NG N C GIÓ ÐÙAH Bi u Chánh

*****Quy n th nh t

Ðau n ph n hèn

N m m u-thìn (1808) nh m Gia-Long th t niên, t i huy n Tân-Hòa, bây gi làt nh Gò-Công, tr i h n luôn trong hai tháng, là tháng b y v i tháng tám, không nh um t gi t m a. Lúa s m g n tr , mà b ru ng khô nên không n òng òng1, lúa mùav a m i c y, mà b t n 2 , nên c ng teo lá úa.

Cái cáng ng, t R ch-Lá t i B n-L i, là vú s a c a nh n dân trong huy nTân-Hòa, n m nào c ng nh ó mà nhà nhà u c no c m m áo, u (ng c vì)n m nay c ng khô héo, làm cho dân c huy n trông th y u bu n-b c th than.

T i Gi ng-Tre có nhà bà Tr n-Th b n cùn ói rách, thu nay tr i cho trúng mùamà nhà bà c ng không c vui, hu ng chi n m nay m t mùa, thiên h nh n ói, thìnhà bà càng th m kh h n n a.

Bà Tr n-Th ã 65 tu i r i, bà góa ch ng mà con trai l n c a bà là Lê-v n Ðâyc ng b t h nh, khu t n m tr c, l i cho bà m t nàng dâu là Th -Huy n, v i b y

a cháu n i, a nh h n h t thì còn bú, a l n h n h t thì ch a quá 12 tu i. Bàgià y u, t u n m chí cu i n m th ng òi p hoài, còn Th -Huy n thì b s p conth a d t a b ng nên có i làm thì i hái rau b t c m t giây m t lát mà thôi,ch không i làm m n làm thuê t i ngày cho c.

Tuy v y mà bà Tr n-Th nh có th ng con nh , tên là Lê-v n-Ðó, tu i v a m ihai m i, vóc-v t cao l n, s c l c m nh-m h n ng i, tánh nó ch n-ch t thi t-thà,trí nó ch m-l c u-ám song nó h t lòng lo làm mà nuôi m già, nuôi ch dâu, nuôicháu d i.

Khi Lê-v n-Ðó m i c 12 tu i, thì cha m em cho ch n trâu cho nhàgiàu. H tr i g n sáng thì Lê-v n-Ðó u i trâu ra ng, r i khi thì n m d i tàng câyl n, lúc thì ng i trên l ng trâu cò3, d m m a dan n ng t i ngày, b a nào c ng nhb a n y, tr i ch ng-v ng t i r i m i v nhà ch c. Có l Lê-v n-Ðó nh ngoài

ng luôn luôn h p th thanh khí nên s c l c m nh-m khác th ng, nhi u khi trâuch y, nó n m uôi mà kéo, trâu ph i ng l i, ch không ch y n i. Mà có l c ng t iLê-v n-Ðó ngoài ng luôn luôn, g n-g i v i trâu bò, b n bè cùng cây c , nên trítu không phát c, không bi t l ngh a, mà c ng không thông-th s chi h t.

Lê-v n-Ðó g n 8 n m, n n m ngoái anh c là Lê-v n-Ðây ch t r i, mm i em v giúp trong nhà và cho làm m n làm thuê mà nuôi s p cháu.

H i u mùa m a, Th -Huy n x i t tr ng khoai, vun gi ng4 t a b p chungquanh nhà, còn Lê-v n-Ðó thì i cày m n l y ti n i g o em v nuôi m và nuôi

1 bông lúa s p n2 n t vì khô3 trâu tr ng4 vun v ng: p cao lên

s p cháu. H t cày r i t i c y, thì Lê-v n-Ðó l i i nh m p b , làm c c nh c t ingày, tuy ti n công không c bao nhiêu, song m v i ch dâu ti n t n, ng i xúctôm b t cá, ng i ào c hái rau, khi ít thì n, khi nhi u thì em bán, nên trongnhà d u không d n d , ch c ng không n n i h t thi u b a nào.

Ð n tháng chín tháng m i, ngoài ng ch ng còn công vi c gì làm n a, màtr i h n th t mùa, lúa cao g o kém, các nông-gia u ng i khoanh tay nhau nháu5,nên c ng không ai m n làm vi c gì trong nhà.

Trong huy n Tân-Hoà lúa c ã n h t r i, còn lúa m i thì không có mà n ti p.Các nhà nghèo th y u kh n- n nên có nhi u ng i ph i b nhà d t v con quax khác mà ki m n.

Lê-v n-Ðó ngày nào c ng v y, h s m mai th c d y thì di t xóm n y qua xómn , ki m ch làm m n ng l y g o em v cho m v i s p cháu n, mà i n m bangày m i có ng i ta n làm m t ngày, l i ngày nào làm c thì h hu n công (trcông) b ng m t vùa g o (m t n a s d a dùng ong g o), không n u cháo cho giaquy n húp m i ng i m t chén, có âu t i n u c m chia nhau n cho no c.

Lúc ban u trong nhà còn khoai còn b p, h b a nào Lê-v n-Ðó ki m g okhông c thì Th -Huy n n u khoai ho c b p, r i chia cho s p con m i a conm t c khai, ho c ôi ba mu ng b p mà n , s p nh n không no, n t i Lê-v n-Ðó i làm v , ch dâu l y t b p n u dành mà a cho Lê-v n-Ðó n, thì s p nhbu l i ng ngó lom lom, a xin cho m t vài h t. Th -Huy n r y con, bi u chochú n no, ng ngày sau có s c i làm mà ki m g o. S p nh s m nên dang ra,song b ng ói quá, nên m t bu n xo. Lê-v n-Ðó th y v y th ng xót, không ànhng i n m t mình, day qua bên n y út cho a n y m t mu ng, tr qua bên kia útcho a khác m t mu ng n a, út g n h t t , té ra c ng không còn cho nó n no

c.Cách ch ng bao lâu, khoai b p trong nhà n ã s ch h t. B a nào không ai

m n Lê-v n-Ðó làm, thì c nhà u ph i lu c rau lu c c mà n , ch không cócháo mà n. S p nh nh n ói m t mày vàng o; còn Tr n-Th ã già y u r i, mà trótm y tháng nay bà l i ch u c hàn n a, nên bà nhu m b nh n m thiêm thi p khôngd y n i.

M t b a n Lê-v n-Ðó i t i m t ngày mà không có ai m n làm vi c chi h t.Lúc tr i ch ng-v ng t i, nó tr v nhà, hai ch n m i r ng, b ng ói x p ve, l tailùng-bùng, c p m t cháng-váng. Ch ng g n t i nhà, nó d ng ch n l i, g c u ngóxu ng t m t h i, r i ch m rãi b c t b c, d ng nh nhút nhát không mu n trv nhà.

Nó b c vô t i ám b 6 tr ng tr c c a, thì th y trong nhà không có èn u cchi h t, mà may nh có bóng tr ng d i, nên tuy không èn nh ng sáng l m . Nó lén

i vòng qua phía tay m t, r i v ch vách lá mà dòm vô nhà.Th -Huy n ng b ng a con út mà cho bú. B ba a nh ch y chung

quanh, m t a n m trên võng, m t a v n vai Th -Huy n, còn m t a ng i bên

5 nh n nhó, cau có, qu o6 mi n B c g i là ay, lo i cây cao 2 th c, thân có ng kíng b ng ngón tay, võ có s d o dai, dùng d tv i thô: bao b , giày b , v i b

c a, khóc và nói r ng: Ðói b ng quá, l y gì n bây gi má? Th -Huy n áp r ngNín i, ng có khóc con, i chút n a chú con v em g o v , m n u c m cho conn.

Ba a l n n m co trên ván phía bên này, l ng thinh nh ng , ch ng nghe Th -Huy n nói nh v y m t a ngóc u h i r ng: Ch ng nào chú con v , má? Th -Huy n áp r ng: M t chút n a chú con v . Ð a l n h n h t l i khóc mà nói r ng:Hôm qua chú v không có em g o v , s b a nay c ng không có n a.

Tên Ðó ng ngoài nghe nh v y r i l i th y Th -Huy n l y v t áo lau n cm t. Nó i vòng vô phía trong, khi i ngang ch chõng m nó n m, thì nó l i nghe bàTr n-Thi rên hù-hù.

Lê-v n-Ðó th y tình c nh thê-th m d ng y, thì teo gan héo ru t, nên l c uth dài, r i l t t b c ri t ra ng, d ng nh nó không mu n th y tình c nh yn a. Ra t i ng r i nó l m-l i i t i hoài. N u lúc y ai c c c h i nó i âu, thìch c nó không bi t i âu mà nói.

May nó i mà không g p ai h t. L i n a canh m t, nó t i m t xóm ông, khôngbi t là xóm nào. M y nhà trong xóm u ng h t, duy gi a xóm có m t cái nhà l n,tre tr ng bao chung quanh, trong nhà èn t sáng lòa, khách kh a ông d y-d y,n u ng vui c i inh- i.

Lê-v n-Ðó th y nhà giàu c m n không h t l i m i khách mà ãi thâm t i banêm, r i nh t i nhà mình nghèo kh , èn không d u nên t i mò, m au không

thu c n m ch ngày ch t, s p cháu ói b ng rên khóc van-v y7, thì t c-t i trong lòng,quy t b c vô mà c y (m n) ch nhà giàu n y m t vài gi lúa en v cho gia quy nn, i n m t i thu n mùa r i làm mà tr l i.

Nhà n y là nhà ông Bá-h Cao Gi ng-Nâu. B a y là b a ông nhóm h ngc i v cho con, nên m i d n c bàn mà ãi thân b ng quy n thích.

Lê-v n-Ðó ngoài x m x m i vô, ng ngay c a cái mà ngó. Khách trong nhàm c n th t u ng r u, m c nói nói c i c i, không ai ý t i ngoài sân, nên khôngai th y nó. Cách m t h i lâu, ông Bá-h dòm ra, th y có ng i l m t ng tr c c a,bèn sai gia-d ch ra h i coi i âu. Lê-v n-Ðó thu nay không t ng nói chuy n v i ai,mà c ng không hi u l phép chi h t, nên nghe ng i ta h i i âu, không l y l i d ung t thê th m mà ng lòng nh n t c a ng i, l i nói x n-x n r ng: Nhà tôi nghèoquá, tôi i làm m n mà không ai ch u m n tôi làm. Bây gi nào là m , nào là ch ,nào là s p cháu nh c a tôi ch t ói h t th y, tôi i n ây, th y nhà n y giàu cónên tôi ghé l i m n m t ít gi lúa v n .

S p gia-d ch nghe r i tr vô nhà nói làm sao v i ông Bá-h không bi t, màkhách trong nhà c i r , r i ông Bá-h sai ng i ra u i Lê-v n-Ðó bi u ph i i rakh i c a cho mau.

Lê-v n-Ðó không ch u i, c ng ngó vô trong nhà, và nói l m-b m r ng: Ðiâu bây gi mà bi u ng i ta i. M ta v i s p cháu ói g n ch t, ta v bây gi l y gì

mà cho n .S p gia-d ch th y nó không ch u i, m i áp l i xô y. Lê-v n-Ðó trì l i, s c Lê-

v n-Ðó m nh quá chúng nó xô không n i, nên chúng nó gi n bèn xích chó cho c n.

7 van vì: van xin

Trong nhà có m t b y chó n m sáu con, hùa nhau ch y tuông ra, r i vây chungquanh tên Ðó mà s a om sòm. Có m t con chó d nh y x c vô c n ch n tên Ðó, btên Ðó á cho m t á té l n cù. B y chó s p nên ch y dan ra r i l i áp vô s a n a.

trong nhà và ch và khách óng ti ng nói om sòm. Tên Ðó không hi u h r yai, ph n b b y chó làm d quá, s m t mình c không n i nên th ng th ng s t lùimà i ra. Tên Ðó ã ra kh i vuông tre c a ông Bá-h r i, mà b y chó c ng ngtr c c a ngõ s a theo.

Lê-v n-Ðó không bi t i âu, c g c m t xu ng t th ng th ng i d c theo btre. Ði c vài ch c b c, tên Ðó nghe d i ng ch n rát-rát, m i cúi xu ng mà coi.Nh bóng tr ng d i sáng, nên nó th y máu ch y ròng ròng, m i hay mình b chó c n.

Tên Ðó i l i b i tre, l y m t n m lá tre khô mà chùi máu, r i ng i b p xu ngt khoanh tay mà th ra. B ng ói quá nên tr i mát mà trán m hôi t r t, c p

m t hào quang, hai bàn tang m ch nh y xoi-xói8.Nh ng ng i t ng bi t nh n-tình m-l nh, nh ng ng i t ng tr i th o k

khu, ai g p c nh thê th m nh v y ch c sao c ng oán h n v n tr i, ho c trách nhàgiàu sang không th ng xót k nghèo hèn, ho c th m ph n c hàn mà r i l y.

Lê-v n-Ðó có s c m nh ch không có trí sáng, t nh t i l n bi t c c mà thôi,ch không bi t s ng, nên t ng ph n mình thì ph i ch u c c, ph i nh n ói, b i v ynó g p c nh nh v y, mà không bi t gi n, l i c ng không bi t bu n. Nó ng i ây làvì b ng ói, ch n m i nên m i ng i, ch không ph i ng i mà suy ngh vi c chi, haylà ng i mà tính k chi ng ki m g o em v nuôi m v i s p cháu.

V ng tr ng t treo gi a tr i v c v c, ng n gió dàn lá tre gi ph t ph . R t-r tbên ch n con r n m i bò i gi n tr ng, chút-chút trong v n ti ng chim cúc thanphi n êm l nh l o.

