrade matematičko-socioloških modela(koji bi obezbeđivali sintezu brojnih podataka). b) nepostojanje merila za razne

27

iskustvene pojave. v) objektivne teškoće da se sistematski prikupe potrebna izvorna obaveštenja (npr. ograničenost upitnika i ankete, neiskrenost ispitanika).-Da bi ovo bilo jasnije, evo nešto i o pojmu modela...Model omogućuje sintezu brojnih podataka. Postoji više objašnjenja modela, on se može posmatrati kao: - logičko-matematički skelet neke formalizovane teorije- sredstvo ilustrovanja nevidljivog sadržaja datog procesa- matematičko-statistički model verovatnoće, koji služi kao standard za merenje stvarnih

odnosa I procesa- sredstvo za sistematično prikupljanje I kvantitativnu analizu I sintezu podataka.

U ovom poslednjem slučaju model je analitička šema u kojoj se neka složenija pojava ili odnos rastavljaju na svoje osnovne sastavne delove. Model sadrži I osnovne pretpostavke o odnosima između svojih sastavnih delova (kao I tehnička sredstva da se ti odnosi ispitaju I matematički izraze).Odnos uniformnih I statističkih zakona - Tendencijske pravilnosti ne smeju se izjednačiti sa statističkim zakonima (kad se moraju razlikovati čak I od naučnih zakona) jer skoro svi zakoni dobijaju statistički karakter čim se iz njihove osnovne, apstraktne teorijske formulacije izvedu zakoni kjoji se odnose na konkretne uslove. (npr Marks, zakon vrednosti I tržišnih cena. Ovaj prvi je univerzalan ali zakon tržišnih cena dobija sstatistički karakter). Tri razloga koja naučnom zakonu daju statistički karakter:

1. nepotpuna istovrsnost promenljivih, koja utiče da pojedini slučajevi manje-više odstupaju u različitim pravcima (npr društveni slojevi nisu istovrsni, u svakom sloju je moguće primetiti njegove različite delove- uži, gornji, srednji I donji deo jednog sloja).

2. nemoguće je poznavati sve relevantne uslove, koji mogu uticati na odnos izražen zakonom

3. greške koje se uvlače u sve faze istraživanja (osnovna formulacija naučnog zakona je teorijska, a kod izrazito kvantitativnih I matematičkih idealizacija, izvedena iz velikog broja rezultata što oko nje variraju).

U svakoj idealizovanoj osnovnoj formulaciji naučni zakon je idealan prosek od kog pojedinačni slučajevi odstupaju u tačno određenom rasponu I smatraju se nebitnim. Zakon je jedan apstraktno-analitički stav (jer se do naučnog zakona dolazi tako što se prvo apstrakcijom određen odnos izdvaja iz složenije stvarnosti, pa se onda dalje analitčki proučava).

Naučna teorija Teoriju neke nauke čine povezani opšti iskustveni stavovi pomoću kojih ona sređuje iskustvene podatke I objašnjava iskustvene pojave u predmetu njenog istraživanja I usmerava dalja istraživanja. Nju čine naučni zakioni I opšti iskustveni stavovi. Struktura teorijskog znanja u nekoj nauci zavisi od stepena njene razvijenosti. 1-Postoje nauke u najnižem stepenu teorijskog razvoja u kojima se opšta znanja sastoje iz iskustvenih uopštavanja. Nisu otkrivene neke opštije pravilnosti, dublje determinističke strukture ni nema proverenih opštih teorijskih stavova. U najmanje razvijenim naukama začpeci sistematskog teorijskog znanja sastoje u klasifikacijskih okvirima pomoću kojih one sređuju iskustvene podatke. 2-Na višem stupnju teorijske razvijenosti su nauke koje su otkrile veći broj zakona o nekim osobinama svog iskustvenog predmeta ali nisu uspele da povežu te zakone I uža teorijska shvatanja u celovit teorijski sistem. Neke nauke, kao što je fizika, sastoje se od skupa užih naučnih disciplina. Taj stupanj u razvoju nauke zove se prirodno-istorijski. U svakoj od tih užih

28

disciplina postojali su nzakoni I pokušaji njihovog teorijskog objašnjenja ali nije bilo teorije koja je sva ta znanja povezivala u jedan teorijski sistem.3-Na daljem stupnju razvijenosti su nauke čija su teorijska znanja pretvorena u jedinstven teorijski sistem.4-Na poslednjem stupnju dolazi do integrisanja celog naučnog znanja 8u jedinstven teorijski sistem. Stepen teorijske razvijenosti neke nauke zavisi od količine I sadržinskog obima utvrđenih I proverenih iskustvenih uopštavanja I naučnih zakona koji su neposredna osnova za razvijanje naučne teorije. Bez dovoljnog broja utvrđenih naučnih zakona I uopštavanja, teorija ne može biti dovoljno iskustveno zasnovana ni sistematična.Ali pojam teorije je shvaćen široko, I njeno značenje je prošireno u 2 suprotna pravca: prema sistematskom opisivanju pojava I prema naučnom teorijskom sistemu. Struktura I ulooga naučne teorije najbolje se objašnjava logičko-epistemološkom analizom teorije koja nije ni naučni sistem ni opšte uputstvo za sređivanje iskustvenih podataka nego objašnjava neke utvrđene pravilnosti I zakone. Malo koja naučna teorija u društvenim naukama ima u potpunosti razvijenu strukturu. Struktura teorije sastoji se iz 3 elementa: rečnika koji sadrđži definicije osnovnih pojmova koji se javljaju u postulatima teorije, postulate teorije I većeg ili manjeg broja teorema koje su izvedene iz postulata. Rečnik teorije treba da ima definicije osnovnih pojmova I bez razvijenog rečnika smisao teorije ne bi bio jasan I određen. Postulati su najopštiji teorijski stavovi neke teorije I iz njih se mogu izvesti teoreme I njihova tačnost se proverava na osnovu iz njih izvedenih zaključaka. Broj postulata nije ograničen ali on treba biti sveden na najmanju moguću meru. Povezivanjem nekih postulata kao I povezivanje postulata s izvedenim teoremama stvaraju se nove naučne teoreme. Obično se postulate I teoreme neke teorije označavaju brojevima. Često se kao teoreme javljaju utvrđeni naučni zakoni ili hipoteze o nekom naučnom zakonu koje treba da se provere I ispitaju. Dužina logičkog niza koja povezuje postulate s teoremama može da bude različita I ona zavisi od složenosti iskustvenog predmeta teorije I stepena teorijske razvijenosti nauke. Logički stavovi o strukutri naučne teorije mogu se ilustrovati na primeru teorije o društvenoj strukturi. Teorija o društvenoj strukturi odnosi se na činioce na osnovu kojih nastaje društvena struktura ali ona mora da objasni I uticaj društvene strukture na razne društvene pojave. Razvijena teorija o društvenoj strukturi mora da ima dovoljan broj postulata da bi se njihovim povezivanjem mogli objasniti uticaji društvene strukture na razne pojave. Iz tih postulata treba da se izvedu teoreme o uslovima nastanka, osobinama I odnosima raznih društvenih oblika koji nastaju u strukturi. Iz tih teorema treba da se izvedu novi stavovi da bi se objasnile razne iskustvene pravilnosti koje su otkrivene u tim društvenim oblicima. Jedna od opštih pravilnosti je zakon o zavisnosti intenziteta neformalnih međuličnih odnosa od položaja u strukturi. Iz njega bi se mogao izvesti zakon društvene homogamije. Ali u užim teorijama se pojavljuju I novi postulate koji nisu sadržani u osnovnoj teoriji ali oni postaju neophodni da bi se ona mogla primeniti na neko posebno područje. Treći niz teorema iz osnovne teorije treba da se odnosi na objašnjavanje rasprostranjenosti I različitih vrsta kriminala I drugih društveno patoloških pojava. Dalji niz izvodfa treba da se odnosi na objašnjavanje strukturalno uslovljenih osobenosti svesti I kulture pojedinih slojeva I klasa, kao I razlika u vaspitanju I socijalizaciji. Teorija društvene strukture trebalo bi da bude više dinamična a to znači da omogući objašnjenje raznih vrsta strukturalnih promena kako endogenih tako I egzogenih. Osnovnih zadatak teorije je da objašnjava zakone tako što ih: komentariše, međusobno povezuje I tumači. A obično se objašnjavanje zakona svodi samo na neke od nih (najčešće na povezivanje). Vađžan element teorijskog obrazovanja naučnika je poznavanje postojećih

