Удамшил гэж юу вэ?

Удамшил1. Удамшил. Удамшил гэдэгт эцэг эхээс үр

хүүхдэд тодорхой чанар дамжихыг ойлгоно. Мэдээж, бүх шинж удамшина гэж үгүй. Мэдрэлийн тогтолцооны хэв шинж, оюун ухааны чадвар, тусгай авьяас, зан суртахууны зарим шинж чанар төрөлхийн байдаг.

Академич Н.П Дибинин хэвийн эрүүл хүний уураг тархинд оюун ухааны эх үүсгэл удамшихгүй гэж үздэг.

Эцэг эхийн шинж тэмдэг үр удамд дамжин илэрхийгудамших гэнэ.

Ген үр удамд дамждаг зарчмыг анх тайлбарласан хүн бол Чех улсын эрдэмтэн Иохон Грегори Мендел юм.

Амьд биеийн амьгүйгээс ялгагдах нэг үндсэн шинж нь өөртэйгээ ижил шинж чанар бүхий үр удам төрүүлэн амьдарч эцэг эх биеийн шинж тэмдэг үр төлдөө дамжин удамшдагт оршино. Ямарч амьд биес гарсан шинэ удам бүр тухайн амьд биеийн зүйлийн шинжийг өөртөө тусгах чанартай байх төдийгүй, эцэг эх биеийн хувийн шинж чанар онцлогыг ямагт илэрхийлж байдаг. Эцэг эх биеэс үр төлд тухайн амьд биеийн зүйлийн ба бодгаль биеийн шинжтэмдэг дамжих чанарыг удамшил гэнэ.

Амьд бие бүхэнд удамших чанар байхын зэрэгцээ хувьсан өөрчлөгдөх чанар байдаг. Удамшил хувьсал гэсэн энэ хоѐр үзэгдлийн харилцан нөхцөлдсөн үйлчлэлийн үр дүнд амьд бие тогтвортой оршин тогтнохын зэрэгцээ идэвхтэй хувьсан өөрчлөгдөж, энэ явцад дэвшин хөгжиж байдаг. Удамшил, хувьслын үзэгдлийгсудалж, түүний мөн чанар, зүй тогтлыг илрүүлдэг шинжлэх ухааны салбарыг генетик гэнэ.

МОНГОЛЧУУДЫН УДАМШИЛ

Монгол хүүхэд бүр хөх толботой төрдөг.

Генетик нь биологийн шинжлэх ухааны харьцангүй шинэ салбарын нэг юм. Чехийн эрдэмтэн И. Г. Мендель (1856-1863) вандуй г эрлийзжүүлэн үржүүлэх судалгаа хийснээр удамшлын зүй тогтлыг илрүүлж удамшил явагдах эх үндэс нь бэлгийн эсэд байна гэж үзсэн. Менделийн энэ нээлтийг тухайн үед хэн ч ойлгоогүй. Зөвхөн зарим нэг эрдэмтэд удамших зүй тогтлыг дахин баталснаас хойш удамшлын процесс бүх амьд биед нийтлэг нэг зүй тогтлын дагуу явагддаг хуультай болохыг эрдэмтэд хүлээн зөвшөөрсөн. Хувьсал бол удамшлы н эсрэг үзэгдэл юм.

Эхний удмын шинж тэмдэг дараагийн удамд өөрчлөгдөн хувирах чанарыг хувьсал гэнэ. Удамшил хувьсал хоѐр хэдийгээр эсрэг тэсрэг үзэгдлүүд боловч амьд ертөнцийн түүхэн хөгжлийн явцад хамтран үйлчилж байдаг. Амьд биеийн үржлийн явцад удамших шинж тэмдэг нэг удмаас нөгөө удамд дамждаг. Бэлгийн үржлийнүед эр эм бэлгийн эсүүд хоѐулаа удамшлыг дамжуулна. Эсэд зөвхөн тодорхой шинж тэмдэг бүрэлдэн хөгжихөд нөлөөлдөг хүчин зүйлүүд агуулагдана. Түүнийг удамшлын мэдээлэл гэнэ. Эсийн хромосомд агуулагдан байрлаж, удамшлын мэдээллийг дамжуулдаг материаллаг хэсгийг ген гэнэ.

Ген бол аль нэгэн шинж тэмдэг эсвэл ямар нэгэн шинж чанар үүсэн хөгжихийг нөхцөлдүүлж байдаг удамшлын нэгж материал юм. Генүүдхромосомд цувран байрлана. Эрлийзжүүлж байгаа биеүүдийн хооронд эрс ялгаатай шинж тэмдгүүд байдаг үүнийг альтернатив буюу нэг нь нөгөөгөө харилцан үгүйсгэдэг шинжтэмдэг гэж нэрлэнэ. Альтернатив шинжийг нөхцөлдүүлж байгаа генийг аллель ген гэнэ.Аллель ген нь гомолог хос хромосомд байрлана. Гомолог хос хромосомд байрлан аль нэгшинж тэмдгийг тодорхойлж байгаа аллель генүүд хоорондоо ижил байвал тийм биеийг гомозигот бие гэнэ.