Cu c i ng cay d ng y, c nh tr i thanh l ch d ng y, mà Lê-v n-Ðó ng itr tr nh m t c c á hay là m t khúc cây, không bu n, không vui, không lo, khôngc m chi h t.

Cách m t h i lâu nó nghe có thi ng ng i nói chuy n trong v n ông Bá-h ,nó m i day l i dòm vô mà coi thì th y có m t a con gái ng ng i d a b p l a

út r m khô vô mà ch m, l i có m t bà già ng chóng n nh g n ó mà coi ch ng.Lúc tên Ðó dòm vô thì nó nghe bà già nói nh v y: Cháo heo c n r i thì d t l a9

ó mà i làm vi c khác, ch m y ng i ó mà gi hay sao. Vô ph r a chén v i ng ita. Ð ó khuya cháo ngu i r i s nh c vô .

Bà già nói d t l i r i b i vô nhà b p. Ð a con gái d t l a y trã10 cháo, r ic ng b i m t.

Lê-v n-Ðó ng ngoài b tre dòm vô, th y nhà l n c a ông Bá-h phía bên kiaèn còn t sáng tr ng, khách còn nh n nhàng ng n u ng vui c i. Trong nhàb p phía bên n y thì s p gia-d ch qua l i l ng-x ng, mà ch ng th y ai i ra ch acon gái ng i n u cháo h i nãy h t. Tên Ðó dòm m t h i r i v ch tre chun vô v n, iri t l i b ng trã cháo mà i ra. Trã cháo l n nên n ng, mà m i c n nên còn nóng,

8 liên t c9 t t l a10 n i t r ng mi ng

song tên Ðó vác lên vai i xông-x ng, không bi t n ng, không bi t nóng, mà c ngkhông s h th y.

Nó i v a c n m b y b c, b ng nghe trong nhà b p có ng i h i: Ai váccái gì mà i ó? Nó c i ri t không thèm tr l i. Trong nhà b p có hai ba ng ich y ra, t i ch n u cháo heo th y m t m t trã cháo bèn la om sòm r ng: n tr mvô b ng trã cháo heo mà ch y ây nè, b ng i ta, r t theo b t nó. Ðó, nó ch y ó.Kìa, nó ng v ch hàng tre mà chun kia kìa, b ng i ta .

Tên Ðó c vác trã cháo chun qua hàng tre, r i b ng ngang ru ng mà i nhth ng, h la m c h , nó không ng l i, mà c ng không thèm ch y. S p gia-d chc a Bá-h Cao r t theo, áp vô a n m u, a ôm l ng mà b t. Tên Ðó tay tráiv n trã cháo trên vai, tay m t g t s p gia-d ch té l n cù, không a nào xáp vô mìnhnó c.

S p gia-d ch la hét om sòm. Khách trong nhà k xách cây ng i c m hèo ch ytúa theo ti p ng. Có m t ng i th y s p gia-d ch nhút-nhát không dám vô b t tênÐó, m i xách m t khúc tre b c t i nh m u tên Ðó mà p. Tên Ðó a tay ra ,khúc tre g y làm hai o n. M t ng i khác nh y t i p n a, tên Ðó tr kh i songtr t tay trã cháo r t, trã b nát còn cháo y t.

Tên Ðó ng ngó m y ng i r t b t mình và h i t nh táo r ng: Làm gi ng gìd v y ? Ð cháo h t u ng hôn!

M y ng i y không th y nó làm d n a, m i xông vô b t n m u r i áp nhauk thoi ng i p. Tên Ðó l ng thinh ch u òn, không ch ng c n a. H th y v y l icàng ánh nhi u h n n a. Tên Ðó n i gi n tung m t cái, m y ng i n m nó u ngãl ng, r i nó ng t nh nh th ng, m t ngó ch ng cháo , d ng nh nó ti c l mv y.

H áp vô b t nó n a. Nó cho h b t trói ké d t v b ng i tr c sân ông Bá-h . Lý-Tr ng Tùng dua b nhà giàu, m t là mu n làm cho v a ý ch -nhà, hai làmu n th oai v i dân chúng, nên th y tên Ðó b trói ké lòi c ng i ngoài sân, bènch y ra thoi p và nói r ng: M y là th ng gì mà ngang d v y h ? Nhà ông Bá-hkhách kh a ông y, m y dám vô mà m n lúa, ng i ta u i m y i, r i sao m yl i dám gi t cháo heo c a ng i ta mà ch y. Ng i ta r t b t m y, m y l i ánh

n a g y r ng a s ng m t. Ð r i m y coi tao .Lý-Tr ng Tùng nói r i l i ánh n a. Tên Ðó b trói không th g t c nên

ng i trân-trân mà ch u ánh nh t , không khóc không than, không nói chi h t.Có m t ông già th y tên Ðó b ánh nhi u quá mà không nhút nhít, thì b c ra

can Lý-Tr ng r ng: Thôi, b th ng n y nó iên, ánh nó làm chi l m. Nó có t i thìgi i n Huy n cho quan tr nó .

Lý-Tr ng Tùng tr n m t áp r ng: Ông nói nó iên, nó d l m ch d iênâu. M y a nào b nó ánh h i nãy n ng nh th nào âu ra ây cho tao coi vít

tích ng tao làm phúc b m mà gi i nó .Có ba a gia-d ch b c ra, m t a b té gãy h t m t cái r ng c a, máu còn

ch y ròng ròng, m t a x m t m t ng b ng ngón tay, còn m t a thì u trêntrán m t c c b ng ngón ch n cái.

Lý-Tr ng coi r i bèn d y óng n c gi a sân mà trói tên Ðó, r i tr vô nhà nth t u ng r u. trong nhà ch khách vui say c i h -h , ngoài sân m t ng i

nghèo kh b ánh rêm mình, mà l i nh n ói b ng x p ve. Tình c nh n y ng i cónh t i m nh n t ai trông th y c ng a l y châu mày, mà c ám trong nhàch ng ai chút lòng th ng xót.

Nghèo kh không c m mà nuôi gia quy n, h giàu có d d n không h t, nm n m t vài gi lúa v mà c u c p m già cháu nh ói n m th hoi hóp, h khôngcho m n l i còn xô u i. Cùng th b ng cháo c a heo n em v cho m v i cháun , h không ngh l i b t mà ánh. Con nhà nghèo ai g p c nh nh v y ch c c ng

ph i oán h n nhà giàu. Th m th ng Lê-v n-Ðó vì tánh d t nát thi t thà, nên thânkh nh c n n c n y, mà c ng ch a bi t bu n, ch a bi t oán.

Lý-Tr ng Tùng d n-dà m y b a, ánh ch i tên Ðó ã thèm r i m i ch ugi i lên Huy n. Quan Tri-Huy n hành ph t m t l p n a r i m i gi i lên t nh.

Quan Án-sát tra h i s s a r i lên án nh ánh òn tên Ðó 100 tr ng và 11 5n m, v t i c p c a ng i ta và ánh tài ch có vít tích.

Th m thay! c thay! C m t nhà nh n ói, mình lén b ng c a h cho heo nem v n d , mà quan b t t i ánh òn r i l i b ày!

Thân mình nghèo kh h ánh mình thì h không có t i, còn mình ánh l i hthì mình ph i tù! Cu c i trông th y b t nát ru t a gan! Thân ph n k nghèongh thi t là chí kh !

Quan d y lính óng n c c ng tay ch n Lê-v n-Ðó n m s p gi a sân, ánh òn 100 roi, nát th t v ng máu; ch ng m trói ra thì Lê-v n-Ðó bò mà i, ch ng

không n i. Quan ch h n m t tháng, m y d u roi lành r i, m i ày Lê-v n-Ðó lênt nh Gia- nh.

** *

Lê-v n-Ðó tù t i Gia- nh, ban ngày i làm vi c n ng n c c kh , l i còn blính ánh x i trên u, ban êm ng th t th ng, mà s c l c c ng còn m nh m nhx a, ch ng h gi m sút chút nào h t.

B a n quan sai lính d t tù lên r ng n cây kéo v mà c t kho c t l m. Cónhi u khúc g l n n m sáu tên tù khiêng m t u không n i, mà m t mình Lê-v n-Ðó vác i nh ch i.

M t l n khác quan b t tù ra c a C n-gi ánh cá ch v x khô dành choquân lính dùng. Ghe ra kh i r i r i g p dông to sóng l n nh n ghe chìm. Tù v i lính

i m t ghe u b ch t trôi h t th y, duy có m t mình Lê-v n-Ðó, l i l n l n vô t imé c; mà kh i ch t r i không thèm th a d p y mà tr n, l i tr v Gia- nh báotin cho quan t nh hay.

B i Lê-v n-Ðó có s c m nh nh v y, nên ch ng nh ng là m y tr m tù trongkhám u s mà thôi, mà th m chí m y chú lính coi khám c ng u kiêng n n a.Tuy v y mà Lê-v n-Ðó ch ng h th a s c m nh mà húng hi p tù, ho c khinh khilính, d u i làm hay trong khám nó c ng gi m t m c, không khi nào th y nóbu n hay là vui, d u làm vi c n ng hay là vi c nh c ng ch ng h nghe nó thanphi n chi h t.

11 ph t tù kh sai

Lê-v n-Ðó trong nhà th y c nh nghèo nàn thê th m, b c chân ra i ki m nl i g p chúng hân-h i hi p áp, b i v y vào ch n lao tù nó không vui c nghch ng l gì. Có m t u12 n y ch c ai nghe c ng l y làm k , là nó không vui, mà nóc ng không bu n, l i không khi nào nghe nó nh c t i vi c nhà c a nó.

Tên Ðó tù g n ba n m. M t b a kia có tên Tr n-v n-Thi t, là ng i ngh ng v i nó, m c t i chi không bi t, mà quan ày nó lên Gia- nh. V tên Thi tc ng là con nhà nghèo nh tên Ðó, lúc còn nh hai a u ch n trâu cho ng i ta,th ng ch i b i v i nhau, nên quen bi t nhau l m.

Khi tên Thi t b c vào khám, tên Ðó ngó th y nó mà không m ng, không h ichi h t. Tên Thi t th y ý t nh v y, thì l y làm k , t ng nó quên mình, nên c nglàm l , không thèm h i.

Ð n t i trong khám ng h t, duy có m t mình tên Ðó còn ng i gãi u. TênThi t b c l i ng ngay tr c m t mà h i r ng: Anh ph i tên Ðó Gi ng-Trehôn?

Tên Ðó ngó s ng m t h i, coi b nh suy ngh l m v y, r i m i áp r ng: Ph i.Còn anh ph i là anh Thi t hôn?

Tên Thi t c i mà nói r ng: V y ch ai! M i m y n m nay mà anh quên tôihay sao ?

Tên Ðó x u tóc, hai tay x vô tóc mà gãi m t h i r i u ch m b m (r i,bù xù. ây có gi ng d h m, cái l ng móc thích cái u ch m b m, Ca dao mi n Nam),ng i khoanh tay l nh thinh, không ngó tên Thi t mà c ng không nói chi n a h t. TênThi t th y v y bèn ng i x d a bên mà h i r ng: Anh tù m y n m nay mà c c hayx ng v y anh ?

Tên Ðó châu mày l ng thinh m t h i n a, r i m i nói r ng: C ng v y ch c cs ng gi ng gì .

Tên Thi t th y b tên Ðó lôi-thôi quá thì t c c i, mu n i v ch mình mà ng .Thình-lình tên Ðó h i r ng: Sao anh tù ?

Tên Thi t tr n m t áp r ng: Tôi c ng nh anh v y ch có khác chi âu. H h giàu h hi p mình quá! Anh nh hôn? N m th t mùa ó, anh không có c m màn, anh lén b ng trã cháo heo c a ông Bá-h em v cho bác v i m y a cháu n,h b t h ánh anh r i gi i n quan b tù anh ó; nhà tôi c ng ói quá, nên tôi d tông già tôi lên V ng-Gù mà ki m n. Tôi i c ít tháng , k ông già tôi mang b nhmà b mình. Tôi tr v Gi ng-Tre xin v i ông ba Lãnh. M y n m nay tôi v i

ng thi t c c kh quá. ng làm ru ng l n mà có m t mình tôi , nên làm t i ngàykhông h tay, mà l i còn b v ch ng ng ánh ch i n a. Hôm tháng tr c lúa c yxong r i, k g p tr i m a d m d luôn sáu b y b a. Ông Lãnh s n c trên gi ng xu ng tràn b ng p lúa, ng b t tôi ngày êm ph i luôn ngoài ru ng mà gi b . Cóm t êm tr i m a l n quá, n c trên gi ng ch y xu ng ào-ào, r i b b hai ba khúcmà tràn vô ru ng. Ph n thì tr i t i en nh m c, ph n thì tôi có m t mình, lo pkhúc n y n c tràn vô khúc kia, tôi làm không n i, nên n c tràn vô ru ng lai-lángng p lúa h t. Sáng ngày ông Lãnh ra th m ru ng th y n c b b ng p lúa, ng ch inát ông nát cha tôi, r i ng vác cây r t p tôi. Tôi s tôi ch y, ng c r t theo, b

12 i u

b tr n ng tr t ch n r i nh m g c cây c n hông ng nên ng ch t. V con ng lalàng la xóm nói tôi gi t ng, nên làng h b t mà gi i tôi n Huy n. Vi c thi t tôikhai thi t mà quan không ch u nghe nên ày tôi lên ây. Thi t thân mình nghèo khquá anh há ?