29

teorijskih komentara naučnih zakona. Jedan od osnovnig zadataka teorije je sjedinjavanje naučnog znanja putem povezivanja užih zakona u šire I širih zakona u teorije (integrativna funkcija). Najšire teorije tako postaju osnova teorijskog sistema. Ali neki naučnici smatraju da teorijsko objašnjavanje zakona nema veliku saznajnu vrednost nego da samo omogućava sistematičnije izlaganje zakona ali je ovo gledište pogrešno. Teorijskim povezivanjem zakona pojedinačni zakonh prestaje da bude izolovano apstraktno-analitičko saznanje o nekom iskustvenom odnosu. Prvi korak nauke u otkrivanju determinističkih struktura stvarnosti je apstraktno-analitički. Njen zadatak je da precizno utvrđena saznanja o pojedinačnim odnosima ponovo poveže u novu sintezu koja više nema pojavni karakter nego se zasniva na otkrivanju raznih odnosa koji postoje u tom području stvarnosti. U nekim stabilnijim I prostijim iskustvenim sistemima ne mora se mnogo dobiti povezivanjem pojedinačnih zakona u šire teorijske celine. Pak, u složenim sistemima teorijsko povezivanje pojedinačnih zakona može povećati mogućnost strukturalnih I dinamičkih predviđanja. Međusobna veza raznih procesa može se bolje sagledati pomoću šireg teorijskog povezivanja različitih zakona. A još više povezivanje pojedinačnih zakona povećava mogućnost predviđanja. Povezivanjem zakona istog I međusobno povezanog područja mogu se otkriti zakoni koji stoje u međusobnom vremenskom redosledu, a otkrivanje vremenskog redosleda različitih zakona je osnovica za razvojne teorije. Teorijsko povezivanje zakona olakšava ispitivanje raznih oblika međusobne zavisnosti I povratnog delovanja raznih procesa u okviru šireg društvnog sistema. Postoji I logičko epistemološka prednost koja se sastoji u tome što se proces proveravanja nekog iskustvenog uopštavanja I njegovo pretvaranje u naučni zakon skraćuje. Tim spajanjem zakona u šire celine teorija objašnjava zakone ali ona ih objašnjava I na drugi način, nastojeći da otkrije unutrašnju strukturu procesa usled kojih se zakon uspostavlja. Naučna teorija ne može se svesti na opish, ona uvek teži da objasni I ono što nije vidljivo ali što prestavlja unutrašnju sadržinu iskustvenih odnosa koji su u zakonima ili iskustvenim uopštavanjima utvrđeni. Ovaj postupak u objašnjavanju zakona zove se tumaćenje ili interpretiranje I ono se sastoji u otkrivanju mikrostruktrue pojava na čiji se makroaspekt zakon odnosi. Smatra se I da je otkrivanje mikrostrukture ovih kolektivnih pojava najbolji put za objašnjenje svakog makroaspekta. Milovo shvatanje epistemološke strukture sociologije je primer pokušaja da se na individualno-psihološku osnovu svedu svi makrozakoni o društvenim odnosima. Sve teorije ove vrste polaze od pretpostavke da društvene makroteorije treba objašnjavati traženjem njihovih nadubljih uzroka u individualnim osobinama pojedinaca. U mnogim drugim teorijama se društvene pojave objašnjavaju delovanjem drugih makro-pjava kao što je na primer razvoj tehnologije. Ali tumačenje unutrašnjeg sadržaja procesa koji deluje u raznim zakonima je važan element u teorijskom objašnajvanju naučnih zakona. Ali zadatak teorije nije samo omogućavanje predviđanja onih pojava koje se mogu objasniti. Ona treba da bude izvor podsticaja za postavljanje I uspešno rešavanje novih problema (heuristička plodnost). Heuristički plodne teorije najviše se interesuju u nauci jer se one nalaze u središtu najživljih istraživanja. Naučnoj teoriji postavljaju se zahtevi: -da bude iskustveno proverljiva -da bude precizna

-da povezuje, objašnjava I tumači proverena iskustvena uopštavanja I zakone -da može da se upotrebi za predviđanje onih pojava koje u postojećem obliku može objasniti

-da bude heuristički plodna -da bude primenjiva u nekom obliku ljudske prakse.U logičkoj literature postoji I zahtev za jednostavnošću teorije, koji je u srednjem veku postavio sholastičar Okam, I po njemu osnovne pojmove treba svesti na najneophodniju meru. Ovaj

30

zahtev povezan je sa težnjom da teorijska saznanja budu jasna, što određenija I lakše primenljiva. Svaka razvijena naučna teorija ima deduktivnu strukturu. U deduktivnoj naučnoj teoriji tačnost postulata zavisi da li se potvrđuju iskustveni zaključci koji su izvedeni iz postulata. Ali pogrešno je smatrati da naučne teorije nastaju I razvijaju se samo deduktivno tj. da se uvek polazi od postulata ili aksioma I od njih ide ka iskustvu. Teorijski postulate su načešće rezultati dugotrajnog prethodnog proučavanja stvarnosti I oni nastaju kao pokušaj da se saznaje koje već postoji u nižim oblicima, sredi, poveže I dalje uopšti. To znači da se teorija često razvija I na induktivan način. Neki savremeni logičari (npr. Nil) ovaj načina nazivaju sekudnarnom indukcijom. Pod primarnom indukcijom se podrazumevaju induktivni postupci pomoću kojih se stvaraju iskustvena uopštavanja I zakoni. Sekundarna indukcija ima zadatak da ta uopštavanja nižeg reda povezuje u opštije deduktivne sisteme. Što je neka nauka teorijski manje razvijena sekundarna indukcija ima veću ulogu u razvijanju njene teorije. Indukcija se mora rukovoditi nekom hipotezom.Da li neka teorija spada u domen jedne ili druge nauke, zavisi od ontološke prirode njenih postulata. Ako postoji saglasnost u pogledu delokruga I osnovnog metodskog pristupa neke nauke, nije teško odrediti u koju nauku spada neka teorija. Problem je što često postoji ta saglasnost a I ako postoji ona je često neodrešena (sociologija je dobar primer za to). Ako se sociologija shvati kao nauka o društvu, njeni postulate moraju biti stavovi o društvu I društvenim odnosima I stavovi o odnosima društva prema prirodi, prema biološko psihičkoj ili antropološkoj prirodi čoveka. Postavlja se pitanje zašto se odnosi društva prema biološkim I prema psihičkim osobinama kljudi izdvajaju u posebnu oblast sociološke teorije. Biološki I psihički razvoj čoveka kao vrste, a naročito njegovi niži oblici, počinju pre pojave ljudskog društva. Svaki pojedinac I individualno ulazi u društvo s biološkim nasleđem. Postulate opšte sociološke teorije moraju biti teorijski stavovi u kojima su uopštene zakonitosti postojanja raznih istorijskih tipova globalnih društava I stavovi o strukturi, organizaciji I kulturi različitih tipova globalinih društava. Sociološka teorija ne može da bude samo apstraktna opšta teorija o globalnom društvu iako je opšta teorija o globalnom društvu teorijsko jezgro sociologije. Da bi bila dovoljno sadržajna ona mora objašnjavati specifične odnose između globalnog društva I njegovih različitih delova I mora što potpunije da analizira I objašnjava društvene uslove života ljudi. Sociološka teorija mora sjedinjavati makro I mikro aspekt društvenog života.

Struktura i karakter naučnog objašnjenjaZakoni I teorije su osnovna sredstva naučnog objašnjenja, I to se vidi iz njegove strukture. Ideal kome se teži u naučnim objašnjenjima je otkrivanje neophodnih I dovoljnih uslova nastanka pojave koju treba objasniti. 1- A je neophodan uslov pojave B, ako se B nikad ne dešava a da se prethodno ili istovremeno nije pojavilo A2- A je dovoljan uslov pojave B, ako se B uvek javlja kad se javi A3- A je neophodan I dovoljan uslov pojave B, ako se B nikad ne pojavljuje a da se prethodno ili istovremeno nije pojavilo A, I istovremeno se uvek javlja kad se pojavi A.A može biti neophodan ali ne I dovoljan uslov neke pojave. To se dešava uvek kad je A deo nekog šireg spleta uslova od kojih zavisi pojava B. Ali A može biti dovoljan ali ne I neophodan uslov pojave B. Ovo se dešava kad postoji neki uzrok pojave B koji je nezavisan od A. Ako jedna pojava nastaje zbog 2 ili više različitih, međusobno nezavisnih uzoraka, svaki od tih uzoraka je dovoljan uslov, tj. kad bilo koji od njih deluje javlja se I pojava B. Ali ni jedan od ovih uzoraka nije neophodan uslov pojave B, jer se ona javlja kad se javi bilo koji uzrok a ne samo onaj koji je označen simbolom A.

31

Što je neka teorija šira ona će prilikom objašnjenja neke pojave uzimati u obzir njene različite dovoljne uslove. Takva razvijena teorija snažno utiče na način klasifikovanja pojava. Jedno od osnovnih načela svake klasifikacije je stvaranje što istovrsnijih grupa. Istovrsnije grupe se dobijaju sa otkrivanjem specifičnih determinističkih spletova koji predstavljaju neophodne I dovoljne uslove određene grupe klasifikovanih pojava, koja je deo neke šire vrste ili klase pojava. Naučna objašnjenja se mogu klasifikovati prema više kriterijuma. Po logičkom odnosu u kome se u objašnjenjima nalaze premise I zaključak ona se dele na čisto deduktivna (ako zaključak nužno sledi iz premise) ili probabilistička (ako zaključak sledi iz premise samo s određenom verovatnoćom). Objašnjenja mogu biti strukturalno-funkcionalna, ako je cilj da se otkrije položaj I uloga neke vrste pojava u širem sistemu. Poseban tip objašnjenja su teleološka objašnjenja u kojima se ponašanje objašnjava namerama I ciljeviman koji se pomoću njega žele postići (Neigel). Pojedino objašnjenje može se odnositi na: neki opšti stav (iskustveno uopštavanje, zakon ili teoriju) i na pojedinačne pojave određene vrste. Opšti stavovi se objašnjavaju tako što se izovde iz nekih opštijih zakona ili teorija ili tako što se tumači unutrašnji sadržaj procesa usled kojeg se uspostavlja odnos koji je izražen u naučnom zakonu. Od ove teorije koja objašnjava neki zakon ili uži teorijski stav traži se da bude u stanju da objasni I neke druge zakone I teorijske stavove. U teorijskoj nauci je najvažnije objašnjavanje zakona I teorija jer se na taj način njena opšta saznanja postepeno povezuju u sve jedinstveniji teorijski sistem. U praksi se češće objašnjavaju pojedinačne pojave. Pojedinačna pojava se objašnjava otkrivanjem njenih veza sa širim ili užim delovima aktualne stvarnosti I ispitivanjem delovanja posledica njene prošlosti. Prva pretpostavka naučnog objašnjenja neke pojedinačne pojave je tačan opis njenog stanja. Na sličan ačin postupa I zdrav razum. Prilikom otkrivanja uzroka zdrav razum se oslanja na svakodnevno iskustvo I na što potpunije neposredno poznavanje pojedinačnog slučaja a onda u objašnjenjima dolaze do izražaja shvatanja I tradicije određene kulture. Pored ovih opštih elemenata bitna osobina zdravorazumskih objašnjenja je improvizacija. Naučno objašnjenje se razlikuje od zdravorazumskog po tome što se nastoji da ono ne bude improvizacija, koja bi važila samo za jedan slučaj, nego da objašnjenje ima opšti I sistematski karakter. Teorijsko jezgro objašnjenja, koje se sastoji u izvođenju objašnjavane pojedinačne pojave iz nekih opštih naučnih stavova, se mora upotpunjavati nizom konkretnijih sazbnanja o pojedinačnoj pojavi. Ako u nekom objašnjenju ima više ovakvih improvizovanih dopuna ono se ne smatra razvijenim naučnim objašnjenjem. Neki epistemolozi (Hempel) predlažu da se ono zove skica naučnog objašnjenja da bi se ukazalo na njegovu nepotpunost.