Хэрэв аллель ген хоѐр өөр янзын шинжийг илэрхийлж байвал тиймбиеийг гетерозигот бие гэнэ. Амьд биед байгаа удамшлын бүх хүчин зүйлийн нийлбэрийг генотип гэнэ. Амьд биед бүрэлдсэн бүх шинж тэмдгийн нийлбэрийг фенотип гэнэ. Өөрийнхөө мэдээллийг шинж тэмдэг болгон илэрхийлэх талаар илүү давамгайлсан байдлаар үйлчилж байгаа генийг доминант ген (ноѐлогч) гэнэ. Харин өөртөө байгаа удамшлын мэдээллийг шинж тэмдэг болгон бүрдүүлэх үйлчилгээ өгч чадахгүй байгаа генийг рецессив буюу дарагдмал ген гэнэ.

Удамшлын үндсэн зүй тогтлуудыг анх Мендель судлан илрүүлсэн. Нэг л хос шинж тэмдгийн удамших байдлыг судлахаар цэвэр сортын ургамлыг эрлийзжүүлэхэд түүний хоѐрдугаар удамд эцэг эхийн нь шинж тэмдэг Нэг л хос шинж тэмдгийн удамших байдлыг судлахаар цэвэр сортын ургамлыг эрлийзжүүлэхэд түүний хоѐрдугаар удамд эцэгэхийн нь шинж тэмдэг 3:1 гэсэн харьцаагаар удамшдаг энэ үзэгдэл бүх амьд биеийн удамшилд тохиолддог нийтлэг үзэгдэл учраас түүнийг Мендель удамшлын нэгдүгээр хууль буюу шинж тэмдэг ялгарах хууль гэнэ.

Бие махбодын хөгжлийн явцад удамшлын нэгж болох генүүд гадаад орчны нөлөөгөөр өөрчлөгдсөнөөс үр удамд шинэ шинж чанар үүсэж бий болохыг хувьсал гэнэ. Хувьсалыг - Удамшдаг буюу генотипийн - Удамшдаггүй буюу модификаци хувьсал гэж ангилна. Удамшдаг (генотип) хувьсал: Дарвин удамшдаг хувьслыг харьцангуй цөөн тохиолдлын чанартай үүсдэг учраас тодорхой бус хувьсал гэж нэрлэсэн. Бие махбодид бий болсон хувьсалгенотипээр тодорхойлогдож үр удамд хадгалагдахыг удамших хувьсал гэнэ. Жишээ нь:богино хөлтэй хонь, өдгүй тахиа гэх мэт. Удамшлын нэгж генийн хувьслыг мутаци гэнэ. (Де-Фриз)

Генийн мутаци их биеийн ба бэлгийн эсийн дотор үүснэ.Генийн мутаци бие махбодид ашигтай, ашиггүй нөлөө үзүүлж амьдрах чадварыгбууруулж үхэлд хүргэж болно.Мутацийн шинж чанар: - Мутаци үсрэлтийн байдлаар үүсэж бий болно - Мутаци удамшина. - Ямар ч локусыг өөрчилж болно(амьдралын чухал ба чухал биш үл мэдэг жижиг шинж чанарыг өөрчилж мутаци үүсгэж болно.) - Ямар нэгэн мутацийг дахин давтан үүсгэж болно. - Мутаци, өөрийн шинж чанараар ашигтай, ашиггүй, хортой давамгайлах, нуугдмал байж болно. Мутаци бол гадаад орчны өөрчлөлттэй салшгүй холбоотой. Гадаад орчны температур, рентген ба хэтягаан туяа ионын цацраг туяа, химийн бодисын нөлөөг ашиглаж ямар ч мутацийг бий болгож болно.

Монголчууд хүүхдийг төрхөд монгол мөн биш гэдгийг нь хөх толбоор нь таньдаг.

Харшил удамшдаг.

Аав ээжийн аль нэг нь харшилтай бол удамшиж үр хүүхдэд дамжиж болно.

Харшил нь удамшиж болдог ч хэзээ ч бүрэн гүйцэт эдэгдэггүй.

Шєнє орондоо шээх нь удамшилтай холбоотой.

Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт оршин тогтнож байсан эртний амьтны удамшил байдаг гэнэ. Тэр нь говийн дархан цаазат амьтны нэгэнд тооцогдох шилvvс. Уг амьтан нь МЭЄ IV зуунд амьдарч байсан Синдрилла хэмээх хаанаас гаралтай нь ч vл мэдэгдэх энэ амьтан шилvvсний євєг эцэг ажээ. Маханд дуртай энэ амьтан биеийн хувьд тийм ч том биш мєртлєє жин нь нэлээд хvнд байсан гэдэг. Хvнд жинтэй мєртлєє хурдан шалмаг хєдєлгєєнтэй энэ амьтны дээд хурд нь 86 км/цаг. Тvvхий махаар хооллодог тvvнийг хvн тєрєлхтєн ан авд хэрэглэх зорилгоор гэрийн тэжээмэл болгох гэж оролдож байсан гэдэг.Гэвч тэрбээр долоо ч хонолгvй нэг гэр бvлийн гурван хvнийг хvйс тэмтэрч єєрийнхєє идэш болгосон тvvхтэй. Тэр цагаас хойш тvvнийг эрчимтэй агнаж эхэлснээр ердєє л гуравхан сарын дотор бvгдийг нь хороосон байх юм. Харин энэ амьтан єєрийн vр тєлийг vлдээж явснаар шилvvстэй холбоотой болохыг нь колумбын амьтан судлаач, анхны монголч эрдэмтдийн нэг Фернандо гэгч иргэн тэмдэглэсэн байна. Тэрбээр 1951 оноос хойш долоон жилийн турш монголд судалгааны ажил хийжээ.

Амьтан бvхэнд удамшил байдаг.

Анхаарал тавьсанд баярлалаа.