Tên Ðó nghe tên Thi t thu t chuy n r i, nó không t d u th ng xót tên Thi t,mà c ng không trách quan x oan- c. Nó ng i châu mày l ng thinh, b nh suy nghchuy n gì ó v y. Cách m t h i lâu nó m i nói r ng: Không bi t n m nay má tôi có

au hay không ? Còn ch tôi làm gi ng gì mà nuôi s p nh .Tên Thi t áp r ng: Bác ch t anh không hay hay sao ? C kh d hôn! Quan

h b t anh có vài b a gì ó k bác m t. Còn ch dâu v i s p cháu c a anh, thì khi tôi trên V ng-Gù tôi tr v , tôi nghe nói s p nh ói quá nên ch t h t ba b n a, cònm y a kia ch dâu anh d t i âu không bi t, không có Gi ng-Tre n a .

Tên Ðó nghe m y l i y thì nó dùn mình13 tr n m t, d ng nh ai em b ctranh gia ình bu n th m ngày x a mà treo tr c m t, nên nó v t ng d y, uynhhai cánh tay r i nói l n r ng: Má tôi ch t, má tôi ch t li n h i ó ! M y a cháutôi ói quá nên c ng ch t, tr i ôi! Nó nói có bao nhiêu ó r i té ng a n m dài d i

t, tay ch n run bây b y. Tên Thi t th y v y th t kinh nên la lên. T i nh n ngng nghe la gi t mình th c d y áp l i khiêng Lê-v n-Ðó em n m trên s p14.

Ðêm y tên Ðó n m c p tay p ch n, l c u, m t lát nghe nó th dài m tcái r i ch c l i kêu tr i. Sáng b a sau mình m y nó nóng h m, nên không i làm

c.Lê-v n-Ðó nóng vùi luôn cho t i n a tháng; m i b a t i nh n i làm h t, còn có

m t mình nó n m trong khám mà thôi. Lúc nào nó b t nóng thì nó suy ngh , nh t ichuy n nhà h i tr c: trong bu ng m già au không thu c u ng, c n m trên chõngmà rên, ngoài tr c s p cháu ói không c m n, nên qu n bên ch n mà khóc. Mình

i làm công h không m n, mình i vay lúa h không cho, lén b ng cháo c a h cho heo n em v cho m v i cháu n , h b t mà ánh kh o, r i l i gi i n choquan b tù. Mình có t i gì mà b tù? H giàu, lúa g o n không h t n n i l y màcho heo n, mình nghèo không có c m n, l y v n cho kh i ch t ói, làm nhv y có t i hay sao? Té ra cái m ng th ng Ðó n y v i c nhà c a nó u không b ngcái m ng m y con heo c a ông Bá-h Cao hay sao? Nhà giàu h có c a r i h b b cnhà nghèo quá! Quan l n h quy n r i h è p dân ngu quá!

13 rùn mình hay rùng mình: thân th c ng m nh và b t ng14 lo i gi ng làm b ng tre s sài

(2)

Tên Ðó thu nay kh d i n n i g p kh n- n không bi t bu n, b oan ckhông bi t gi n. Nay nh có tên Thi t thu t chuy n oan t c ng trí khôn c a nó,nên nó ng i suy ngh , r i l i nh tên Thi t nh c chuy n nhà c a nó làm cho nó aulòng. B i au lòng nên m i té ng a kêu tr i, t i ng trí nên m i bi t bu n bi t oán.

Thu nay trí não nó u-ám nên không bi t suy ngh chi h t. Nay trí nó tuy ãc m c r i, song còn y u t l m nên m i chiêm-nghi m c vi c i c

m t chút thì ã mê m t, n m thi p-thi p15 nh ng i ng .Tù i làm h t, nên trong khám v ng teo. Tên Ðó n m m t h i r i nghe có ti ng

ng i ta ch y qua ch y l i r n-r t trên u. M t lát n a l i nghe có ti ng ng i ta nóilào-xào phía d i ch n. Tên Ðó m m t ra thì th y có chín m i ng i ng baochung quanh mình, có già, có tr , có s n s n, ng i n m tay, ng i n m ch n, ng i u bi u ng i d y, mà ng i nào c ng m t mày xanh lét, hình d ng m teo, xem

th y phát s . Tên Ðó tuy mê m t, song b ng i ta trì kéo nên ph i ráng s c ng i d y.Nó th y m y ng i y u l h t th y, ch không ph i b n tù trong khám, nó bènh i: M y ng i âu? Vô ây làm gì? Tôi m t m i cho tôi n m ngh , b t tôi ng id y làm chi ây?

M y ng i y ngó nó mà c i ng t. Có m t ông già ch ng b y tám m i tu i,tóc râu b c tr ng, b c l i v vai mà nói r ng: Chúng ta c ng trong khám n ycháu không bi t hay sao? Anh em chúng ta ây ai c ng b tù oan- c nh cháu v yh t th y. Ng i trên d ng th n y h x u l m, nh t là m y nhà giàu v i m y nhàquan h ti n th mà húng hi p k nghèo hèn không xi t k . Khi chúng ta còns ng, chúng ta th m ti c không ra cho kh i ng c c mà tr thù tr oán cho h t u t-

c trong lòng. Nay chúng ta ch t r i, h n chúng ta ph ng ph t, tuy thong th mu ni âu c ng c, ai làm vi c gì c ng th y h t th y, nh ng mà th y thì càng t c càng

gi n, ch c ng không báo thù báo oán c, ngh thi t t c không bi t ch ng nào.Cháu mu n th y th ng Bá-h Cao là a giàu c ác, vì m t trã cháo heo mà nó b tcháu r i gi t luôn n m sáu m ng trong nhà cháu hay không? Nh cháu mu n i, thìchúng ta d t i cho mà coi .

Lê-v n-Ðó nghe nói t i Bá-h Cao thì n i gi n, mu n bi t coi bây gi nó còngiàu sang n a hay không, nên xin m y h n ma d t mình i. Trong m t giây phút,b ng th y nhà Bá-h Cao rõ ràng: trong hai ba tòa nhà kinh dinh, ngoài m t vuôngtre kín mích. Bá-h Cao ng ng i t i ván gi a b ng cháu n i mà gi n, dâu con

ng ng i n u ng trong bu ng, gia-d ch làm l ng-x ng, a cu c t ngoài v n,a n u c m d i b p, a xay lúa, a dã16 g o. Lê-v n-Ðó th y t i ch mình b ng

trã cháo heo mà i, l i c ng th y ch h óng n c trói mình mà ánh n a. Nó th y rõràng thì càng t i gi n, nên xin m y h n ma d t giùm ra kh i ch y cho mau.

M y h n ma d t nó i v , mà tr c khi tr v khám l i d t nó ghé ch nhà nó h i tr c cho nó coi. Cái chò c a nó bây gi s p ngã n m sát t, ch n hiêu17 r n

15 tình tr ng h u nh m t h t tri giác16 giã17 chàng hiu: m t lo i nhái, l ng màu s c xanh-nâu

m i chun vô chun ra r t r t., ch không th y d ng ng i ta. Cách ch ó ch ng m tcông t có m t cái m t lúp-lúp, c m c bít núm h t, m y h n ma ch mà nói ó làm c a m nó.

Lê-v n-Ðó th y quê nhà, th y m m thì khóc vùi.M y h n ma d t tr v khám r i ng i già h n h t m i nói r ng: Cháu th y

hay ch a, k giàu sang h h i cháu là a nghèo hèn n n i tan nhà nát c a, làmcho m v i cháu ói khát mà ch t h t, v y mà h c ng còn sung s ng, quan ãkhông ph t h , mà tr i c ng không h i h , th thì hai ch công bình là ch ng ita bày t mà g t b n nghèo hèn nh chúng ta ây, ch không có ngh a lý chi h t.Cháu coi l y ó mà coi, chúng ta oán loài ng i có áng hay không h ?

Lê-v n-Ðó ng i l ng thinh, châu mày tr n m t, coi b gi n l m. Cách m t h ilâu nó m i h i m y h n ma r ng: Tôi b oan- c nên tôi gi n thì ph i, ch m y ng icó oan c chi âu mà m y ng i gi n? .

Ông già h n h t c i r i nói r ng: Sao cháu bi t anh em chúng ta ây không boan- c? N u không oan- c thì chúng ta gi n sao c? Cháu n m xu ng, chúngta thu t chuy n c a chúng ta cho cháu nghe .

Lê-v n-Ðó nghe l i n m xu ng li n. M y h n ma ng i vây chung quanh, r iông già h n h t kh i u thu t chuy n c a ông nh v y:

Tôi tên là Hu nh-v n-Hi n, già ã c 75 tu i trên u, mà không có v conchi h t. N m tr c tôi câu c ít con cá lóc, bèn em xu ng ch V ng-Gù i l yg o v mà n. V a xu ng t i ch tôi g p hai tên lính áp b t tôi, bi u ph i chèo ghecho con quan Tri-ph Tân-An i ch i. Tôi nói tôi m c bán cá n u b t tôi chèo ghe thìcá tôi ch t r i bán không c. H không nghe, c b t tôi em xu ng ghe. Con quanTri-ph m i 18, 19 tu i, mà vì quan Tri-ph c ng c u, nên c u h n-hào ngang-tàngl m. C u d y lính nhà m t mình tôi b i xu ng cho c u ch i. Tôi b i ch m c uch i t ng b ng, mà tôi b i mau, xu ng l c c u l i còn ch i h n n a. B i i c vàikhúc sông, g p m t cây b n18 l n, trái chín treo lòng-thòng, c u bi u tôi ghé xu ngcho c u hái. C u vói tay hái b n, xu ng l c c u té nhào xu ng sông. Tôi nh y theov t c u r i cái v nh y sâu mà nh y m nh quá, nên c u chìm r i trôi m t, tôi mòkhông ng.

Tôi v ph mà báo. Quan Tri-ph b t tôi nói tôi xô con ngài xu ng sông, nênlàm án ày tôi chung thân. Tôi vô khám n y c hai n m r i th b nh mà ch t. Tôilà ng i vô t i, mà ph i ch t trong ng c nh v y không c-hi p hay sao? .

H n ma th nhì c t ti ng nói r ng: Chuy n c a ông tuy c, song quan Tri-phvì con ch t nóng lòng nên b tù ông, ngh c ng còn có lý nghi m. Chuy n c a tôi âym i là oan- c lung l m ch . Tôi là Lê-v n-T , g c Tr ng-Bình, v ch ng nghèonên ph i m n ru ng c a tên Tr ng-công-Sanh mà làm. Tr ng-công-Sanh giàul n mà nó kh c b c l m. N m n tr i h n lúa c a tôi c y b n ng khô h t, nên t imùa không g t mà ong lúa ru ng cho ch c. Tr ng-công-Sanh b t v ch ngtôi ph i em con cho nó mà tr . V ch ng tôi có m t a con gái m i 17 tu i;v tôi th ng nó l m, ng c vì mình nghèo, n tr không n i, nên c c ch ng ph ic t ru t em con cho mà tr . Con tôi kh d i, v i Tr ng-công-Sanh, nó rúng

18 th y li u, lo i cây m c d a b n c, bông tr ng, trái tròn và gi p

ép làm sao không bi t, mà ch ng m t n m tôi nghe con tôi có nghén. Tôi nghe tin ythì au lòng xót d h t s c, t i n n n v i nó mà xin em con tôi v . Nó không cho.Tôi xin cho tôi th y m t con tôi m t chút, nó c ng không ch u. Tôi t c gi n nên h m

n làng mà ki n nó. T i l i nó sai ng i em m t gói gi u sau hè tôi, r i i báov i làng nói tôi n tr m c a nó. Làng b t tôi mà gi i n quan. Tôi kêu oan h ts c, mà vì nó nhi u ti n n âu nó c ng trám mi ng h h t th y, nên quan khôngch u nghe l i tôi khai, c làm án ày tôi. V tôi ph n thì r u n i con ô danh x ti t,ph n thì th ng n i ch ng c c kh lao tù, nên nhà nhu m b nh mà ch t. Tôi trong khám n y, tôi hay v tôi ch t tôi th ng ti c bu n r u ch u không n i, nên tôiph i th t h ng mà ch t theo v cho yên thân. Chuy n c a tôi nh v y ó, bà con xétth coi có áng gi n hay không? .

H n ma th ba nghe v a d t l i thì th dài m t cái r i ng d y tr n m t múatay mà nói r ng: Ch - i n c a anh ác nghi t thi t, nh ng mà u giây m i nhc ng t i con gái c a anh m t chút; n u nó bi t gi trinh ti t, Tr ng-công-Sanh làmngang, nó la làng la xóm lên, ng ch u trong nhà nó n a, thì v ch ng anh kh ithác oan. Chuy n c a tôi c ng gi ng nh chuy n c a anh v y, song con gái tôi ch cd nó không thu n tùng, mà tôi c ng b ch i n nó h i c, ngh m i thi t là cch . Tôi ây Nguy n-v n-Ð o d i B n-l c. V ch ng tôi m n ru ng c a Chánh-t ng Hà mà làm. Tôi có m t a con gái 20 tu i, tôi ã h a g nó cho th ng M , làcon c a ng i b n thi t tôi, làng g n ó. Chánh-t ng Hà có m t th ng con trai tênlà c u ba Ng c, ã có v có con r i, mà h nó th y trong làng trong xóm có con aixinh p, thì nó theo ve vãn, l p m u n y k n , làm sao c ng phá danh ti t ng i tacho c nó m i nghe. M t b a n c u ba Ng c i ch i g p con gái tôi i c y v .C u th y nó c u mu n, nên theo gh o ch c, r i c y mai c y m i nói vô nói ra mà dd nó. Nó ch c lòng, không thèm nghe h i n gi ng quy n19. C u cùng th m i nóiv i tôi c u c i v làm ti u thi p. Tôi nói con tôi ã có h a g cho ng i ta r i nênkhông th g cho c u c và xin c u ng có theo gh o ch c gái có ch ng mà làmcho ng i ta mang ti ng. C u gi n tôi, nên v nhà xúi Chánh-t ng l y ru ng l i,không cho tôi m n n a. Tôi i m n ru ng khác mà làm, té ra i n âu c ng bc u ta ch n u nên không m n ru ng ai c h t.