Naučno objašnjenje dobija sistematski karakter primenom naučnih zakona I teorija. Svaka pojava povezana je brojnim vezama s drugim iskustvenim pojavama. Sve te veze nisu podjednako značajne za ono što se u određenom slučaju želi objasniti. Nauka nastoji da utvrdi nj3ene neophodne I dovoljne uslove pomoću proverenih zakona I teorija. Pojedinačna pojava može se smatrati posebnim slučajem nekog opšteg zakona ili teorije ako se njeni iskustveno utvrđeni početni uslovi podudaraju s uslovima njihovog važenja. Pošto su u teorijski razvijenom naučnom objašnjenju neophodni I dovoljni uslovi objašnjavane pojave izvedeni iz početnih uslova takvo objašnjenje je deduktivan zaključak u kome su jedne premise provereni naučni zakoni ili teorijski stavovi a druge sadrže pouzdane I precizne iskustvene podatke o početnim uslovima objašnjavane pojave. Da bi se iz opštih stavova mogao izvesti pojedinačan stav mora postojati bar jedna pojedinačna premise (ona sadrži opis početnih uslova objašnjavane pojave). Od teorijskih stavova zavise dubina I sistematski karakter objašnjenja. Ali tačnost objašnjenja konkretnih pojava ne zavisi samo od tačnosti opštih stavova pomoću kojih se one objašnjavaju. Nema tačnog objašnjenja ako objašnjavane pojave nisu temelojno opisane I ako u opisu njihovih početnih uslova nisu sadržani precizni podaci o onome što se smatra njihovim dovoljnim

32

I neophodnim uslovima. Pomoću teorije ne moće se ništa pojedinačno objasniti dok ne postoji opis početnih uslova konkretne pojave. Što se određene pojave mogu objasniti u širem teorijskom okviru objašnjenje je čvršće zasnovano. Konačnih naučnih objašnjenja nema iz više razloga: -Prvi od njih je ontološke prirode. Uzročni nizovi u kojima se nalaze objašnjavane pojave su beskonačni. I pitanje je do koje mere prilikom objašnjavanje neke pojave može da bude važna njena prošlost. -Drugi, gnoseološki razlog povezan je s prethodnim. Ne postoje konačna teorijska saznanja I na svako objašnjenje moguće je postaviti novo “zašto”.Za naučno objašnjenje neophodno je raspolagati određenim I proverenim teorijskim stavovima I preciznim opisom početnih uslova objašnjavanih pojava. Opisivanje pojava je bitan element objašnjenja. Opis može imati I predviđačku vrednost. Ali ovakva predviđanja ne znače da su određene pojave naučno objašnjene. Jedina razlika između objašnjenja I predviđanja je u tome što su u objašnjenju I pojave koje se objašnjavaju I njihovi početni uslovi poznati pa objašnjenje dolazi post factum. U predvišanjima predviđena pojava se još nije desila sli se njeno pojavljivanje očekuje na osnovu nekih teorijskih pretpostavki. Nedostatak shvatanja odnosa između naučnog objašnjenja I predviđanja je u tome što sva predviđanja nemaju razvijenu teorijsku osnovu. Bilo bi pogrešno saznajnu vrednost pojedinih objašnjenja meriti samo njihovom predviđačkom sposobnošču. Jedina epistemološki pouzdana osnova za ocenu vrednosti objašnjenja su širina I stepen proverenosti teorijskih stavova na osnovu kojih se utvrđuju neophodni I dovoljni uslovi objašnjavanih pojava I predciznost opisa njihovih početnih uslova. Osnovni argumenti protiv determinističkog shavatnja naučnog objašnjenja. Epistemološki pravci koji odbacuju mogućnost otkrivanja zakona u društvenom životu I koji društvene nauke svode na istorijsko opisivanje pojedinih kultura I istorijskih epoha iloi na psihologističko opisivanje raznih neposrednih društvenih odnosa, moraju odbacivati I objašnjenja ove vrste. Ovi pravcu pridaju zakonima sporednu ulogu u društvenim naukama. Smatra se da su zakoni neophodni u objašnjaanju prirode, u čiju bit čovek ne moće da prodre dok se kultura može shvatiti jedino iznutra, razumevanjem njenih idejno-vrednosnih sadržaja I uživljavanjem u psihički život I istorijski mentalitet ljudi I društvenih zajednica koji su je stvarali. U epistemološkom pogledu razna shvatanja razumevanja kojim se želi zameniti naučno objašnjenje imaju mnogo nedostataka. Prvi, poojam razumevanja obično nije tačno određen. Razumevanje ima opisnu funkciju I ne može zameniti naučno objašnjenje pojava. Razumevanje može da bude: -Utvrđivanje I celovito izlaganje stvarnog sadržaja psihičkog života lica koja su učestvovala u nekom obliku društvenog života tj mogu se iskustveno ispitati njihova raspoloženja, ideje, težnje. -Može se sastojati u samostalnom tumačenju smisla raznih oblika društvenog ponašanja na osnovu istraživačkog iskustva, a uz manje ili veće oslanjanje na izvorne podatke o psihičkim osobinama ljudi. -Tumačenje sadržaja, usmerenosti, logičke ili estetske strukture I stila raznih oblika društvene kulture. Ovakva unutrašnja analiza pojedinih oblasti društvene kulture I njenog osnovnog sadržaja sociološki je vrlo značajna. To je jedna od neophodnih predradnji za veći deo socioloških proučavanja. Druga epistemološka slabost ovih pravaca je što zapostavljaju razradu istraživačkih postupaka podesnih za metodičnije stvaranje osnove za objašnjavanje društvenih pojava ni nedovoljno uviđaju epistemološki značpaj dokazne strane naučnog objašnjenja.Pokušaj da se deterministički tip naučnog objašnjenja zameni neodređenim pojmom razumevanja ne može izdržati epistemološku kritiku. Saznanja do kojih se može doći putem ova 3 oblika razumevanja mogu da budu naučno značajna obaveštenja I da imaju heurističku vrednost ali se kod naučnog objašnjenja mora zahtevati dokazna snaga. Svako teleološko objašnjenje može se pretvoriti u determinističko. Svaka svesna svrsishodna akcija može se

33

dvostruko povezati s determinističkom strukturom onog područja stvarnosti na kome nastaje I u kome se odvija.

ELEMENTI TEORIJE NAUČNOG OBAVEŠTENJA

Najbitnija osobina naučnog mišljenja je stalno nastojanje da se teorijska misao na što metodičniji način sjedinjava sa što pouzdanijim I preciznijim iskustvenim podacima. Odatle proizilaze podsticaji za dalje razvijanje naučne teorije a iskustvo služi kao stalna osnova za proveravanje svega što se u nauci smatra poznatim I utvrđenim. Naučni razvoj sociologije bio je dugo usporen. Ona je do pre nekoliko decenija morala da se služi izvorima koji nastaju u društvnom životu nezavisno od naučne delatnosti I da kao izvore koristi rezultate drugih nauka,m radove istoričara, etnografa, ekonomista. Jedan od njenih stalnih zadataka je sociološka sinteza naučnog znajja. Nauka koja nije u stanju da razvije postupke za samostalno prikupljanje podataka je u nepovoljnom položaju. Svaka nauka ima svoj ugao gledanja. Nauka koja nije u stanju da razvije postupke za samostalno prikupljanje podataka mora da se služi sekundarnom analizom, a njeni metodi su slabiji od postupaka koji se mogu primeniti kada je proces prikupljanja podataka integralni deo istraživanja. Nastojanje da prikupljanje izvornih podataka bude povezano s naučnom delatnosti u celini ogleda se institucionalno u postepenom iščezavanju neposrednog postojanja srodnih nauka od kojih je jedna opisna a druga teorijska, I u sociologiji je postojala podela na sociologiju I sociografiju. Ovakav paralelizam je nekiorisan I povoljnije je za razvoj nauke ako se čitava organizacija prikupljanja podataka tešnje poveže s ustanovama koje se bave razvijanjem teorijske nauke. Teškoće u povezivanju teorijske misli s prikupljanjem podataka o društvu dele se u 3 grupe: -teorijske teškoće (nepostojanje pojmovno-teorijskog sistema podesnog za stalno prikupljanje podataka o globalnim društivama koji bi bio usklađen s teorijskim potrebama sociologije. -organizacijske-društvenePostoje neki epistemološki zahtevi koje mora da zadovolji svaki poseban oblik prikupljanja podataka da bi se smatrao naučniml. Osnovne osobine izvornih iskustvenih obaveštenja u nauci ispituje teorija naučnog obaveštenja. Ona nije sistematski razvijena a još manje je konkretizovana u oblasti sociološkog proučavanja društva. Potpunije razvijena teorija naučnog obaveštenja treba da obuhvata 2 grupe problema:1. problemi naučnog obaveštenja koji su manje-više istovetni za sve nauke2. pitanja koja se odnose na sadržinu obaveštenja, potrebnih nekoj nauci ili grupi srodnih nauka.

Odnos između prikupljanja podataka i posmatranjaDiverže sve oblike prikupljanja podataka naziva tehnikama posmatranja, pa govori o posmatranju na osnovu dokumenata, o neposrednom posmatranju u koje pored posmatranja u pravom smislu reči ubraja I ankete I merenja. Razne oblike anketa svrstava u intenzivno I ekstenzivno neposredno posmatranje ali smatra da je svaka anketa neposredno posmatranje. Kenig razlikuje neposredno I posredno posmatranje a u posredno ubraja koriščenje raznovrsnih dokumenata, istorijskih dokumenata, arhivskih materijala, štampu, film… I on anketu ubraja u neposredno posmatranje. Posmatranje ne može da bude najopštiji pojam za naučno prikupljanje iskustvenih podataka ako se želi da pojam posmatranja bude dovoljno određen I ne izgubi svoj osobeni smisao proširenjem njegovog izvornog značenja. Posmatranje je samo jedan od oblika prikupljanja podataka. U posmatranju se pojava o kojoj se prikupljaju podaci nalazi neposredno,

34

potupno ili delimično u čulnom opažaju posmatrača. Ali da bi se neko izvorno obaveštenje moglo smatrati podatkom posmatranja pojava na koju se podatak odnosi mora bar delimično da bude doživljena u posmatračevom neposrednom čulnom opažaju. Posmatranje može da bude: samoposmatranje (introspekcija), opažanje spoljnih predmeta I pojava. Pod samoposmatranjem se podrazumeva posmatračevo unutrašnje opažanje stanja vlastite svesti a posmatranje u užem smislu se odnosi na opažanje spoljnih predmeta I pojava. Ova dva oblika posmatranja se razlikuju. Dok u posmatranju spoljnih predmeta nezavisni posmatrači mogu imati slične pa I iste opažaje , I na taj način podatke jednog posmatrača o nekom predmetu mogu nezavisno proveriti drugi posmatrači, a u samoposmatranju nema ove mogućnosti pošto je ono individualno. Svi drugi oblici prikupljanja podataka ne smatraju se posmatranje,. Podaci dobijeni raznim postupcima mogu biti tačni I naučno upotrebljivi u različitoj meri. Verodostojnost podataka dobijenih naučnim posmatranje veća nego pofataka koji su u svom stvaranju prošli duži put. Posredno prikupljeni iskustveni podaci imaju manju naučnu vrednost kad ima razloga da se smatra da lice koje je izvor obaveštenja nije toliko sposobno za metodično posmatranje I samoposmatranje nekih iskiustvenih sadržaja kao stručno osposobnlojen I iskusan naučni posmatrač. Vreme koje prođe između časa u kome je stečeno neko iskustvo I časa kada se o njemu traže obaveštenja utiče na potpunost I preciznost obaveštenja. Načini prikupljanja podataka dele se u 2 grupe: 1. prikupljanje podataka koji u društvu nastaju nezavisno od naučne delatnosti jer pomoću njih

društvo zadovoljava neke svoje praktične potrebe. Što se neka društvena delatnost organizuje u širim razmerama, to je za njeno obavljanje neophodnija veća količina obaveštenja. Bez stalnog toka obaveštenja između raznih organizacijskih jedinica ne može se organizovati nijedna društvena delatnost u širim razmerama. Ovo je jedan od razloga što u društ u stalno nastaju raznovrsna obaveštenja koja se u naučnom pogledu mogu korisno upotrebiti. Drugi razlog zašto društvo stalno stvara sebi neka obaveštenja je u tome što on one može trajnije postojati bez raznih oblika društvenog pamćenja kojim povezuje svoje sadašnje delovanje s prošlošću. Niz okolnosti utiče da se u društvu nezavisno od nauke stalno stvaraju brojni podaci koji su u naučnom pogledu vrlo korisni I upotrebljivi.

2. postupci prikupljanja kojima se izvorna obaveštenja stvaraju za specifično naučne potrebe. Nauka postavlja pitanja bilo društvu u celini ili nekom njegovom metodično izabranom delu. U ovim oblicima prikupljanja čitav postupak stvaranja podataka nalazi se pod naučnim nadzorom a I prikupljeni podaci se sređuju po naučnim načelima radi odgovora na neko naučno pitanje. To je prednost ovog načina prikupljanja podataka.

Postupci prikupljanja iskustvenih podataka mogu se prema načinu kako se dolazi do izvornih obaveštenja podeliti nu 4 grupe: 1. neposredno ili tzv. primarno iskustvo naučnika u koje ulazi sve ono što on u svom ličnom iskustvu nsaznaje o društvu samim tim što živi u njemu. Primarno iskustvo nastaje u neposrednom odnosu pojedinaca prema raznim sadržajima ličnog I društvenog života. U njega su uključene praktične pobude. Primarno iskustvo ne nastaje isključivo intuitivno. 2. u ovu grupu spadaju razni oblicin naučnog posmatranja. 3. treća grupa obuhvata sve ostale oblike aktivnog prikupljanja podataka u kojima se izvorna obaveštenja stvaraju pod uticajem oređenih naučnih zahteva I potreba. 4. u ovu grupu spadaju postupci u kojima se kao izvorna obaveštenja upotrebljavaju podaci koji nastaju u društvu nezavisno od naučnog istraživanja, usled ranih drugih društvenih potreba. Razlika između 3 I 4 postupka je u tome što je u 3 istraživanje iskustva usmeravano istraživačkim postupkom a u 4 sasvim nezavisno od istraživanja.

35

Opšte osobine naučnog iskustvenog obaveštenjaOsobine naučnog objašnjenja: 1- veća planska usmerenost, 2- veća sistematičnost, 3- znatno veća objektivnost, 4- težnja za postizanjem veće preciznosti. Sve ove osobine proizilaze iz osnovnih karakteristika nauke kao prvenstveno saznajne delastnosti. Usmerenost obaveštenja - Svako naučno prikupljanje podataka je podređeno nekom naučnom cilju I ako se od ovog odvoji ono se pretvara u tradicionalni empirizam I prakticizam. Predmet istraživanja može proisteći iz raznih izvora. On može biti I neposredno praktične prirode,. Da bi se mogao naučno ispitati mora biti teorijski razrađen. Iz teorijske razrade predmeta istraživanja izvode se zaključci o tome koji su iskustveni podaci neophodni. Povezivanje prikupljenih podataka s postavljenim naučnim ciljevima je vrlo složen I težak zadatak. Opis pojava nije samostalan a još manje konačan cilj naučnog istraživanja. Da bi se na osnovu podataka o raznim pojavama mogli otkriti neki dublji odnosi prikupljanje podataka mora da polazi od pretpostavki o prirodi raznih determinističkih člinilaca I njihovih odnosa. Ali ovo nastojanje da se otkriju deterministički odnosi u društvu ne treba tumačiti u duhu relacionizma koji zapostavlja dublje ispitivanje osobenih svojstava kvalitativno različitih vrsta pojava. Naučna saznaja o kavlitativno različitim društvenim pojavama, determinističkim činiocima, stanjima I odnosima u stvarnosti izražena su u najvažnijim naučnim pojmovima I teorijskim stavovima. Ti pomovi I stavovi se manje-više udaljavaju od pojavne konkretnosti neposrednog iskustva. Ilustracija može biti pojam društvene integracije. Društvena integracija zavisi od: 1. sposobnosti za dobro sporazumevanje, 2. njihove sposobnosti da obavljaju određene društvene uloge i od toga da li postoje mogućnosti da oni preuzmu u datom društvu uloge za koje su sposobni, 3. stepena usvajanja I pridržavanja društvenih normi koje regulišu razne oblike društvenog ponašanja, postojanja osećanja pripadnosti nekoj društvenoj grupi, društvenoj organizaciji ili društvu. Pojmovi koji u nauci imaju najvažniju teorijsku ulogu obično su prilično udaljeni od neposrednog opažajnog iskustva I predstavljaju sintezu niza iskustvenih podataka. Teorijski razlozi zbog toga:n 1. zahtevaju određenu strukturu iskustvenih obaveštenja, 2. usmeravaju prikupljanje u određenim pravcima, 3. služe kao okosnice u sređivanju podataka. Struktura izvornih obaveštenja zavisi od prirode teorijskih pretpostavki koje se nalaze u osnovi određenog istraživanja. Ako teorija ne usmerava prikupljanje podataka neizbežno je gomilanje podataka koji nemaju veću saznajnu vrednost. Pojmovni okvir za prikupljanje podataka sastavljen je od pojmova koji se neposredno odnose na iskustvo. Ali šira naučna vrednost podataka ne zavisi samo od preciznosti tih pojmova nego I od njihovog odnosa prema teorijskim pojmovima u kojima dolaze do izražaja naučna saznanja ili naučne pretpostavke o nekim iskustvenim činiocdima. Ako neka teorija nije precizno iskustveno protumačena u prikupljanju podataka se luta jer se ne može dovoljno određeno znati koja su iskustvena obaveštenja neophodna. Pošto se ne ulažu dovoljni napori da se pojedine teorije preciznije iskustveno protumače održava se raskorak između teorijske misli I iskustvenih istraživanja. Sistematičnost iskustvenih obaveštenja - Ona proizilazi iz njegove zavisnosti od naučne teorije. Samo veza s teorijom može da planski usmerava sistematično prikupljanje podataka. Naučno objašnjenje se sastoji u otkrivanju sve širih uzročno-funkcionalnih okvira u kojima se traže uzroci I uslovi nastanka pojava I dinamički činioci pod čijim se uticajem one razvijaju I menjaju. Zato je u naučnom prikupljanju podataka pored obaveštenja koja se odnose na unutrašnje strukture proučavanih projava,m potreban I niz drugih obaveštenja o uslovima u kojima one nastaju, postoje, razvijaju se I nestaju. Prva osobina sistematičkosti podataka proizilazi iz naučne potrebe I sastoji se u sadržinskoj potpunosti izvornih obaveštenja. Sistematični podaci treba da sadrže obaveštenje o svemu što se smatra relevantnim za objašnjavanje proučavanih pojava, što omogućuje da istraživanje ovlada ovim predmetom. Druga osobina odnosi se na utvrđivanje njegovog iskustvenog delokruga. Istraživač mora biti načisto s tim u kom iskustvenom delokrugu želi ispitati postavljeni probem I za koji iskustveni delokrug treba da se važe izvedena