Tôi t c quá nên khi g con tôi cho th ng M r i, thì tôi d nhà v bên làng c ar tôi mà , ng ki m ph ng khác làm n. C u ba Ng c nghe tôi cho th ng Mc i con tôi thì c u càng oán tôi h n n a, quy t ki m chuy n mà h i cha con tôi. M tb a n th ng r tôi i xóm v , nó i ngang qua b ru ng c a c u ba Ng c. Vì th ngr tôi nó bi t ngh võ khá l m, c u nghe danh c u s , nên không dám ánh nó. C uxúi a nh coi trâu c a c u theo ch i, nói sao dám i trên b c a nó. Th ng r tôil y l i êm ái mà nói v i nó r ng i m t chút không hao mòn b là bao nhiêu. Th ngnh không thèm nghe c theo ch i hoài. R tôi gi n, tr l i ánh nó m t b p tai nh -nh . C u ba Ng c nh n d p y ch y ra xúi th ng nh nhào trong nhà tôi mà la làng.R tôi i tr c, th ng nh theo sau mà la. Vô t i sân, th ng nh v p hàng rào ténh m l i cu c t h ng mà ch t. Xóm ri ng ai c ng th y rõ nh v y h t th y, màc u ba Ng c i cáo v i quan nói tôi v i r tôi gi t th ng nh . C u lo lót sao ó không

19 gi ng sáo

bi t, mà quan không òi h i ch ng c chi h t, c b t cha con tôi mà b tù. Anh emxét coi có oan- c hay không? Tôi bu n r u nên tù m i m y tháng k tôi nhu mb nh mà ch t, còn r tôi bây gi còn trong khám n y, không bi t ch ng nào quanm i tha nó .

H n ma Nguy n-v n-Ð o thu t chuy n m i t i ó, k tù kéo nhau v khámb c vô r n r n. M y h n ma bi n i m t. Lê-v n-Ðó m m t th y tên Thi t ngd a bên nó và r u nó mà h i có b t nóng hay không.

Lê-v n-Ðó m hôi t d m, ng c h i nh y th ch-th ch, song u nh nhàng,không mê m t nh m y b a tr c n a.

Ðêm y nó n m suy xét vi c i, nh chuy n c a mình thì c m gi n Bá-h Cao,ng i giàu có mà sao không bi t th ng k nghèo nàn, th y ng i ta ói khát ãkhông ch u giùm giúp, r i vì m t trã cháo heo mà ành h i luôn c m t nhà. Nóng m-ngh l n l n, nh t i vi c c a tên Thi t r i nh luôn t i m y chuy n h n mathu t v i nó ó. Ban u nó gi n m t mình Bá-h Cao là ng i h i nó mà thôi,ch ng nó chiêm nghi m t i m y vi c kia, nó ngh nh ng ng i giàu có sang tr ng

u b c ti n, quy n t c mà làm h i b n nghèo hèn, b i v y nó gi n nhà giàusang h t th y, châu mày tr n m t, vùng ng d y m ng c th i-th i mà nói l nr ng: T c thi t! T c l m! T i gì mà b ày!

Tên Thi t n m ng g n ó, nghe tên Ðó nói l n ti ng, gi t mình m m t, dòmth y tên Ðó ng trân-trân c p m t l chao-o o, hai l m i th h i ra khì-khì, khônghi u chuy n gì, s tên Ðó mê s ng, nên l t- t ch y l i n m tay bi u n m xu ng màngh .

Tên Ðó ngó tên Thi t r i ríu-ríu n m xu ng, mà b coi hung ác l m, d ng nhng gây-g v i ai vây.Cách ch ng m y ngày tên Ðó h t au, r i m i b a i làm v i b n tù nh c .

N u ai có ý coi ch ng nó, thì có l th y nó t y ý t khác h n x a, i ng ch n ch ,m t mày h m h , không mu n nói chuy n v i ai, mà c ng không thèm ngó ai h t,ban ngày i làm công vi c thì nó l ng- ng l , b nh riêng tính vi c chi v y, cònban êm v khám thì nó n m thi p-thi p, mà ch ng ng i ta ng h t r i, nó l i th cd y, ng i khoanh tay ngó s ng vô trong vách trót m t hai canh r i m i ch u ng .

Nh ng i v i lính coi tù ch bi t hi p áp ánh p mà thôi, ch không bi txem-xét trí ý, b i v y tên Ðó tính nh ng vi c gì chúng nó không hay, không dè chútnào h t.

** *

Lê-v n-Ðó trong ch n lao tù trót m y n m, t m thân c c kh không xi t k ,nh ng mà c c thì ch u ch không than kh c ng ch không tr n. T ngày anh tanh tên Thi t nh c chuy n c cho anh ta nh , thu t vi c nhà cho anh ta nghe, r i l inh m y h n ma thác oan ch thói i ác nghi t cho anh ta bi t, thì trí khôn c a anhta l n l n m i m mang ra, anh ta m i bi t suy ngh vi c i, anh ta m i bi t thanthân trách ph n, anh ta m i bi t oán h n k giàu sang.

Cách ch ng bao lâu, có l nh quan d y chú lính, tên là Ph m K , d t 10 tên t i-nh n lên r ng n c i. Vã i n c i thì ng i ta th ng l a t i nh n trai trángm nh d ng mà d t i, l i m i l n i thì lính v i t i-nh n lên trên r ng t i n m m i

b a, ho c n a tháng, ch ng nào n c nhi u r i quan m i c t thêm m t t p n alên ph mà gánh v .

Lê-v n-Ðó s c l c r t m nh-m ai c ng u bi t, b i v y Ph m K m i c tph n n c i v i tên 9 t i nh n khác. Lên t i r ng r i, Ph m K bi u t i nh n ncây làm gác ng ban êm ng v i nhau cho kh i c p beo làm h i.

Lê-v n-Ðó ã ý mu n tr n, nh ng vì ch a g p d p nào thoát thân c, nênm i còn tù ây. Nay lên t i r ng, anh ta ngh r ng rú r m r p, còn lính thì có m tng i mà thôi, n u th a d p n y mà tr n thì ch c không th nào h ki m c.

M i t i b a ban u thì Lê-v n-Ðó ã thao th c tính tr n hoài, nên ng khôngc. Ð n khuya anh ta rình coi lính v i tù u ng h t, anh ta m i lén l y m t cái

r a gi t vào l ng r i leo xu ng gác mà i. Ph n thì tr i t i en nh m c, ph n thìcây-c i giao nhành bít-ch t, ph n thì anh ta không quen thu c ng r ng, b i v yanh ta c i l n qu n trong r ng hoài, i n sáng c ng ch a ra ngoài tr ng c.

Sáng ngày Ph m K th c d y th y m t Lê-v n-Ðó, bèn d t t i-nh n theo d umà ki m. Vã t trong r ng thì t, Lê-v n-Ðó i t i âu u có d u ch n t i ó. Ðãvây mà h anh ta g p nhánh c n bít ng, thì ch t cho tr ng mà i, nên còn d ucho ng i ta d theo mà ki m n a.

Ph m K theo d u hoài n ch ng n a bu i s m mai g p Lê-v n-Ðó ngng i d a g c cây mà ngh , m i d t t i-nh n áp l i mà b t. Lê-v n-Ðó li u không ththoát thân c, nên ch u phép cho Ph m K trói mà d t v tr i. Ph m K s tênÐó tr n n a nên ban ngày thì cho n c i, còn ban êm thì b t trói l i, không cho thong-th n a.

Ch ng c i n xong và gánh v h t r i, Ph m K d t t i nh n v t nh m i b mcho quan hay s tên Ðó lên r ng th a lúc canh khuya b tr i mà tr n. Quan ch ngán Lê-v n-Ðó thêm 5 n m n a, c ng là 10 n m, l i d n lính coi khám ph i canh ginghiêm-nh t, nh t là ng c t tên Ðó i lên r ng n a.

Vì mu n c u gia quy n kh i ch t ói, i l y cháo c a h cho heo n em vcho m v i cháu n mà ph i b ày 5 n m! Vì oan- c ch u không c nên m itr n mà i l i còn ph i b ày thêm 5 n m n a! Thân ph n k nghèo hèn kh nhv y, ai có th y ch ng?

Lê-v n-Ðó t c gi n quá nên chí quy t d u th nào c ng tr n n a. Ng t vì anh tatính tr n mà lính c ng tính không cho anh ta tr n, nên canh gi nghi m-nh t luônluôn, ban ngày d u anh ta làm vi c gì c ng có ng i coi ch ng, ban êm d u anh tang h c ng không m gông mà l i còn xi ng ch n n a. Lê-v n-Ðó không th tr n

c, nên ph i ch u phép tù cho t i 9 n m.Ngày n quan T ng-Tr n d y p m t cái l t t nh lên cho t i huy n Bình-

d ng. Các t i nh n trong khám u ph i i ào t mà p l y. M t bu i chi u,lính ng d t t i- nh n tr v khám, i d c ng g p m t ám giông m a m m.Tr i ã t i r i, mà lính v i t i-nh n b m a l nh nên d t nhau ch y lúp-xúp cho maut i khám.

Lê-v n-Ðó th ng-th ng th t ra phía sau chót, ch y c m t h i, b ng th y bênng có m t b i râm, bèn chun vào ó mà núp, tính cho h ch y xa r i mình s

xông ra tìm ng mà thoát thân. Ch ng dè anh ta chun vô b i ó, có m t tên línhcòn th t lùi phía sau n a anh ta không hay. Tên lính th y anh ta mu n tr n, bèn la

lên, m y tên lính kia l t- t tr l i áp b t. Lê-v n-Ðó th y m u mình ã l u n a thìt c gi n quá, không d n lòng c, nên nh y ra ánh lính t ng-b ng. Vì tên Ðóm nh quá nên ba b n tên lính mu n b t mà b t không c. May nh có ông i võngh cao c ng, ng tr l i ph l c v i lính, nên m i trói c tên Ðó mà d t vkhám.

Lê-v n-Ðó ã ph m t i tr n m t l n r i, nay còn tr n n a, mà thêm t i ánhlính, nên quan ngh án ày anh ta thêm 10 n m, c ng v tr c v sau là 20 n m.

Anh ta b ch ng án thì càng thêm u t- c, lòng càng thêm phi n hà. T i gì cònm t n m n a thì mãn tù, mà bây gi ph i thêm 10 n m! Lu t gì l y m t trã cháoheo cho m v i cháu n ói mà ph i ch u 20 n m kh hình! Ác quá! c quá!

Lê-v n-Ðó càng ngh càng bu n, càng mu n tr n n a. Ng t vì anh ta là a quêd t thi t thà, vô m u th p trí, nên mu n thì mu n lung, mà làm thì làm không c.

Ngày qua tháng l i, th m d p kh d n, Lê-v n-Ðó n n ná trong ch n lao tù t inh n nhi u a mãn h n ã v r i, còn nhi u a khác ã vô mà th , song tên Ðóc ng còn trong khám Gia- nh hoài.

Ð n n m M u-tí (1928), nh m Minh-m ng c u niên, Lê-v n-Ðó b ày ã 20n m, quan m i kêu mà th . Tr c khi cho anh ta ra kh i khám, quan l i d n v nhàph i lo làm n không nên làm vi c qu y n a, n u anh ta còn tái ph m, thì quan schi u lu t mà ày chung thân.

L i d n ph i lo làm n, nghe thi t là k . T nh n l n lo làm n, ch có tínhc p gi t c a ai âu? L i d n ng làm vi c qu y n a, nghe thi t là l . Ðã có làmvi c gì qu y âu mà d n ng làm n a? Lê-v n-Ðó tuy bi t nh v y song b n tánhthi t-thà, nên không dám cãi l c cúi u v ng ch u mà lui ra.

Lê-v n-Ðó khi vô khám thì m i 20 tu i, nay anh ta ra kh i khám thì râu-riax m-xàm, l i vì bu n r u c c kh trót 20 n m, nên tóc trên u ã i m b c. Tuy v ymà nh b ày nên trí anh ta m sáng thêm chút nh. L i d u lao tâm kh xác,nh ng mà s c l c anh ta không gi m chút nào.

Anh ta ra kh i t nh r i, m i b m t khúc cây làm g y mà i và h i th m ngtính l n v Tân-Hòa. Ð ng sá không có, nên i c c kh không bi t ch ng nào. Khithì ph i b ng ngang r ng, s n i c p hùm không dung, khi thì ph i l i qua sông, lon i cá m p g p nu t. Khi khát n c thì ki m v ng hào mà u ng , khi ói b ng thìhái trái cây th làm c m. Ban ngày m t m i thì l a ch cao ráo ng i ngh ch n, ban

êm bu n ng thì leo lên nhành cây mà nh m m t.Lê-v n-Ðó i m t mình trong r ng, ngh bây gi mình c thong th , thì

trong lòng hân-hoan, mà h nh t i vi c nhà, thì l i châu mày m t. M mình ãch t r i, bây gi mình v x s làm chi? Tên Thi t nói s p cháu mình còn s ng cít a, mà ch dâu mình ã xiêu l c âu m t, bây gi mình bi t âu mà tìm?

Lê-v n-Ðó i c 2 ngày 2 êm, c n trái cây trong r ng mà thôi, ch khôngcó m t h t c m, b i v y trong b ng ói quá ch u không n i. Qua ngày th ba, tr im a d m d , Lê-v n-Ðó mình m c m t cái áo v i xanh v i m t cái qu n v n, ukhông có nón, b tr i m a nên áo qu n u c t loi-ngoi.