36

uopštavanja. Od presudnog je značaja da li izabrani iskustveni okvir odgovara iskustvenim pretpostavkama određene teorije. Isto toliko je važno I da taj iskustveni okvir predstavlja sturkturu koja u stvarnosti često ne postoji. Treći aspekt ogleda se u težnji za što većom standardizacijom. Uporedivost podataka je mogućna jedino ako su obaveštenja istovetna. Ako izvorni podaci ne zadovoljavaju ovaj uslov, ne mogu se stvarati ispravna uopštavanja. Naučno obaveštenje nastaje u složenom društvenom odnosu u kome je primenjeni istraživački postupak samo jedna strana. Druga strana je ponašanje sredine u kojoj se podaci prikupljaju ili društveni uslovi koji su uticali na sadržaj nekog izvora koji se u istraživanju naknadno koristio. Ovo naročito važi za one oblike prikupljanja podataka kad se ljudima obraća neposredno. Tada na nastajanje svakog podatka utiču obe strane. Ali osnovni cilj standardizacije je još teže postići jer je situacija u kojoj se prikupljanje obavlja mnogo složenija. Jedan od značajnih uzroka njene složenosti je različit stav ispitanika prema istraživanju. Smisaona standardizacija koja u većini slučajeva jedino može da obezbedi stvarnu uporedivost podataka može se postići samo primenom odgovarajućih načela I postupaka za kritičko ispitivanje izvornih obaveštenja. Pojmovno-teorijski okvir može biti u osnovu poravilno postavljen, a da ipak prikupljeni podaci budu naučno neupotrebljivi, jer nisu uspešno rešeni mnogi tehnički zadadci, usled čega prikupljanje:- nije dovoljno prilagođeno životnom iskustvu proučavane društvene sredine- ili se javljaju razne jezičke teškoće u društvenom opštenju- dolazi do poremećaja u međusobnim odnosima lica koja prikupljaju podatke I ispitivane

sredine - I zbog toga što se ne može postići dovoljna brzina u prikupljanju podataka o nekim

pojavama koje su vrlo dinamične- jer su lica koja prikupljaju podatke nedovoljno stručna I nedorasla za taj zadatak. Objektivnost I preciznost izvornih naučnih podataka - Pošto objektivnost saznanja zavisi od mogućnosti nezavisnog proveravanja, proverljivi postupak prikupljanja izvornih podataka ima prednost uvek kada pomoću podataka treba nešto dokazati. Pravilo da se prilikom objavljivanja rezultata istraživanja iznose sva potrebna obaveštenja o izvornim podacima I načinu kako su oni nastali, kao I da istraživač što nepristrasnije oceni vrednost svojih izvora, ima za cilj da olakša proveravanje.Preciznost - Preciznost se mora oceniti I u formalnom I u sadržinskom pogledu. U formalnom, da bi se utvrdilo da li su pojmovni okvir, istraživački postupak prikupljanja I ostale faze istraživanja približno iste preciznosti. U sadržinskom pogledu ispitivanje preciznosti teži da utvrdi obim I vrste grešaka koje su sadržane u izvornoj evidenciji. Pri tome je sadržinsko ispitivanje najtešnje povezano s formalnim, pošto se sve greške posmatraju sa stanovišta izabranog formalnog stepena preciznosti, ukoliko je prethodno ocenjeno da ovaj odgovara osnovnim ciljevima istraživanja.

Ispitivanje naučne upotrebljivosti izvornih podatakaPostoje metodološka načela pomoću kojih se želi obezbediti kritičnost prema izvornim obaveštenjima i temeljno ispitati naučna upotrebljivost i tačnost svakog podatka. Zato je razrada postupaka pomoću kojih se proučava naučna upotrebljivost i stepen tačnosti iskustvenih podataka jedan od važnih metodoloških zadataka. Ispitivanje naučne upotrebljivosti izvornih podataka počinje na pojmovno teorijskoj ravni- raspravlja se da li su operacionalne definicije pojmova adekvatne teorijskim značenjima pojmova. Ispitivanjem adekvatnosti operacionalnih definicija utvrđuje se da li je prikupljena iskustvena evidencija prikladna za ispitivanje postavljenog teorijskog problema. Za rešavanje ovog zadatka potrebna je sposobnost pojmovne analize, ali i temeljno poznavanje konkretnih društvenih prilika u kojima je istraživanje izvedeno. Pojmovna analiza se javlja kao prvi stupanj

37

ispitivanja naučne upotrebljivosti prikupljenih podataka. Prilikom ispitivanja da li su neki izvorni podaci upotrebljivi za neku naučnu svrhu uvek se najpre poredi njihov sadržaj sa sadržajem odgovarajućih teorijskih pojmova. Pritom, nije dovoljno imati u vidu najopštiji teorijski sadržaj nekog pojma, nego se moraju uzeti u obzir i konkretniji oblici u kojima se njegov sadržaj javlja u sredini u kojoj se istraživanje izvodi. U mnogim istraživanjima ne mogu se prikupiti iskustveni podaci koji bi odgovarali idealnim operacionalnim definicijama pojedinih pojmova, pa se moraju stvarati operacionalne definicije koje se samo približavaju teorijskom sadržaju određenih pojmova. Ocena upotrebljivosti naučnih podataka treba da ukaže u kojoj meri raspoloživi podaci odgovaraju naučno optimalnim. Naučna kritika, međutim, uzima u obzir ne samo optimalne zahteve u pogledu izvornih obaveštenja, nego i objektivne mogućnosti da se ti zahtevi ispune u datom istraživanju.Ispitivanje naučne upotrebljivosti iskustvene evidencije mora uzeti u obzir sve faze njenog stvaranja. Na pojmovno teorijskoj ravni ispitivanje naučne upotrebljivosti podataka može samo da otpočne. Naučna upotrebljivost podataka zavisi i od njihove iskustvene tačnosti i preciznosti, a glavno područje ispitivanja ovih osobina jeste analiza procesa prikupljanja, kao i svih faza kasnijeg sređivanja i obrade izvornih obaveštenja. Postoje 3 faze u stvaranju iskustvene evidencije: 1.faza- Prva faza obuhvata prikupljanje izvornih obaveštenja. U ovoj fazi nastaje izvorna građa istraživanja, koja je po svom sastavu raznolika. Izvornu građu mogu sačinjavati popunjeni obrasci nekih statističkih istraživanja, može da sadrži podatke pronađene u arhivskoj građi,štampi,publikacijama, a može da se sastoji i od zabeležaka koje su nastale za vreme rada na terenu. 2.faza- U drugoj fazi sistematski se izdvajaju određena obaveštenja iz izvorne građe i pretvaraju u iskustvene naučne podatke. Zadatak ove faze je da izdvoji potrebna obaveštenja iz svakog pojedinačnog izvora i da pritom, postigne što veću međusobnu uporedivost podataka. Izdvajanje iskustvenih podataka iz šire izvorne građe izvodi se pomoću klasifikacija i merila. U nekim ispitivanjima teži se tome da se već prilikom stvaranje izvorne građe dobiju obaveštenja u onom vidu u kome će ona biti upotrebljena u daljoj analizi, i tako skrati posao druge faze. Tipičan primer ovoga je prikupljanje podataka pomoću upitnika- zaokruživanjem nekog od unapred utvrđenih odgovora dobija se konkretni izvorni podatak. Izdvajanje se ponekad svodi na mehaničko kodiranje podataka, koji su već u toku prikupljanja konačno oblikovani. Kombinovanjem elementarnih podataka dobijenih u prvoj fazi, u drugoj fazi mogu se iz njih izvesti razna dopunska obaveštenja ili tzv. izvedena obeležja. Vrlo često je u drugoj fazi potrebno ukrstiti razna obaveštenja o pojedinim složenim pojavama da bi se o njima dobila vernija slika. U mnogim slučajevima je izvedeni karakter pojedinih obaveštenja još više naglašen. Dešava se da se u toku prikupljanja podataka traži samo neko ključno obaveštenje o pojedinom kolektivnom društvenom obliku, dok se ostala naknadno izvode iz individualnih obeležja njegovih članova. Zato se u drugoj fazi iz pojedinih elementarnih podataka mogu izvesti mnoga nova dopunska obaveštenja. U drugoj fazi izvođenje izvornih podataka povezuje se s opštom kritikom izvora- ispituje se i ocenjuje upotrebljivost izvora u celini, njegova potpunost, kompetentnost i verodostojnost, kako opšta tako i za pojedinačna obaveštenja. Pažljivo sagledavanje pojedinačnog izvora u celini, može da u njemu otkrije i otkloni mnoge tehničke greške, nastale u toku prikupljanja. Glavni zadatak ove faze jeste sistematsko oblikovanje sasvim određenih i međusobno uporedivih iskustvenih podataka iz neodređenije i nepreglednije izvorne građe, koje je usklađeno sa osnovnim ciljevima istraživanja i kritičko ispitivanje izvorne građe. 3.faza- Treća faza je sintetičke prirode. Pošto su iz pojedinačnih delova građe izvedeni izvorni podaci, treba te podatke srediti. Najelementarniji i početni postupak u stvaranju sintetičkih oblika iskustvene evidencije jeste prebrojavanje pojedinih vrsta iskustvenih podataka i njihovo razvrstavanje pomoću nekih klasifikacija ili merila. To stvaranje zahteva i složenije

38

postupke koji se sastoje u ukrštanju raznih podataka. Pojedinačno obeležje ispitivanih pojava dobija naučnu vrednost tek kada se poveže s nekim drugim. U stvaranje iskustvene evidencije spadaju i razna opisna uopštavanja izvornih podataka. Npr. izračunavanje procentualnih struktura, stopa, indeksa, korelacijskih odnosa koji na uopšteniji i sintetičan način pokazuju u kakvim se međusobnim odnosima nalaze dve ili više vrsta podataka. Tek ovakva sređena i uopštena iskustvena evidencija može da služi kao osnova za iskustveno proveravanje teorijskih pretpostavki. Naučna iskustvena evidencija je uvek evidencija za neku naučnu pretpostavku. Zbog toga njeno stvaranje i naročito njeni konačni sistemski oblici, treba da budu što više podređeni zahtevima proveravanja i ispitivanja određenih naučnih pretpostavki. Ovu usmerenost sintetičkih oblika evidencije moguće je postići samo ako su sve faze njenog stvaranja povezane nekim osnovnim idejama. Izvor tih ideja jeste zamisao o tome kakava je sintetička evidencija potrebna za neki istraživački cilj. Važno je da svakom koraku u sintetizovanju izvornih podataka prethodi razmišljanje o njegovom mestu u sklopu istraživanja u celini.Vrste i uzroci grešaka - Razumevanje međusobne veze između svih faza kroz koje prolazi stvaranje iskustvene naučne evidencije neophodno je za uspešno organizovanje prikupljanja podataka. Ono je važno i za ispitivanje naučne upotrebljivosti izvornih podataka. Ako se pretpostavi da je pojmovni okvir u kome se stvara iskustvena evidencija uspešno u sklađen s ciljevima istraživanja, njena naučna upotrebljivost zavisi od toga koliko su uspešno otklonjeni uticaji raznih izvora grešaka koji mogu smanjiti tačnost iskustvenih podataka. Greške mogu da se pojave u svim fazama stvaranja iskustvene evidencije, a u svakoj od tih faza deluju osobeni uzroci grešaka. Ispitivanje tačnosti iskustvene evidencije treba da se podjednako odnosi na sve faze njenog stvaranja. Teorija grešaka je jedan od ključnih delova teorije naučnog obaveštenja i metodologije. Sistematizacija grešaka, koja uzima u obzir osobene uzroke pojedinih njihovih tipova, može da pomogne da se one bolje razumeju i efikasnije sprečavaju i otklanjaju. Greške se mogu podeliti u nekoliko grupa:

1. U prvu grupu spadaju greške koje nastaju prilikom razrade programa istraživanja. Njihov izvor se nalazi u organizatoru istraživanja. Ako predmet istraživanja nije dovoljno jasno određen ili njegov programski okvir nije pojmovno-hipotetički razrađen i operacionalizovan, ne može se dovoljno jasno ustanoviti koja su iskustvena obaveštenja neophodna za postizanje sadržinske potpunosti iskustvene evidencije. Drugu grupu grešaka iz ove grupe čine razni nepažljivi postupci u određivanju iskustvenog delokruga istraživanja i načinu stvaranja uzroka. Zatim dolaze razne slabosti u razradi načina prikupljanja podataka, bilo da se upotrebljavaju oni koji nisu prethodno ispitani ili nedovoljno prilagođeni sredini. Svi ovi uzroci grešaka deluju pre početka prikupljanja podataka.

2. U drugu grupu spadaju greške koje se pojavljuju u toku prikupljanja. Prvu podgrupu čine greške čiji su izvori u licima koja prikupljaju podatke. Uzroci ove vrste grešaka mogu biti različiti: nestručnost tih lica, njihova nedovoljna pripremljenost, nepridržavanje pravila za prikupljanje podataka. Drugu podgrupu čine greške čiji su izvori u licima koja daju obaveštenja- to su greške koje potiču iz izvora obaveštenja (ispitanika, nekog dokumenta). Dobijena izvorna obaveštenja mogu da ne zadovoljavaju uslove koji se zahtevaju od naučnih podataka iz dva razloga. U prvom slučaju dobijena obaveštenja ne zadovoljavaju naučne potrebe zato što lica od kojih se traže podaci nisu u stanju da daju obaveštenja potrebnog kvaliteta. Zato se smatra da izvor obaveštenja nije kompetentan. U drugom slučaju, zato što ta lica namerno,iz bilo kog razloga, ne žele da saopšte neka obaveštenja. Zato se smatra da izvor obaveštenja nije verodostojan, sumnja se u njegovu iskrenost i želju da iznese tačne podatke.

3. U treću grupu grešaka spadaju one čiji se uzroci javljaju u toku obrade i sređivanja izvornih obaveštenja, tj. u drugoj i trećoj fazi stvaranja izvorne evidencije.

39

Naučno prikupljanje podataka o čoveku i društvu kao društveni odnos Ispitivanje društvenih uslova u kojima se prikupljaju podaci pokazuje neke bitne osobenosti naučnog proučavanja čoveka i društva uopšte. Svako aktivno prikupljanja podataka o čoveku i društvu pretvara se u društveni odnos. Jednu stranu toga odnosa čine lica (odnosno organizacije) koja neposredno prikupljaju podatke, a drugu pojedinci, društvene grupe, ustanove od kojih se obaveštenja traže. Naučno prikupljanje podataka je osoben vid simboličkog društvenog opštenja,a ovo je opet jedan od važnih elemenata svake društvene delatnosti. Naučno prikupljanje podataka može se zasnivati samo na dobrovoljnoj saradnji pojedinaca,grupa,ustanova od kojih se podaci traže. Svaki podatak i svaki oblik prikupljanja iskustvenih obaveštenja zasniva se na načelu pune dobrovoljnosti. Dobrovoljnost je bitna osobina naučnog prikupljanja podataka o čoveku i društvu.Društveni odnos koji se uspostavlja u prikupljanju podataka je dosta složen, posebno kad se neki društveno važni podaci traže neposredno od ljudi. Tada je iskrena saradnja ispitivane sredine neophodna, jer od nje može da zavisi kvalitet podataka. Iskrenost je presudno važna za upotrebljivost svih obaveštenja subjektivne prirode. Kvalitet svih subjektivnih podataka zavisi od iskrenosti i verodostojnosti ispitanika. Društveni odnos se pojavljuje u onim oblicima prikupljanja podataka u kojima se koriste izvori nastali nezavisno od nauke- da li će neka ustanova ili pojedinac otvoriti istraživaču svoju arhivu, zavisi od njihovog stava prema istraživanju. Osnovno je u kakvom odnosu stoje traženi podaci prema ispitanikovojm shvatanju vlastitih i kolektivnih interesa.Vidljivost svih društvenih pojava nije podjednaka. Nema društva u kome bi svi odnopsi i delatnosti bili potpuno vidljivi za sve njegove članove. Prema stupnju vidljivosti pojedinih društvenih pojava, naučna iskiustvena obaveštenja dele se na javna, poverljiva, tajna i privatna. U prvu grupu spadaju obaveštenja o javnim opštepristupačnim sadržajima društvenog života. Lična ili privatna obaveštenja odnose na ono što spada u privatnu sferu čovekovog života. Za dobijanje svih obaveštenja, izuzev javnih, potrebna je dobrovoljna saradnja pojedinaca, grupa i organizacija. Živeći duže u nekoj sredini naučnik može da sazna razne poverljive,tajne i lične podatke. On može,zatim, na osnovu izvesnih javnih obaveštenja i teorijskih pretpostavki da zaključuje. Međutim, ovi zaključci nisu nikad sasvim pouzdani i nisu dovoljni za stvaranje sistematske naučne evidencije. Priroda društvenog odnosa koji se uspostavlja prilikom prikupljanja podataka zavisi od uloge koju traženi podaci imaju u životu pojedinaca ili grupa. Zato se postavlja pitanje kako i pod kojim uslovima je moguće postići dobrovoljnu saglasnost ispitivane sredine da sarađuje u istraživanju. Nekoliko opštih uslova bitno utiču na uspostavljanje povoljnog odnosa proučavane sredine prema istraživanju. Prvi preduslov jeste da proučavana sredina smatra da je problem koji se istražuje važan i značajan. I zatim, da li smatraju da nauka može pomoći da se pronađe uspešnije rešenje od onog koje postoji u svakodnevnoj praksi. Dalji uslov koji olakšava prikupljanje podataka jesu garancije da iz saradnje s nekim naučnim istraživanjem neće proizići nikakve štetne posledice po lični i grupni ugled i interese lica koja učestvuju u ispitivanju. Mora postojati sigurnost da će se podaci koristiti na potpuno diskretan način, koji onemogućava identifikovanje. Na taj način najefikasnije se mogu iz procesa prikupljanja podataka isključiti razni neposredni lični i grupni interesi ispitanika, koji mogu dovesti do namernog iskrivljavanja podataka. Zbog velikog uticaja društvenih činilaca, naučno prikupljanje podataka o društvu je posao koji zahteva i posebnu veštinu. Istraživač mora imati takta i sposobnosti, mora biti kadar da pravilno objasni ciljeve svog rada i stekne poverenje ljudi. Jedno od sredstava za uspostavljanje povoljnih odnosa sa proučavanom sredinom jeste objašnjavanje ciljeva istraživanja. Postoje neka pravila o tome kako treba organizovati ispitivanje da bi ono što manje menjalo prirodno stanje proučavane situacije. Istraživanje treba da bide što manje nametljivo i bučno,

40

treba što brže da se uklopi u uobičajeni životni ritam sredine. Prilikom prikupljanja podataka treba izbegavati iznošenje vrednosnih sudova i ocena- ispitivač pribegava iznošenju vlastitog gledišta samo kada je to neizbežno. Dobro organizovanim radom može se stvoriti iskustvena osnova za temeljnija naučna saznanja o raznim društvenim pojavama.