Ð n tr a anh ta qua kh i truông r i th y tr c m t m t cái b ng20 l n. Anh takhông bi t h ng nào, c nh m ngay tr c m t r i l i xu ng b ng mà i nh u, tínhh có g p nhà r i s h i th m ng.

Anh ta i t i chi u, tr i m a r r , ch không m a l n n a, song b áo qu n tnh p, l i gió th i lai-rai, nên l nh l o môi tái xanh, hai hàm r ng ánh bò-c p21 nghel p-c p. Anh ta ã l nh mà b ói b ng, mu n ng i ngh ch n mà gi a b ngkhông có m t ch nào cao ráo, nên nó ph i ráng l i mà i hoài.

L i ch ng-v ng t i, anh ta ra kh i b ng r i, l i th y có m t xóm ông, v nt c th nh m u, nhà c a sung túc. Anh ta m ng th m trong b ng, tính i ri t vôxóm y xin c m mà n ói, và ki m ch ng u i sáng mai r i s i n a. Anhta v a vô xóm, thì g p m t a nh , ch ng 12, 13 tu i, ngoài ng ng lùa trâuv . Anh ta h i th m thì m i hay ch n y là huy n Tr ng-Bình. Trong b ng anh tal i càng m ng h n n a. Anh ta h i a nh y v y có ch nào xin ng u c haykhông. Ð a nh a tay ch mà nói r ng: Kìa, chú i th ng ng n y i kh i n msáu cái nhà r i thì có m t cái quán, chú vô ó mà ngh .

Lê-v n-Ðó nghe nói thì g c u r i l m l i i ri t. Thi t qu anh ta i kh i sáucái nhà r i thì th y có m t cái nhà lá c t d a bên ng dài n 5 c n, trong nhà èn

t leo-heo, song có chín m i ng i ng ng i n u ng, nói chuy n om sòm. Anhta ng ngoài ng mà dòm m t h i, r i có m t ng i m p-m p cao l n, trongnhà b c ra c a, ngó th y anh ta ng trân-trân ngoài m a, bèn h i r ng; Ai ó?Sao không vô l i ng mà rình gi ng gì v y?

Tên Ðó th ng th ng b c vô c a, áo qu n n c ch y ròng-ròng, tay m t c mg y hèo ch ng xu ng t, tay trái vu t m t cho ráo n c m a, r i cóm róm nói r ng:Tôi là ng i ph ng xa i l ng, v y xin anh làm ph c cho tôi nh m t b ac m và cho tôi ng u m t êm r i sáng mai tôi i .

Ng i m p-m p cao l n y li c m t ngó tên Ðó t trên u xu ng d i ch n,r i b i vô nhà không thèm nói chi h t. Tên Ðó m t m i ói l nh, t ng ng i y vônhà l y c m cho mình n, nên ng i b p xu ng t d i mái hiên mà ch . Ðã ba b ar i anh ta không có m t h t c m mà út vô mi ng, nên ng i th y m y ng i trongnhà n u ng, thì anh ta thèm vô cùng. Anh ta ng i, r ng thì ánh bò-c p, mà m t thìngó lom-lom. Cách m t lát ng i m p m p h i nãy ó d i b p i lên, b ng m td a th t thêm cho m y ng i n ó h n, r i b c ra c a, hai tay ch ng n nh màh i tên Ðó r ng: Chú mu n n c m, mà trong l ng chú có ti n hay không?

Tên Ðó l t t ng d y nói nh nh r ng: Tôi nghèo quá, ti n không có ngnào h t. Xin anh th ng k nghèo

Anh ta nói ch a d t l i thì ng i y c i ng t mà áp r ng: Tr i i, không cóti n mà vô ây làm gì? D n c m cho chú n r i ti n âu chú tr ?

Mây ng i ng i n trong nhà nghe tr c hiên nói chuy n nh v y thì áp ngó rar i c i r . Có m t ng i l i h i r ng: Ai mà anh hùng d v y? Không có ti n mà

òi n c m n i gì?

20 khu t ng p n c sâu21 r ng khua nhau vì l nh run

Ng i m p-m p y li n day vô nói r ng: B chi chú là L u-Khánh hay sao mà;tính n c m r i th c p cánh ch gì Ng i y day ra h i tên Ðó r ng: Ph i hôn?Chú có c p cánh âu chú a cho tôi th m t chút coi .

Tên Ðó tuy không hi u h nói L u-Khánh ó là ai, và c p cánh ó là v t gì,song th y b t ch thì bi t ng i ta ng o báng mình, nên m c c ng g c m t khôngnói chi h t. Ng i y l i ti p nói r ng: Không c, chú i ch khác mà ki m n.Ðây là quán chú bi t hôn? N u không có ti n thì không n không ng c. Thôichú i i, ng tôi nói nhi u th t công .

Ng i y nói r i b vô trong. Lê-v n-Ðó ng ngó theo mà a n c m t. Anhta li u th ng i ta không th ng, d u nói n a c ng vô ích, nên ríu-ríu b c ra

ng, tr i còn m a r -r làm cho ru t héo gan s u.Lê-v n-Ðó th y ng ngay thì c noi theo ng ó mà b c t i. Nhà hai

bên ng tuy còn t èn, song ph n nhi u ã s p c a, r i ng i trong nóichuy n nghe r m-rì. Anh ta i múp22 cái ng ó r i, l i b t i qua ng khác, i

c m t h i, b ng th y có m t cái nhà sát mé ng, c a m tác hoác (r ng,toang), èn t sáng tr ng, có hai v ch ng ch nhà , tr c ch ng 35 t i 40 tu i, ngng i trên ván mà n c m v i m t a con. Anh ta dòm m t lát, th m ngh nhà n ygiàu có n u mình xin n, ch c h không n h p hòi nh ch quán h i nãy, bèn l nl n b c vô ng ngoài sân, ngay ch v ch ng ch nhà ng n c m ó, mà nóir ng: Th a c u, làm ph c cho tôi ba h t c m d n d , và cho tôi ng utr c hiên n y cho kh i b m a l nh l o r i khuya tôi i.

Ng i ch nhà ng nói chuy n v i v , thình-lình nghe ti ng nói tr c sân thìgi t mình ngó ra, th y tên Ðó ng s m-s m, hình d ng d k , thì qu u, bèn n tl n r ng: É! Ði ra nà! Ð gì âu mà hì-h m l m v y! Ng i ta ng n c m, t ilàm l n-x n hoài. Ði ra i cho mau. Tên Ðó ch p tay th a r ng: Th a c u m , c um giàu có, ti c chi m t chén c m v i k nghèo hèn ói l nh . Bà ch nhà h i r ng:Mu n n c m ng u thì có quán àng kia, sao không l i ó? Lê-v n-Ðó ápr ng: Th a m , tôi có l i ó r i, vì tôi không có ti n nên h không cho n, mà c ngkhông cho .

Ng i ch nhà châu mày nói r ng: a! Quán mà h không thèm ch a thay,v y sao không bi t thân còn t i ây làm chi? Ði ra cho mau i . Tên Ðó ng duc-d c, mu n l y l i nh -nh mà n n n n a. Ng i ch nhà n i gi n, buông a r i l ixách cây gài c a mu n p tên Ðó và nói r ng: Ta ã u i, sao không i ra, còn

ng nói rán gì ó? B mu n d ng ng khuya khoét vách ng i ta ph i hôn?Lê-v n-Ðó s ch nhà ánh, nên l t t th i lui b c ra ngoài ng mà trong

lòng au n phi n mu n vô cùng. Mình ói l nh h ã không th ng, mà l i cònnghi cho mình mu n khoét vách, nh n tình d ng y ngh thi t r t bu n !

Mà ng i ta th y b Lê-v n-Ðó hì-h m, không th ng nên ng i ta xô u i thìã ành, th m chí ông tr i, x a nay ai c ng nói ông công bình, mà ông c ng không

bi t th ng k nghèo hèn ói l nh n a, nên Lê-v n-Ðó không có ch ng u, ôngl i c lâm-râm m a hoài r i còn thêm th i gió hiu-hiu, áo t sát da, l nh l o ru tteo môi tái.

22 mút, cu i

Lê-v n-Ðó th th n không bi t bây gi ph i i âu, b ng tuy ói mà khôngdám tính xin c m n, mình tuy l nh mà không dám tính xin ng u. Anh ta i l nra kh i xóm, không bi t h ng nào là h ng v huy n Tân-Hòa, nên ng d d ,không dám b c t i n a. Gió th i l nh run l p-c p, anh ta m i tính tr vô xóm ki mch khô ráo mà t m a, i sáng mai r i s h i th m ng mà i.

Anh ta tr vô, i c ít ch c b c, thì g p m t cái nhà l n, trong nhà còn tèn, ngoài sân ki ng-v t ê-h , mà v ng teo. D a bên ng có m t cái c a ngõ ván.

Trên l p lá d i th m cây, nh lá che m a nên th m cây khô ráo. Tên Ðó ghé vô ó,ng i d a l ng ngay c ng mà ngh . Gi t m a ngoài ng lác- ác, ng n gió ùacây c i lào-xào.

Tên Ðó ng i ngó m y v ng n c m a, tuy m m , song th y b t n i r i tan, tanr i l i n i. Anh ta v a mu n c i áo ra mà v t cho ráo n c ng b t l nh, thình-lìnhcó hai con chó vàng l n phía tay trái tuôn ch y l i s a om-sòm. Anh ta l t t ngdây, hai con chó càng làm d , nh y x c t i c n ng qu n mà kéo l n nh n.

Anh ta li u ây b t ti n, n u ph i ch ng c v i chó n y, thì không ngh c,mà còn s e ch nhà h không ngh , h nói mình rình mà n tr m, h b t gi i nquan càng kh cho mình n a. Anh ta m i th i lui ra ng, mà c p chó còn r ttheo hoài.

Tên Ðó ngh thân chí kh , n n i chó mà nó c ng không th ng, nên khôngcho mình t m a, thì trong lòng t c-t i vô cùng. Anh ta li u nh m m t mà i rangoài ng, không k ói b ng m i ch n, không k gió m a chi h t, quy t xa lánhloài ng i ho c may có b t bu n, b t gi n hay ch ng.

Anh ta i m t h i, nh t i vi c oan- c c a mình trót 20 n m nay, nh t i nh ngvi c húng hi p c a m y h n ma thu t v i mình trong khám ngày tr c, ngh loàing i ngoài mi ng thì h nói ngh a nh n nh n ngh a, mà k trung thì là m nh hi py u, giàu hi p nghèo, sang hi p hèn, khôn hi p d i, ch ch ng có chi khác. Vì mìnhnghèo, vì mình hèn, vì mình d i, nên b y lâu nay mình m i b ng i ta ày a t mthân. V y thì mình ph i làm làm sao cho c giàu, c sang, c khôn, t nhiênh t ai húng hi p mình n a c. Mà mu n giàu, mu n sang, mu n khôn, khôngph i d . Nay mình ã s n có s c m nh, v y thì mình ph i dùng s c m nh mà ch ngc v i thiên h , ch d i gì mà ch u thua, cho thiên h hi p áp hoài.

Anh ta ngh t i ó thì châu mày, x m t, tr n m t, vinh râu, coi b t c gi n dl m. T c vi c gì? Gi n ai ó? T c mình c ng có tai, có m t, có ru t, có gan nh ng i,mà vì ph n nghèo hèn, nên m i b ng i chà xát. Gi n ng i giàu sao không th ngk nghèo hèn, gi n ng i l n sao không th ng k nh , ã không giúp dìu-d t,mà l i còn b b c khinh khi, sá chi m t vài gi lúa mà ch t g n h t m t nhà, sá chim t trã cháo heo mà làm cho ng i kh n kh n 20 n m ch n. Ð i thi t là hung b o!Ng i thi t là c ác! Ð i nh v y há không áng gi n sao? Ng i nh v y hákhông áng thù sao?

Lê-v n-Ðó vác m t ngó ngay phía tr c, hai bàn tay n m ch c c ng, và nggi a ng nói l n lên r ng: Bây không bi t th ng thân th ng Ðó n y há? V y thìth ng Ðó n y ghét bây, bây ng có trách nghé! Ð r i bây coi!

Anh ta nói m y l i r i cúi m t i t i.

(3)

Lê-v n-Ðó i ch ng c m t canh, t b v ng v , m t mình b -v , gi t m asa, ng n gió t t, ói th t ru t, l nh run x ng, nh s c gi n nên i m i c, mà ilâu r i b ng b t ói l i, mình b t l nh thêm, c p m t chá lòa, t chi b n-r n, l tailùng bùng, té x u n m v t ngang qua b . Anh ta ng a m t ngó lên tr i mà than r ng: Tôi c ng là ng i ta nh thiên-h , vì c nào thiên-h ai c ng c n no ng m,

nhà t t mâm y, còn thân tôi t thu l t lòng cho n bây gi không có m t giâyphút nào vui s ng mà ngày nay còn ph i ói l nh ch t d c d ng d c sá nh v y.Thôi, cái thân th m kh n y ch ng nên s ng n a mà làm gì, thà là ch t ph t cho h tcái ki p nghèo hèn lao kh .

Anh ta than m y l i r i nh m m t n m thi p-thi p mà ch gi ch t. Trên tr igi t m a c lai-rai nhi u23 xu ng hoài không d t, d ng nh ông tr i cao xa r ngl n không th y cái thân nh m n n m th hoi-hóp gi a ng. H ng tây ng n gióc ng hiu-hiu th i l i luôn luôn, t c-t i cho chút ph n c hàn, ng i ã vày b a ày

a trót m y m i n m, mà tr i c ng không ni m tình th ng xót.Ch ng hi u Lê-v n-Ðó nh gi t m a chan mát m t, hay là nh n m ngh kh e

kho n trong mình, mà anh ta n m m t h i lâu r i t nh l i, m m t ra, ch ng tay ng id y, ngó dáo-dác t phía h t. T b v ng-v ch ng nghe m t ti ng ng i; tr i t t imò, ch ng th y d ng cây c . Anh ta ng i im-lìm, trong trí bình t nh, không bu nkhông t c, không gi n mà c ng không phi n n a. Thình-lình th y tr c m t có m ty ng sáng b ng ngón tay, c m t ch hoài, không xao, không ng. Anh tach c y ng sáng y là èn c a ng i ta t trong nhà, nên trong lòng kh p kh i,mu n i l i ó.