Postupci za otkrivanje grešaka u iskustvenoj evidencijiPrvi kritički zadatak u oceni prikupljene izvorne građe sastoji se u oceni njene potpunosti. Kod istraživanja u kojima se izvorna obaveštenja neposredno stvaraju, ispitivanje potpunosti izvorne građe se zasniva na njenom poređenju sa planom prikupljanja, i utvrđuje koliko ostvareni obuhvat odgovara planiranom i u čemu se sastoje utvrđena odstupanja, kao i koliko su sadržinski potpuni pojedinačni izvori. Ocena potpunosti izvorne građe je obično znatno složenija kad se koriste postojeći izvori obaveštenja. U tom slučaju idealni plan prikupljanja podataka ne može biti jedini kriterij za ocenu potpunosti izvorne građe, pošto postojeći izvori vrlo često nisu potpuni i ne sadrže sva potrebna izvorna obaveštenja. Realistična ocena postojećih izvora je stoga preduslov za ocenu mogućne potpunosti iz njih stvorene izvorne građe.teškoća se, međutim, sastoji u tome što je vrlo teško oceniti postojeće izvore u celini. U svakom slučaju naučna ocena potpunosti izvorne građe mora uzeti u obzir i idealne potrebe određenog istraživanja i mogućnosti da se one zadovolje na osnovu raspoloživih izvora. Sledeći korak posle ocene potpunosti izvorne građe sastoji se u imanentnoj kritičkoj analizi svakog pojedinačnog izvora u celini. Pojedinačni izvori se javljaju u vrlo različitim oblicima: kao popunjeni anketni obrazac,zabeleška o posmatranju nekog događaja,neki izvorni dokument. Imanentna kritička analiza izvora ima 2 osnovna zadatka. 1. Ona treba da oceni opštu vrednost izvora, tj. stepen obaveštenosti lica ili grupe lica koji su ga stvorili; zatim verodostojnost izvora,njegovu potpunost sa stanovišta potrebnih izvornih obaveštenja u datom istraživanju,kao i osobenosti nekih užih delova pojedinog izvora. U opštoj imanentnoj kritici izvora treba sagledati i oceniti vrednost izvora u celini,ali i posebnu vrednost pojedinih u njemu sadržanih obaveštenja. 2. Drugi zadatak imanentne kritike jeste da otkriva unutrašnje protivrečnosti u izvorima. Otkrivanjem ovih protivrečnosti imanentna kritika omogućava da se s velikom verovatnoćom uočavaju pojedine vrste grešaka. Imanentna kritička analiza ima nekoliko bitnih ograničenja, zbog kojih ona češće samo upozorava da se u nekom izvoru verovatno nalaze pogrešni podaci, nego što može sa sigurnošću da ispravlja greške. Ona nije dovoljna za pouzdano ispravljanje mnogih grešaka i zato se mora oslanjati na iskustveno proveravanje podataka koji se teško mogu prihvatiti. Metodološki su mnogo jače sredstvo za otkrivanje i ispravljanje grešaka, razni postupci u kojima se iskustvena obaveštenja upoređuju s drugim nezavisnim izvorima, koji se odnose na isti iskustveni sadržaj. Kad god je moguće, nastoji se da se radi proveravanja jednog izvora njegova obaveštenja uporede sa obaveštenjima nekog drugog nezavisnog izvora. Posebnu vrednost ima poređenje podataka s nezavisnim izvorom,kada se radi proveravanja stvara nezavisni izvor koji je pouzdaniji od izvornih podataka. Najčešće se ovaj novi izvor stvara na taj način što se u okviru osnovnog uzorka koji je bio ispitan, odabere jedan manji poduzorak i zatim podvrgava svestranijem ispitivanju pomoću jačeg proceduralnog postupka za prikupljanje podataka. Pošto je ovim postupkom proveren jedan deo izvorne građe, mogu se poređenjem podataka kontrole s prvobitnim podacima izvoditi zaključci o opštoj tačnosti čitave izvorne građe. Još jedan postupak za proveravanje tačnosti i ispitivanje grešaka u izvornoj građi je uporedna analiza rezultata različitih prikupljača. Sistematskim poređenjem podataka raznih prikupljača može se u izvesnoj meri oceniti koliko grešaka nastaje usled toga. Bitan element utvrđivanja tačnosti izvornih podataka jeste ocena tzv. standardne greške ili greške ocena iz uzorka. Iz statističke teorije je poznato da se ocene koje se na osnovu

41

rezultata dobijenih u uzorku,stvaraju o raznim obeležjima osnovnog skupa uvek kreću u određenim granicama verovatnoće, a nikad nisu apsolutno tačne. Stoga je potrebno oceniti raspon u kome se oko prave vrednosti nekog obeležja u osnovnom skupu verovatno kreću njihove ocene izvedene iz uzorka. Svi navedeni postupci za ispitivanje i otkrivanje grešaka odnose se na prvu fazu stvaranja iskustvene evidencije u kojoj nastaje izvorna građa. Greške mogu da se jave i u druge dve faze. Prva pretpostavka uspeha u drugoj fazi stvaranja iskustvene evidencije,jeste da upotrebljene klasifikacije i merila budu teorijski zasnovani,jasni i pouzdani. Teorijska zasnovanost omogućava da se iz obaveštenja koja se nalaze u izvornoj građi,obično povezivanjem više pojedinačnih obaveštenja, stvore teorijski potrebni iskustveni podaci. Pouzdanost klasifikacije i merila znači da ih razni klasifikatori mogu relativno lako na jednoobrazan način primenjivati. U ovoj fazi mogu se kao izvori grešaka javiti i neki tehnički nedostaci. Jedan od njih je i nedovoljna preglednost i jednoobraznost kodeksa prema kojima se brojčano označavaju(šifriraju) izvorni podaci. Ako upotrebljeni kodeks nije u formalnom pogledu dovoljno jednoobrazan, ovaj čisto tehnički momenat može biti uzrok značajnih grešaka. U trećoj fazi stvaranja iskustvene evidencije, najvažniji zadatak je pažljivo sastavljanje svih dokumenata za tabelarno sređivanje podataka. Dešava se da se prilikom prepisivanja podataka načine neznatne greške koje su po svojim posledicama fatalne. U ovoj fazi sintetizovanja podataka, i najmanja greška može da ima veliki učinak, jer može upropastiti podatke za ukupnu statističku masu. Pažljivo poređenje tabelarnih ili drugačije sređenih podataka s nekim teorijskim očekivanjima i pretpostavkama, najvažniji je način njihove kontrole. Kad u svojoj iskuistvenoj evidenciji otkrije podatke koji su suprotni teorijskim očekivanjima,istraživač mora biti oprezan i naknadno proveravati te podatke da bi otklonio sumnju da njihovo neslaganje s teorijskim očekivanjima nije posledica nekih grešaka. Pritom, neophodno je raščlanjavanje grešaka prema njihovim izvorima i prema fazama stvaranja iskustvene evidencije u kojima se greške javljaju. Na taj način se dobija određenija slika o uticaju raznovrsnih činilaca na konačan kvalitet podataka. Teorijski značaj otklanjanja grešaka iz iskustvene evidencije sastoji se u tome što precizniji podaci omogućuju preciznija iskustvena uopštavanja, kao polaznu osnovu za otkrivanje raznih naučnih zakona i proveravanje naučnih teorija. Kao opšte metodološko pravilo treba istaći da što je iskustvena građa nekog istraživanja manja,to s više pažnje i s većom strogošću treba da se ispituje njena tačnost. Prilikom kontrole vrednosti iskustvenih podataka od većeg naučnog značaja je da se izgradi što sigurnija osnova za ocenu tačnosti podataka,a ne samo pouzdanosti pimenjenog postupka. Zato je u kontroli neophodno primeniti metodološki jači postupak od onog pomoću kojeg je stvorena izvorna građa.

Postupak sa izvornom građom Prilikom razmatranja objektivnosti naučnog saznanja istaknut je zahtev da nezavisni istraživači mogu proveriti rezultate naučnog istraživanja, i da način objavljivanja rezultata treba da što više olakaša proveravanje. Proveravanje rezultata naučnog istraživanja postaje znatno lakše ako je sačuvana čitava njegova izvorna građa i može biti stavljena na raspolaganje naučniku koji želi da proveri njegove rezultate. Zato se u metodologiji postavlja zahtev da istraživač preda potpunu izvornu građu istraživanja nekoj naučnoj ustanovi. Izvorna građa može biti vrlo korisna drugim istraživačima, koji je mogu naknadno analizirati sa drugim ciljevima. Posebne ustanove u kojima bi se prikupljali,sređivali i čuvali podaci iz raznih izvora,korisni za društvene nauke, su arhivi društvenih nauka ili ,,banke podataka“. One imaju nekoliko osobenosti.

42

1. Mada se predviđa da se u njima čuvaju razne zbirke izvora,u svom dokumentarnom obliku (popisnice,anketni upitnici,beleške iz terenskog istraživanja), mnogo veću ulogu imaju izvori pripremljeni za statističku obradu. 2. Sledeća osobenost je tehničke prirode i odnosi se podjednako na dokumentarni i statistički vid izvorne građe. Oba se nastoje preneti na elektronske računare. 3. Zamišljeno je takođe da se sve ustanove ove vrste u nekoj zemlji povežu u jedinstven sistem kako bi se iz svake ustanove mogao neposredno koristiti celokupan izvorni fond čitavog sistema.

Tehnička raznolikost i komplementarnost prikupljanja podataka U sociologiji postoje bolji uslovi za stvaranje potrebne iskustvene evidencije ako se u prikupljanju izvornih obaveštenja koriste različiti tehnički postupci. To proizilazi otuda što su pojave koje sociologija proučava vrlo raznolike i složene,a konkretni postpci za prikupljanje podataka nisu podjednako prikladni za dobijanje naučno upotrebljivih obaveštenja o svim društvenim pojavama. Zato je prilikom ispitivanja nekog sociološkog problema korisno u prikupljanju izvornih podataka komplementarno primeniti različite tehničke postupke,koji se obično međusobno dopunjuju. Ovo je korisno i zbog toga što sociologija i ostale društvene nauke ne raspolažu preciznim sredstvima za prikupljanje podataka. Ipak, u komplementarnoj upotrebi raznih postupaka za prikupljnje podataka ne treba nikad zaboraviti na posmatranje koje je temelj za ocenjivanje vrednosti obaveštenja dobijenih pomoću ostalih tehničkih sredstava. U mnogim sociološkim istraživanjima potrebno je da se u prikupljanju podataka primene i metodi drugih nauka. Razlog je što se u tim istraživanjima ispituju uticaji društvenih uslova na neke pojave koje proučavaju druge nauke. Pre otkrivanja veza između tih pojava i određenih društvenih uslova neophodno je dobro poznavanje njihove unutrašnje strukture, aza to su najpodesniji metodi odgovarajućih posebnih nauka.