Anh ta ng d y thì trong c khô queo không có n c mi ng. Anh ta mu nki m m t mi ng n c mà u ng, mà m t mình gi a ng bây gi bi t xin ai. Tr im a n c không thi u gì, mà bao nhiêu thì ch y m t h t b y nhiêu. Khôngcòn m t gi t nào cho mình th m gi ng c. Anh ta bèn c i áo cu n tròn l i, r i kêngay mi ng v t ra n c mà u ng . Nh áo t nên v t c ít gi t. Anh ta th mgi ng c r i, m i nh m ng n èn - tr c m t ó mà i.

Tuy b ng ói, mình l nh, s c y u nên i siêu ngã hoài, song nh ngó ng n èn,trong trí ch c mình t i ó thì kh i ch t, nên m i b n chí v ng lòng mà i c, tinhth n không m m t, s c l c không mòn m i, n n i ph i té x u ch t gi c nh h inãy.

Lê-v n-Ðó i ch ng m t ph n canh m i t i m t c nh v n r ng l n, cây c i tuyth a-th t, song gi a v n có m t tòa nhà r t l n, trong nhà có t hai ba ng n èn.Anh ta b c vô v n r i i ri t l i c a gi a, r tay th y c a óng ch t, bèn k vai vôc a mà y m t cái r t m nh, cây gài c a v ng r i r t m t cái r m, hai cánh c a mbét ra. Anh ta xông vô, ngó quanh-qu t thì th y bàn th t phía; trên có nhi uc t ng i ta r t l n, c t nào c ng ng i x p b ng a vú mà ngó mình, d i có m tng i mình m c áo r ng mà có l n mi ng ch tr ng vuông-vuông, u i cái

23 nh u

nón chi không bi t mà nh hai bàn tay úp l i, ng quì l y m y c t ng i trên bànó.

Lê-v n-Ðó không bi t ch n n y là ch n nào, ngó th y ng i ta thì vùng nói l nlên r ng: Tao là Lê-v n-Ðó, g c Gi ng-Tre, b ày 20 n m, nay ã mãn r i, nên hth tao v . Tao ói b ng mà l i l nh l m, nên t i ây xin bây cho tao ít bát c m n .Bây cho n hay không thì nói cho mau .

Ng i m c áo ng l y ó, h i nãy cây v ng c a m ã không day l i, màbây gi tên Ðó nói om-sòm c ng không day l i n a, c ch p tay ngay trán ng lênr i quì xu ng hoài. Lê-v n-Ðó th y ng i ta không tr l i thì n i gi n tính x c l ig n cho t n m t mà h i n a. Ch ng dè anh ta b c v a c hai b c thì u i s c,tay ch n run bây-b y, m hôi tuôn d m-d bàn tang nh y xoi xói, nên té x u n m s pd i g c c t, không nói chi n a c.

Ðây là c nh chùa Ph t, ngoài tr c c a chùa có treo m t t m bi n rõ ràng bach l n Chánh tâm t , nh ng vì êm t i Lê-v n-Ðó không th y, mà d u có th y in a, anh ta không bi t ch ch c là c c ng không c, nên m i làm d , phá c axông xô chùa r i tr c bàn Ph t ng nói nghinh-ngang, không kiêng n chi h t.

M y bàn th chung quanh ó là bàn th Ph t trong chùa. M y c t l n trênó là c t Ph t Thích-Ca Mâu-Ni. Còn ng i quì l y ó là Hòa-Th ng Chánh-Tâm,

mình m c áo cà-sa, u i mão hi p ch ng, ng l n chu i b mà ni m Ph t.Hòa-Th ng Chánh Tâm tu i ã trên n m m i r i, nh ng vì ngài nh t tâm

m o, ngày êm c n chay ni m Ph t, không l u ý n vi c tr n gian, trí thanht nh, lòng t bi luôn luôn, nên s c l c ngài h ng m nh kh e.

Ngài thi t tên là Lê-h u-Ð , g c ngoài Bình-Thu n. Ngài là con nhà c -phú,tánh siêng trí sáng, b i v y h i nh ngài h c gi i, ai nghe danh c ng u khen. Khingài c 18 tu i thi u Tú-Tài, r i qua 21 tu i thi u C -nh n. N m nhâm-tu tGia-Long t c v , vua kén ch n nh n tài b i làm quan mà tr dân, thì ngài ra làmTri-Huy n, l n l n th ng t i ch c Án sát Bình-Thu n. Ð n n m canh-thìn vua Gia-Long b ng, vua Minh-M ng lên n i ngôi, Lê-h u-Ð dòm th y tri u ình hành s cónhi u ch b t minh, b t chánh thì th i chí phi n lòng, ghét thân làm quan, ngán mùith t c nên t ch c Án-sát, tr v c h ng giao h t gia-tài s nghi p cho v lãnh mànuôi con, r i lánh thân vào Gia- nh, tính ki m ch thanh t nh u-nhàn mà tu tâmd ng tánh. Ngài xu ng t i huy n Tr ng-Bình th y có cánh ng R ch-Ki n r ngl n, chính gi a ng còn sót m y lùm cây, tuy phong c nh không b ng ngoài núiDa-Bác ho c d i núi Thùy-Vân, nh ng mà c nh thú ch n n y thích hi p v i tâmtánh c a ngài nên ngài b t chùa r i t ng c t Ph t mà tu trót 8 n m nay, ngày nh

êm c t ng kinh ni m Ph t, lo t chúng sanh, lòng d n lòng gi ch t -bi, chíb n chí siêu th ng t nh .

trong chùa Chánh-Tâm ch có m t mình Hòa-Th ng v i hai tên o chúngmà thôi. Hai tên o y m t ng i là Thi n-Thành, tu i ã trên ba m i, tu m y n m

ã th ch c Tùy-kheo, còn m t ng i tên là Giác-Th , tu i v a m i 18, còn ng i ch cSa-di- ng-pháp.

Ðêm y Thi n-Thanh v i Giác-Th ng i ng t h ng trên bàn Ph t,ng i ng n u n c d i nhà trù, thình lình nghe Lê-v n-Ðó xô c a chùa cây ngãr m-r m, không bi t có vi c chi, nên l t- t ch y ra coi. V a ra t i, thì tên Ðó c ng

v a té x u n m d a g c c t. Thi n-Thanh ch y ri t l i tên Ðó, nh ng vì tên Ðóvóc l n mình n ng không n i, nên kêu Giác-Th l i ph .

Hai ng i Lê-v n-Ðó ng i d y c, mà anh ta o t-òa o t-o i, c p m tnh m ri t, ch ng khác nào ng i say. Lúc y Hòa-Th ng Chánh-Tâm cung i Ph tti n v a r i, ngài b c l i r Lê-v n-Ðó thì th y mình m y anh ta l nh nh ng,song ng c còn m- m, m i còn th hoi-hóp. Ngài nói v i hai o chúng r ng:Ng i n y vì ói l nh mà x u, ch không có b nh chi. Hãy khiêng em vô h u trai

thay áo i qu n, cho n cho u ng thì kh e l i, không có sao âu mà s .Thi n-Thanh v i Giác-Th v ng l i áp l i khiêng Lê-v n-Ðó vô h u trai n m

ng a trên ván, r i Thiên-Thanh vào h u liêu ki m qu n áo khô thay cho Lê-v n-Ðó,còn Giác-Th thì rót m t chén n c trà nóng em l i, tính v ch mi ng cho Lê-v n-Ðó u ng.

Lê-v n-Ðó n m nh m m t nh ng h mi ng nu t n c nghe c- c. Hòa-Th ngd y Giác-Th xu ng nhà trù coi nh còn c m d thì d n m t mâm c m v i t ngchao ng Lê-v n-Ðó t nh d y thì có s n cho anh ta n.

Giác-Th i r i, Hòa-Th ng còn ng d a bên Lê-v n-Ðó mà coi ch ng. Cáchch ng bao lâu Lê-v n-Ðó p tay xu ng ván, day u qua phía Hòa-Th ng ng,r i m m t ngó Hòa-Th ng trân-trân, Hòa-Th ng th y anh ta t nh l i thì m ng,nên h i r ng: Chú em mu n u ng n c n a hay không ?

Lê-v n-Ðó l m c m ng i d y m t ngó ngay Hòa-Th ng mà nói r ng: Tao âylà Lê-v n-Ðó, Gi ng-Tre, ng i ta nói tao n tr m nên ày tao 20 n m. Nay taomãn tù i v x . Ba ngày rày tao không có n c m, t i âu xin n h c ng u ikhông cho n nên tao ói b ng lung l m. M y ch u cho tao m t vài chén c m n

ói hay không thì m y nói ph t i, tao không thèm n n n n a âu .L i nói nghe nghinh-ngang, mà b t ch coi r t hung ác, mà Hòa-Th ng không

n i gi n, không t c c i, c ng ngó Lê-v n-Ðó nh th ng và nói hòa hu n r ng:Ph t không phân bi t k sang ng i hèn, k lành ng i d . Ph t thì t chúng

sanh. B n- o ã có d y d n c m r i. V y chú em n m mà ch m t chút, r i t ngchúng s d n cho mà n .

Thi n-Thanh trong liêu ôm ra m t cái qu n v i m t cái áo v i nhu m dà24.Hòa-Th ng bi u Lê-v n-Ðó r i d t vô liêu thay i áo qu n t ó i cho h tl nh. Hòa-Th ng ngoài lui-cui i nhúm m t b p l a ng cho Lê-v n-Ðó ch ngthay áo qu n r i, có s n l a mà h tay ch n cho m.

Lê-v n-Ðó m c y ph c ng i tu, mà hai mép có râu x m-xàm, trên u l i cótóc, nên trong liêu b c ra b t ng coi r t d k . Tuy v y mà Hòa-Th ng ng i tnhiên không th y ngài ng dung25 chút nào. Hòa-Th ng bi u Lê-v n-Ðó ng i d ab p l a mà h . Lê-v n-Ðó h v a m, thì k Giác-Th b ng mâm c m lên trênván.

Hòa-Th ng m i Lê-v n-Ðó lên n. Lê-v n-Ðó v a nghe m i thì nh y phóc lên,th y c m tuy ngu i mà y vun m t b n, thì trong b ng m ng l m. Tuy n c m v it ng d a, ch không có th t cá, nh ng mà anh ta ói nên n coi th ngon c ng nh

24 gi ng cây s n, v có nhi u ch t tanin, dùng làm thu c nhu m màu nâu25 c ng hình d ng

ng i ta n ch ph ng khô lân. Anh ta không thèm ngó ai h t, mà c ng không thèmnói chuy n, c xúc c m n ri t, n h t chén n y ti p t i chén khác, n luôn m t t

n 7 chén, ã l ng hai ph n b n c m r i, m i ch u ng c m t mà ngó Hòa-Th ng.Lúc y Hòa-Th ng ng ng i t i ph ng-tr ng mà u ng n c trà. Vã Hòa-

Th ng h i còn làm quan thì vua Gia-Long có ban cho ngài m t b chén trà v i m tcái bình tích b ng ng c l u quí l m. Khi ngài t quan, giao h t s nghi p cho v conmà i tu, ngài ch ng em theo v t chi h t, ch em có b chén v i bình tích n y màthôi. trong chùa h ngài cúng ph t thì l y b chén y trên bàn Ph t mà cúng,ch ng nào cúng r i thì t ng chúng b ng vô trong cho ngài dùng.

Lê-v n-Ðó ng i n c m mà th y b chén trà t t quá, nên c ngó b chén v i cáibình hoài. Anh ta l i th y Hòa-Th ng tuy u tr c-lóc, song t ng m o phong-l unho-nhã, da tr ng trong, m t sáng r , tay d u nhi u, m t r ng ng i, không hi ung i y là ng i gì, mà cái nhà k c c nh v y, nên ngó m t h i r i h i r ng:Ông làm ông gì? Ông làm quan hay là làm dân ?

Hòa-Th ng Chánh-Tâm nãy gi tuy ng i ng trà, song li c ngó Lê-v n-Ðó,th y ng i cao l n v m v m t en da nám, r u ria x m xàm, tóc tai ch m b m,t ng m o h m h , thì trong b ng th m t ng chú n y là m t ng i vì b n hàn nênlàm t i l i m i sa vào ch n lao tù. Thình-lình nghe anh ta h i hai câu d k thì l it ng anh ta là ng i kh t khùng, song ngài không c i, c trang nghiêm mà ápr ng: B n- o là ng i n ng c a Ph t tu trì, ch không ph i là quan, mà c ngkhông ph i là dân .

Lê-v n-Ðó ch ng-h ng nên ng ng a l i, r i ngó s ng Hòa-Th ng mà h ir ng: Té ra ông là th y chùa hay sao? Ch n y là chùa ph i hôn ông?

Hòa-Th ng g c u. Lê-v n-Ðó nói ti p r ng: B t nh n d hôn V y mà tôikhông bi t ch ! T nh t i l n tôi không có th y th y chùa mà c ng không có vôchùa l n nào, nên tôi không bi t .

Thi n-Thanh v i Giác-Th nghe nói nh v y thì chúm-chím c i, mu n c tngh a cho Lê-v n-Ðó bi t Chánh-Tâm là ông Hòa-Th ng, song th y Hòa-Th ng tbi thanh t nh, nên không dám nói.