43

LAZARSFELDOVO SHVATANJE SOCIOLOGIJE I NJENOG METODA

Metodološku konkretizaciju neopozitivizma u sociologiji nalazimo u shvatanju Lazarsfelda. On se najčešće smatra najčistijim predstavnikom empirizma i meta je vrlo oštrih primedbi (za automatizaciju sociologije i njeno povlačenje od društvenog na psihološko područje). Milsova kritika jednostranosti empirizma dobrim delom se zasniva i na analizi Lazarsfeldovog stanivišta. Mils takođe govori o psihologizmu kao ,,naučnom nastojanju da se društveni fenomeni objasne kroz činjenice i teorije o orijentaciji pojedinca. I Lazarsfeldovo shvatanje u stvari pripada psihologizmu koji se zasniva na ideji da, ako proučavamo niz pojedinaca i niz sredina u kojima oni žive,rezultati naših proučavanja mogu na neki način da budu sumirani i kroz to mogu doprinetri proširenju našeg znanja o društvenoj strukturi. Mils ne poriče potrebu povezivanja studija užih društvenih sredina i studija strukture, ali ukazuje na činjenicu da kriterij značajnosti u izuboru sredina i pokazatelja za njihovo proučavanje, moraju da proizilaze iz strukturalnih karakteristika društva. Lazarsfeld je svoj rad počeo u periodu institucionalizacije sociologije kao nauke na univerzitetima,a završio kad je ona ušla u svoju zrelu fazu,već sposobna da se kritički osvrne na postignute rezultate. Stoga je praćenje njegovog rada i praćenje razvoja empirizma koji je bio pod snažnim uticajem ovog naučnika. Njegovo psihološko i matematičko obrazovanje, kao i naučna klima u SAD, pogoduju njegovom opredeljenju za empirijsku sociologiju i kvantitativne metode. Lazarsfeld smatra da nema smisla govoriti o razlici između prirodnih i društvenih nauka,razlici koja proizilazi iz shvatanja o ponovljivosti prirodnih, odnosno neponovljivosti društvenih pojava. Iako ne želi da porekne jedinstvo naučnog saznanja, on ističe posebnosti problema oba područja. Suprotstavlja se shvatanju da je naučni rad samo onaj koji se zasniva na kvantitativnim metodama, a da je sve drugo čisto nagađanje i intuicija. U svom radu ,,Kvalitativno merenje u društvenim naukama“ , iznosi stav da opredeljenost za kvantitativni pristup zahteva razvijanje sposobnosti da se shvati šta brojevi stvarno predstavljaju i šta mogu da izraze. Želi da pokaže kako postoji logički kontinuitet od kvalitativnih klasifikacija do najrigoroznijih merenja. Zato poziv humaniste nije daleko od poziva kvantitativnog učenjaka. Svoje stanovište o sociologiji Lazarsfeld je izneo 1948. godine. Između socijalnog filozofa,posmatrača i komentatora,na jednoj strani, i organizovanog grupnog rada empirijskog istraživača i analitičara,na drugoj, nalazi se prelazna faza- sociologija nekog posebnog područja društvenog ponašanja. Kako je cilj svih nauka da razviju sistem opštih zakona koji se mogu primeniti na specifične praktične probleme, to su društvene nauke još u ovom prelaznom periodu,jer nisu uspele da dosegnu taj stepen integrisanosti svojih saznanja. U sociologiji su se razvila 2 osnovna pristupa koja su doprinela formiranju sociološkog načina mišljenja i istraživanja. Prvi od njih je pristup društvu kao celini- u okviru te celine priučavaju se odnosi između osnovnih delova društva: ekonomskog,političkog i duhovnog života. U drugom pristupu, za koji se zalaže i koga razvija sam Lazarsfeld, naglasak je na elementima koji su zajednički svim navedenim podsistemima,te se kategorija ponašanja i javlja u toj ulozi. Iz ovog proizilazi i druga karakteristika sociologije u prelaznom periodu. Ona se ispoljava u naglašavanju proučavanja savremenih,a ne istorijskih događaja. Sledeće dve odlike prelazne faze u razvoju sociologije, Lazarsfeld vidi u istraživanju pojava koje se ponavljaju i njihovom proučavanju u međusobnoj povezanosti. Ovakav pristup omogućuje da se osnovne uniformnosti izoluju od prolaznih društvenig događaja, stavrajući prostor kasnijem teorijskom uopštavanju. Ostaje pri ideji o konkretnom ponašanju ljudi kao predmetu proučavanja,ponašanju koje se ponavlja i koje

44

se može statističkim tehnikama proučavati. Ali, društveno istraživanje ne staje sa prikupljanjem obaveštenja. Ono što je dalje potrebno jeste sistematska integracija podataka u teorijski kontekst. Samo tada će podaci biti primenljivi u konkretnim društvenim situacijama. Lazarsfeld u određenim društvenim i kulturnim uslovima vidi razloge većem interesovanju za teorijsko odnosno empirijsko bavljenje sociologijom. U kulturi u kojoj se humanističko lingvistička tradicija jaka,preovlađivaće prva orijentacija. U društvima sa snažnim pritiskom neposrednih društvenih problema, za čija su rešenja zainteresovane država i razne privatne institucije, usmeriće sociologiju u drugom pravcu. Ipak, Lazarsfeld smatra da, ako se pravilno shvati, empirijsko istraživanje i socijalna filozofija uvek će morati da se dopunjuju. Jedan od puteva za ostvarenje ove veze on vidi u radu međunarodnih organizacija za sociologiju. Evropska teorijska misao sa zahtevom na makro idejama,istorijskom i uporednom pristupu, i američko empirijsko istraživanje sa razvijenim tehnikama, terebalo bi da omoguće prevazilaženje jaza između teorije i istraživanja.Svestan besmisla odvajanja teorije i istraživanja, Lazarsfeld se opredelio i intenzivno bavio metodologijom. Smatrao je da dotadašnji razvoj teorije nije bio praćen adekvatnim razvojem postupaka za istraživanje stvarnosti, što treba nadoknaditi, i da će više sistematski i precizno izvedenih istraživanja pružiti mogućnost za teorijska uopštavanja. Tako je, u okviru datih istorijskih faza u razvoju sociologije, prva funkcija sociooga da nađe put između socijalnog filozofa i empirijskog istraživača. Stvaranje sistemske iskustvene evidencije i odgovarajućih postupaka, postaje druga funkcija sociologa. On postaje proizvođač alatki, čak i za druge društvene nauke. U svojoj poslednjoj ulozi, sociolog se javlja kao tumač- ne samo da opisuje već i traži odgovor na pitanje zašto se nešto dogodilo i kako se dogodilo.Svoje metodološko stanovište Lazarsfeld je formulisao 1933. godine i izvršiće veliki uticaj na onu struju u sociologiji koja stavlja naglasak na metodično vođena istraživanja društvenih pojava i preciznost naučnog saznanja,preciznost izraženu kroz statističku i matematičku analizu rezultata. Pritom, Lazarsfeld naglašava 4 bitna metodska načela u proučavanju društvenih pojava:

1. objektivni podaci o proučavanoj podeli moraju se dopuniti podacima samoposmatranja2. studije slučaja treba povezati sa statističkim obaveštenjima3. podatke o aktuelnom stanju proučavane pojave treba dopuniti obaveštenjima o

njenim ranijim fazama u razvoju4. prirodne podatke (nastaju u svakodnevnom životu,nezavisno od nauke) i

eksperimentalne podatke (dobijeni anketnim postupkom) treba kombinovatiBavljenje istraživanjem zahteva i poseban tip profesionalnog obrazovanja, kao i poseban vid organizacije istraživačkog rada. Kad je reč o obrazovanju, Lazarsfeld ističe neophodnost da se klasično akademsko obrazovanje dopuni profesionalnim koje se sastoji u ovlađivanju veština u: terenskom radu, oraganizovanju i usmeravanju rada istraživačke grupe, razvijanju politički i teorijski orijentisanog istraživanja. Tako su uslovi za izvođenje konkretnih istraživanja: grupni rad i stroga podela rada, određeni način rukovođenja i velika finansijska sredstva.Empirijsko istraživanje zahteva posebnu vrstu organizacije koja bi spojila akademsko i profesionalno, teorijsko i istraživačko obrazovanje. Rešenje je traženo u formiranju instituta pri univerzitetima. Prema Lazarsfeldu, ovi instituti stvaraju naklonost duha, način razmišljanja o istraživačkim procedurama što se može nazvati metodologijom. Međutim, metodologija nije samo proučavanje istraživačkih procedura korišćenih u konkretnim studijama, već i proučavanje pretpostavki na kojima se te studije zasnivaju i načina objašnjenja koja se smatraju prihvatljivim. Metodolog je analitičar koji utvrđuje šta su drugi radili ili šta su mogli da urade i kakavi su rezultati proizišli. Lazarsfeld hoće metodologiju da posmatra više kao naklonost duha, a ne kao sistem organizovanih principa i procedura. Zato metodolog nije tehničar. On izdvaja dve bitne posledice institutskog rada: na intelektualnom planu forsira eksplicitnost u radu; ovo vodi metodološkoj svesti koja zrači ideje u opšta područja društvenog istraživanja.

45

Lazarsfeldov rad je moguće posmatrati i kroz istraživačke radove o sredstvima masovnog opštenja i o formiranju javnog mnjenja. Smatra da proučavanje institucionalne strukture sredstava masovnog opštenja nije dovoljno i zalaže se za detaljnu psihološku analizu onoga što se događa članovima publike masovnih opštila. Upravo u ovoj oblasti istraživanja konkretizuje se već izneto shvatanje o konkretnom ponašanju kao predmetu proučavanja. Istraživačko iskustvo omogućilo je Lazarsfeldovo bavljenje metodologijom u dva vida:- on se posvećuje razvijanju, a zatim usavršavanju anketnog postupka i mernih

instrumenata; odatle je i proizišao njegov rad na razvijanju primene matematike u društvenim naukama;

- smatrao je neophodnim da se sistematiziju i ocene dotadašnji rezultati istraživačke prakse

Njegovo metodološko interesovanje usmerava se na razvijanje ,,jezika empirijskog društvenog istraživanja“ koji određuje kao precizno utvrđivanje promenljivih, njihovih međusobnih odnosa i promena kroz vreme. Tako se pojam promenljive javlja kao ključni metodološki pojam, a njeno stvaranje osnovom svakog empirijskog istraživanja. Korisnost neke promenljive utvrđuje se nakon duže upotrebe, a zavisi od vrednosti pretpostavki kojima vodi i kako se one opet kombinuju u šire sisteme. Tako se ukrštanje promenljivih u okviru pretpostavki o njihovoj mogućoj vezi javlja kao jezik promenljivih, kao način prikazivanja određenih međuzavisnosti. Time se stvara sadržinska osnova uopštavanja. Doprinos ovakvog načina rada sociološkoj teoriji, Lazarsfeld vidi u velikom stepenu jasnosti i preciznosti koji on forsira i omogućuje. U razvijanju jezika promenljivih, on ide dotle da stvara šemu za uzročno tumačenje odnosa koji čine dinamiku sistema promenljivih. Ova šema je na granici između anketne analize i matematičkih modela. Ovakav pristup tabeliranju bio je prvi pokušaj da se postavi formalna procedura za otkrivanje uzročnih odnosa između kvalitativnih atributa. Tako Lazarsfeld razvija matematičku sociologiju - ukazuje na mogućnost sjedinjavanja znanja iz oblasti matematike i društvenih nauka.

46