Lê-v n-Ðó l n l n n h t b n c m r i buông a ng d y xin n c mà u ng.Anh ta i l i ng tr c m t Hòa-Th ng mà h i r ng: Ông cho tôi n u ng

no r i, bây gi tôi ng ây t i sáng mai tôi s i c hôn, hay là tôi ph i i li n bâygi ?

Hòa-Th ng g c u áp r ng: Chú em nó ây mà ng , ch tr i m a gió iâu bây gi ? Ngài li n d y Giác-Th d n cái gi ng trong liêu, tr i chi u gi ng

mùng, r i d t Lê-v n-Ðó vào ó mà ng .Thi n-Thanh th y Lê-v n-Ðó ã vào liêu r i, bèn b ch nh v i Hòa-Th ng

r ng: Tôi coi b ng i ó k quá, Hòa-Th ng cho ng trong chùa bi t có h i gì haykhông? Hòa-Th ng áp r ng: C a Ph t ph i m ng cho m i ng i, d u ng ihung d n ây c ng ph i ch a, ch ng lu n là k ói l nh. Ð o ch ng nên nghiqu y cho ng i ta mà t n công c. Thôi khuya r i, o hãy em b chén trà tr c bàn Ph t-T r i óng c a chùa mà ng . Thi n-Thanh v ng l i, không dám cãil .

Lê-v n-Ðó b ng no thân m, n m trong mùng kh e kho n vô cùng. Ngoàiv n tr i ã d t h t m a, mà h ng ông l i ng sáng, m t tr ng g n mu n m c.Lê-v n-Ðó vì m t m i ói khát tr n 3 ngày, nên m i n m có m t chút ã ng khò.Anh ta ng m t gi c r i th c d y, không bi t là canh m y, mà dòm m y l vách trethì th y ngoài v n y ng r ng d i sáng nh ban ngày. Anh ta bèn l m-c m ng i d y,ch y l i r qu n áo t c a mình v t ph i h i hôm, thì qu n áo còn d t-d t ch ch athi t khô. Anh ta c i c a chùa ra, m c b ng b c a mình vô, r i l y áo qu nc a chùa mà c p nách.

Anh ta dòm ra ngoài v n m t cái n a, r i nh -nh b c ra kh i liêu. Th y ènchong bàn Ph t B -Ð còn leo-lét, anh ta dòm th y Hòa-Th ng n m trên cái gi ng

g n ó, tuy n m trong mùng, song mùng may v i m ng, nên th y hình d ng rõràng. Anh ta i l i ph ng tr ng là ch Hòa-Th ng ng i u ng n c h i hôm, thìkhông th y b chén trà v i cái bình tích ó. Anh ta ngó quanh-qu t không th y ch nào h t, thì l y làm l , m i lén b c l i ng ngay u gi ng c a Hòa-Th ngmà dòm vô mùng. Anh ta không th y b chén trong mùng, ch th y Hòa-Th ngn m ng a, m n p lên t i b ng, hai tay ch p trên ng c, di n m o hi n lành màph ng-phi, n m ng mà t nhiên c ng nh ng i th c.

Anh ta ngó m t Hòa-Th ng m t h i r i b i ra tr c chánh i n. M i bànPh t u có chong m t th p èn h t th y, b i v y chánh i n sáng h n trong h u trai.Lê-v n-Ðó n m i bàn Ph t u ng mà dòm m t h i. Ch ng l i t i bàn chínhgi a ngó th y b chén trà v i bình tích ng c-l u trên bàn, anh ta li n leo lên, mgói áo qu n ra h t b chén v i cái bình b vô mà gói l i, r i ôm trong nách mà nh yxu ng, m y c t Ph t ng i ch n ng n trên ó mà anh ta không m x a chi h t. Anh tal i c a gi a th y cây hèo c a mình té r t h i hôm còn n m t i ó, bèn l m cây hèolên r i m c a nh -nh chun ra ngoài mà i.

Ð n khuya Thiên-Thanh v i Giác-Th kêu nhau th c d y n u n c ng côngphu. N c sôi r i, Thi n-Thanh ra tr c chánh- i n l y cái bình ng c-l u ng btrà mà ch n c. Ra n ó, không th y bình chén chi h t thì l y làm l , vì h i hômchính b n thân mình em ó, mà ai lén l y em i âu ? Ð o ta ngó cùng m ybàn mà c ng không th y, mà l i th y c a chùa m hé m t cánh, trong lòng phát nghi,không thèm ki m n a, li n i ri t vô liêu mà ki m Lê-v n-Ðó. Thi n-Thanh d mùnglên thì gi ng tr ng tr n, không có Lê-v n-Ðó, tay ch n b n-r n, l t t i xu ngnhà trù kêu Giác-Th mà nói r ng: Ng i ó n tr m b chén v i cái bình ng c-l uc a Hòa-Th ng tr n i m t r i, kh n ch a?

Giác-Th s ng-s t ng ch n-ng n không nói chi c h t. Thi n-Thanh n mtay Giác-Th d t lên bi u ph mà ki m v i mình, hai tên o nói chuy n lào-xào, il i qua r t-r t, Hòa-Th ng gi t mình th c d y h i r ng: Ð o chúng có vi c chi màl n-x n l o-x o l m v y?

Thi n-Thanh ch y l i ng bên gi ng ch o tay th a r ng: B ch Hòa-Th ng,ng i ng u trong chùa ó, ã l y b chén v i cái bình ng c-l u tr n i m t r i.Chúng tôi ng ki m i m c trong chùa coi có còn l y v t chi n a không.

Hòa-Th ng th ng-th ng d mùng b c ra, khí s c thanh t nh trang nghiêmnh th ng, không bu n, không gi n chút nào h t. Ngài i l i ph ng-tr ng màng i, r i nói khoan thai r ng: Ð o chúng, ch ng nên tìm ki m làm chi. B chén v i

cái bình ó là d u tích c a b n- o làm quan ngày tr c, có l Ph t không mu n chob n- o th y d u tích tr n t c n a, nên m i khi n cho ng i ta n ây mà l y, chkhông ph i ng i ta có b ng gian tham âu. V y o chúng ch ng nên gi n mà t ncông c.

Thi n-Thanh v i Giác-Th nghe Hòa-Th ng phân nh v y thì nhìn nhau r icúi u, ng i lo i súc bình khác mà ch n c, k i pha n c cho Hòa-Th ng r am t, không dám nói chi h t.

*

* *

(4)

Lê-v n-Ðó, m t tay ôm gói, m t tay xách cây hèo, ra kh i chùa r i thì b ng d iru ng mà i. M nh tr ng khuy t treo gi a tr i chói sáng, ti ng nh ng kêu trongb i uênh-oang. Xung x ng v ch lúa tách ng, l m-l i không ngoái u ngó l i.

Anh ta i không bao lâu, thì phía tr c nghe ti ng gà ua gáy, h ng ông th yl r ng mây ngang. Anh ta bi t tr i ã g n sáng r i, nên th m tính ki m xóm vô h ith m ng mà i cho kh i l c.

Tr i sáng thi t m t, anh ta m i t i xóm ông, v a m i b c ch n vô xóm thìg p Lý-tr ng Võ-v n-Thân trong nhà i ra. Lê-v n-Ðó ón h i i h ng mà vhuy n Tân-Hòa.

Lý-tr ng Thân th y tên Ðó d hình d d ng, tay l i có ôm m t gói , nghi anhta là a n tr m, nên h i r ng: Chú âu i l i ây s m d v y? Chú ôm gói gì ó,m ra coi th coi.

Lê-v n-Ðó không tr l i, l i quày qu tr ra mà i. Ly-tr ng Thân th y c chnh v y, l i càng nghi h n n a, nên hô lên m t ti ng dân trong xóm túa ra b t tr l i,m gói ra xem th y áo qu n th y chùa v i m t b chén v i m t cái bình trà t t l m.

Dân trong xóm n y ai c ng cúng chùa Chánh-Tâm, nên ai c ng bi t b chén v icái bình y là c a ông Hòa-Th ng. Lý-tr ng Thân tra h i tên Ðó làm sao mà có y c. Ban u anh ta l ng thinh không ch u nói. H h i ri t túng th anh ta nói

d i r ng y là c a m y ng i chùa Chánh-Tâm cho anh ta.Lý-tr ng Thân không tin, nên d y dân trói ké Lê-v n-Ðó r i d t em qua chùa

Chánh-Tâm cho ông Hòa-Th ng nhìn coi y có ph i là c a ngài b n tr mhay không.

Bu i s m mai, Hòa-Th ng ng cung i Ph t ti n, Giác-Th thì d i nhàtrù, còn Thi n-Thanh thì ng cu c t vun v ng mà tr ng khoai tr c c a chùa.Thi n-Thanh v a th y H ng-ch c d t Lê-v n-Ðó b c vô thì l t- t buông cu cch y l i h i r ng: M y ông gi i quá! Làm sao mà b t c n tr m ó? B chén v icái bình c a Hòa-Th ng còn hay không?

Lý-tr ng Thân m gói a chén v i bình cho Thi n-Thanh xem và bi u nhìncoi ph i là c a chùa hay không. Thi n-Thanh v a ngó th y li n nói r ng: Ph i r i!Ð n y là c a Hòa-Th ng, ch x n y ai làm sao mà có c. M y ông d t giannh n vô ng tôi b ch cho Hòa-Th ng hay.

Hòa-Th ng còn ni m kinh trên chánh i n, nên Thi n-Thanh m i Lý-tr ngThân v i m y tên dân làng ng i t i thính ng mà ch . Cách m t h i lâu, Hòa-Th ng ni m kinh r i, ngài hu n- ãi i tr xu ng h u trai. Khi b c t i thính

ng ngài th y Lý-tr ng Thân ng ng i trên ván, sau l ng l i có Lê-v n-Ðó,tay b trói ké v i m y tên dân làng, thì ngài ch ng h ng, nên ngó Lê-v n-Ðó trân-trân. Ch ng hi u lúc y vì h th n hay vì s -s t, mà Lê-v n-Ðó ng g c m t xu ng

t, không dám ngó Hòa-Th ng.Lý-tr ng Thân ng d y m gói ra và nói r ng: B ch Hòa-Th ng, anh

em chúng tôi b t c a gian n tr m qu n áo, bình chén trong chùa, nên anh emchúng tôi d t nó l i ây cho Hòa-Th ng nhìn , nh ph i thì anh em chúng tôigi i nó qua bên Huy n, ng quan trên tr ng tr nó.

Hòa-Th ng b c l i ng tr c m t Lê-v n-Ðó r i h i r ng: H i hôm b n-o có tính sáng b n- o cho b c thêm n a, sao chú em nó không ch , l i t mà

i s m d v y ? Hòa-Th ng bèn day qua nói v i Lý-tr ng Thân r ng: Ng in y không ph i là ng i gian. Ð n y là c a b n- o cho. Ch không ph i là n tr m âu. Làng xóm b t d t tr l i ây th t công, thi t t i nghi p quá.

Lê-v n-Ðó nghe Hòa-Th ng phán m y l i thì ch ng-h ng, nên ng c m tngó Hòa-Th ng trân-trân. Lý-tr ng Thân v i dân làng h i nãy nghe Thi n-Thanhnói Lê-v n-Ðó n tr m c a chùa, mà bây gi l i nghe Hòa-Th ng phân nh v y,không hi u duyên c ra sao, nên ng nhìn nhau b -ng h t s c. Thi n-Thanh l c

u, b i ra ngoài v n mà cu c t, vì s trái ý Hòa-Th ng, nên không dám xenvô mà nói.

Hòa-Th ng l t mão hi p-ch ng, m nút áo cà-sa, r i i th ng vào h u tr i.Cách ch ng bao lâu, ngài tr ra, mình m c áo qu n l a tr ng, vai v t m t cái kh ntr ng, tay c m 5 nén b c a cho Lê-v n-Ðó mà nói r ng: Ðây, chú em nó l y ít nénb c ây mà làm phí l 26. B n- o tu hành, nên không có ti n b c nhi u, v y chú emnó l y bao nhiêu ó mà i v x ; nh i d c ng có h t ti n thì ki m nhà giàumà bán b chén v i cái bình ó, có l c ng mà v t i nhà c.

Lý-tr ng th y v y ng n-ng , nên h i dân làng m trói cho Lê-v n-Ðó. Hòa-Th ng ngó Lý-tr ng và c i và nói r ng: B n- o làm th t công cho làng xóm quá!Xin mi n ch p. Lý-tr ng áp r ng: B ch Hòa-Th ng, ch ng th t công bao nhiêu.Anh em chúng tôi t ng tên n y n c p trong chùa nên m i b t ch ng dè b t l m,làm nh c lòng Hòa-Th ng, thi t anh em tôi có l i nhi u.

Lý-tr ng Thân nói r i li n t Hòa-Th ng d t dân làng ra v . Lê-v n-Ðó tayc m 5 nén b c, m t ngó chén v i bình trên ván, r i li c Hòa-Th ng, không hi uvì c nào mà Hòa-Th ng không b t mình, r i còn cho mình m y v t quý y, và l icho thêm 5 nén b c n a. Anh ta ng ch n-ng n, không ch u i.

Hòa-Th ng b c l i ph ng-tr ng ng i mà u ng n c. Lê-v n-Ðó theo l ig n mà h i r ng: Vì c nào tôi n tr m c a ông, ng i ta b t tôi c r i, ôngkhông gi i n quan cho tôi tù, mà ông l i cho tôi y và cho thêm b c n a?Hòa-Th ng c i và áp r ng: Ph t t bi ch ng h làm h i ai. B n- o là ng it ng kinh ni m Ph t, vì ch a c thành tâm nên không ph c c mà ch 27 chúng sanh c, y b n- o ã bu n r i, có l nào b n- o l i ành em chú emmà n p cho quan tr t i. Chú em vì b n hàn, nên m i sanh tâm gian-gi o v y b n-

o ph i cho chú em chút nh ti n b c, ng h t ói l nh, t nhiên chú em tr nênt t nh ng i ta.

Lê-v n-Ðó châu mày ngó xu ng t mà suy ngh m t h i r i nói r ng: Ôngth y tôi ói l nh ông th ng, nên ông không n làm t i tôi. Mà sao ông dám ch cr ng tôi có 5 nén b c n y r i tôi tr nên ng i t t ? Thu nay tôi t t luôn luôn,ch tôi có qu y v i thiên h âu. T i tr i t không công bình mà c ng t i thiên hhi p áp tôi l m, nên tôi ã thèm, tôi không t t v i ai h t. Tôi nói thi t ông dungthì tôi i, song tôi nh t nh tôi không dung ai âu.

26 l phí27 t

Hòa-Th ng nghe m y l i k khôi, ngài l y làm l , nên ng i ngó Lê-v n-Ðótrân-trân r i h i r ng:

- T i sao mà chú em có h i trách tr i t, oán thiên h d v y ?- Tôi trách tr i t ph i l m, mà tôi oán loài ng i c ng áng l m.Hòa-Th ng càng l y làm l h n n a, nên theo khuyên d bi u Lê-v n-Ðó

thu t rõ tâm s cho ngài nghe. Lê-v n-Ðó th ng-th ng k chuy n nhà, t nh thì ãi , ch ng l n v nhà ph i lo nuôi m v i s p cháu. Vì nghèo nàn không có g o

cho gia quy n n, i làm h không m n, i m n h không cho, b ng có m t trãcháo heo v mà c u m v i cháu, h l i b t ánh r i ày t i 20 n m. Anh ta thu t t i

ó, thì t c gi n nên tr n m t d ng tóc mà nói r ng: Thiên h v i tôi t -t gì ó,mà tôi ph i t -t v i h ? Tôi b ày mãn h n r i tôi i v , ói b ng xim c m n hkhông cho, h l i vác cây r t mà ánh; tôi l nh ng i t m a ngoài c a ngõ, chóc ng không th ng nên áp mà c n không cho tôi ng i, tôi c ng loài ng i mà khôngb ng con heo con chó, còn h thì giàu có sang tr ng, h l i không bi t th ng tôi,thói i nh v y ông bi u tôi ng oán sao c?

Hòa-Th ng nghe rõ chuy n nhà, và hi u rõ tâm tánh c a Lê-v n-Ðó r i, ngàing i l ng thinh m t giây lâu, coi b suy ngh l m.

Lê-v n-Ðó ng lâu mõi ch n, nên tr l i ng i trên b ván g n ó. Hòa-Th ngngó theo mà nói r ng: Chú em b y lâu nay b ho n-n n r i trách tr i oán ng i, ylà t i chú em còn b ´tam ch ng´ là THAM, SÂN, SI. B n- o ch c chú em khônghi u ngh a ch tam ch ng. V y b n- o gi ng cho chú em nghe. Chú em ch ath c o, nên trong lòng còn ham công danh phú quý, còn gi n thói i gi d i tànb o, còn mê mu i không bi t ng ch n chánh mà i. B i chú em còn tham côngdanh phú quý, nên th y ng i ta giàu sang, còn xét ph n mình nghèo hèn, chú emm i bu n. B i chú em còn gi n thói i, nên b ng i ta khinh khi húng hi p, chú emm i oán. B i chú em còn mê mu i, nên không bi t tiêu diêu khoái l c. N u chú emmà th u hi u c ngh a-lý m y ch : u t ng, vô t ng, h u ngã vô ngã thì chúem ch ng còn oán trách ai n a. Chú em xét l i ó mà coi, các vi c trên d ng tr nn y u là h vô h t th y. H giàu sang r i làm chi? Chú em nghèo hèn r i h i gì?B n- o khuyên chú em ng k vi c tr n t c, c gi trí thanh-t nh, c gi lòng t bi,ai hung-b o gi -d i m c ai, mình lao tâm nh c xác ng k ; h chú em làm c nhv y thì t nhiên h t oán trách n a.

Hòa-Th ng l y o lý mà gi ng, ng t vì Lê-v n-Ðó d t nát kh -kh o khônghi u chi h t, nên ng i b -v , coi l i thì l i vàng ng c c a Hòa-Th ng nói ra ch ngkhác nào n c trên lá môn. Hòa-Th ng th y Lê-v n-Ðó không c m giác, ngàim i tính l y l i th ng mà gi ng n a, nên ngài nói ti p: Chú em ch nên trách tr ioán ng i, b i vì Tr i Ph t ch ng h khi nào h i ai, mà loài ng i tuy có k x u, songc ng có ng i t t, ch không ph i x u h t. y v y chú em trách Tr i thì l i, còn oánng i thì l m. T nh chí l n chú em b ho n-n n luôn luôn, b nghèo nàn, b hi p

áp, b s u não, b oan c, chú em c ng ch ng nên phi n, không bi t ch ng t i cáinh n qu c a chú em nh v y, ch không ph i t i ai âu. Chú em hãy nh , Ph tThích-Ca thu tr c còn ph i ch u kh n kh , còn ph i b khinh b thay: Mà nh ch ukh n kh , nh b khinh b ó, Ph t Thích-Ca m i thành Ph t c. V y chú em ph i

rán mà ch u, ng phi n hà, ng oán trách, c gi lòng thanh t nh t bi, ho c mayki p sau chú em s thanh nhàn sung s ng.

Hòa-Th ng gi ng t i ó, coi b Lê-v n-Ðó h t gi n, nên ngài bèn h i r ng:- Bây gi chú em tính i âu?- V Tân-Hòa.- Bà con trong thân t c còn ai hay không?- Không còn ai h t. Ð v ó tôi ki m th ch dâu tôi coi.- Ðã 20 n m r i, b n- o s ch dâu ã xiêu l c. Nh ki m không c r i v i ai?

- Bi t âu.- Chú em tính v r i làm gì mà n?- Ch a bi t.- Chú em bi t làm ru ng hay không?- Bi t.Hòa-Th ng ng i suy ngh m t h i r i nói r ng: B n- o có m t ng i quen

tên là Lý-k -Phùng, ng m r ng làm ru ng d i ng C n- c. Chú em bâygi không có n i n ng d a, v y thì b n- o vi t m t b c th cho chú em c mxu ng C n- c trao cho Lý-k -Phùng, r i ó mà làm ru ng v i ng. B n- okhuyên chú em ng nh chuy n c , c lo làm n, trong n m ba n m thì chú em ãh t c c kh , mà c ng h t phi n mu n n a.

Hòa-Th ng nói d t l i, li n l y gi y m c vi t m t phong th r i trao cho Lê-v n-Ðó. Ngài l i kêu Giác-Th bi u d n cho Lê-v n-Ðó n m t b a c m chay n a.Lê-v n-Ðó n u ng no r i, Hòa-Th ng m i ch ng cho anh ta i xu ng C n-

c.Anh ta l y th v i 5 nén b c l n vào l ng, r i xách hèo mà i, không thèm t n

ai h t. Hòa-Th ng th y anh ta b gói áo qu n v i bình chén trên ván kêu l i mà h ir ng: Sao chú em không l y n y i, l i b ó? B n- o ã cho chú em thì chú emc l y i.

Lê-v n-Ðó không b -ng chi h t, nghe nói nh v y thì li n gói b chén v i cáibình vào qu n áo, r i c p nách mà i.

Ng i không thông tâm-lý th y c -ch c a Lê-v n-Ðó nh v y, ch c ai c ngph i l y làm k . n tr m c a ng i ta, ng i ta b t c ã không làm t i, l icho luôn y và cho thêm ti n b c n a, th mà ng i n tr m không t d u n n n,không t l i c m t , tánh tình d ng y ch a t d s a c, nên ph i d ng tâm tbi qu ng i mà c m hoá. Ch ng hi u Hòa-Th ng Chánh-Tâm có ngh nh v y haykhông, mà Lê-v n-Ðó ra i, ngài ch p tay ngang ng c, m t nh m lim dim, d ngnh ngài làm ph c là do thi n-tâm mà thôi, ch không ph i vì c nào khác, b i v yngài c u kh n Ph t ng cho lòng oán thù hung ác c a Lê-v n-Ðó hoá ra lòng t bithanh t nh nh c a ngài v y.

Lê-v n-Ðó ra kh i chùa r i nh m h ng c a Hòa-Th ng ch mà i. Tr i n ngchan-chan, gi a ng v ng-v , Lê-v n-Ðó l m-l i i ri t, d ng nh ý mu n xa lánhHòa-Th ng cho mau, mà l i tránh xóm làng, d ng nh ý không mu n g p ng itr n th . Anh ta i m -hôi t áo mà không ch u ng i ngh ch n, i ri t n chi umát, b ng ói c m, h ng khát n c, thình-lình th y tr c m t có m t xóm ch ng

n m b y cái nhà. Anh ta d ng ch n ng ngó, thì xóm cách ch ng vài dây ru ng.Anh ta v a mu n ghé l i ó mà xin c m n, xin n c u ng, r i anh ta l i nh chuy nmình b ng i ta hân-h i, h y-ho i t i Tr ng-Bình hôm qua, thì trong lòng ng n-ng i, nên ng d -d m t h i r i b mà i không thèm ghé.

Anh ta i c m t khúc ng, b ng g p m t cái chòi rách, tr c c a chòith y có m t cái lu n c nh , l i có m t cái gáo úp ngang qua mi ng lu. Anh tax m-x m i ri t vô c a chòi, l y gáo múc n c mà u ng t -nhiên, không thèm h i aih t. Anh ta u ng luôn hai gáo n c no b ng r i, m i tr n m t ng ngó vô chòi, thìth y chòi tr ng tr n, ch ng có gi ng ván chi h t. Có m t bà già, u b c r ng r ng,

ng lum khum nh c n i c m xu ng t, r i m t ông già mình m y m-nhách,m t mày nh n-nhíu, áo qu n t -t i, v i m t a nh , ch ng sáu b y tu i, tru ng tr n, ng c m chén c m a h m b i c m mà n.

Bà già d n p n i c m ra, khói bay lên ngui-ngút, th ng nh a chén vô mànói r ng: Bà xúc cho tôi m t chén bà . Ông già l i ti p mà nói: M xúc tr c chocháu m t chén i, k o t h i chi u hôm qua cho n b a nay không có c m, cháu nó

ói b ng .Lê-v n-Ðó ng ngoài th y v y, bèn a vô thò tay b ng n i c m mà i ra, tuy

n i ch a ngu i, song tay anh ta chai c ng nên không bi t nóng. Bà già ng c mchén mu n xúc c m, bà th y Lê-v n-Ðó b ng n i thì bà la bài hãi r ng: a c u, c ulàm gi ng gì v y c u? Tr i ôi! C u gi b b ng n i c m r i v ch ng tôi v i cháu tôil y gì mà n . Lê-v n-Ðó không thèm nói chi h t, c b ng n i c m b n b b c l ic a mà ra.

Ông già ch y theo níu tay anh ta và nói r ng: T i nghi p tôi l m c u ôi! Ts m m i cho n bây gi tôi m i xin c m t vùa28 g o em v n u c m ó a, n uc u b ng i thì v ch ng tôi v i cháu tôi ch t ói còn gì ?

Lê-v n-Ðó tr n m t ngó ông già, r i h t cánh tay ông té nghiêng vô vách. Anhta thong-th i ra, b m t h m-h , c p m t chao-o o, hàm râu d ng ng c, coi hungác vô cùng. Ông già té ng vai vô trong vách, th khi ông au l m, nên ông ngd y tay vò vai, m t nh n-nhíu, mi ng hít hà. Bà già nóng lòng, tay d t th ng cháuch y theo và khóc và than r ng: T i nghi p tôi l m c u ôi! Ng i ta giàu có, sao c ukhông n ó c u l y mà n? V ch ng tôi già c l i nghèo nàn, n mày n xin, saoc u không th ng, l i chi ác nghi t l m v y, c u?

Lê-v n-Ðó day l i tr n m t, coi b d l m; bà già th t kinh không dám nói n a.Anh ta nách c p gói , tay b ng n i c m, tay xách cây hèo, l m l i i ri t, khôngthèm ngó l i phía sau.

*

* *

Tr i ã ch ng-v ng t i. Lê-v n-Ðó i n m t lùm cây, ng ngó coi thì khôngph i xóm làng chi h t, b i vì trong lùm cây y có hai ba cây cao l n, còn bao nhiêuthì cây nh nh , dây bò qua nhánh vò l i bít ch t d ng nh thu nay ch a có ai

28 d ng c làm b ng gáo d a xúc g o, dung tích t ng ng v i cái chén.

b c ch n n ch n n y. Ngó vô phía trong n a, thì th y m t cái nhà lá l n, tr cnhà có d ng m t cây c t r t cao, c ng nh cây c t c m tr c chùa Chánh-Tâm vây.

Lê-v n-Ðó ng ngó quanh-qu t, thì không th y d ng ai i, mà c ng khôngnghe ti ng ai nói, ch th y trên ng n cây l n có m t b y qu ng ki m ch mà ng ,nên bay lên áp xu ng kêu qu , qu vang tai. Anh ta mu n vào ó móc c m trongn i ra mà n, r i ki m ch cao ráo n m mà ng , i sáng ngày sau s i n a, nênth ng-th ng b c t i d i g c m t b i g a l n, g c hai ba ng i ôm không giáp, rn i trên m t t nh ai b cây n m s p hàng, dây nhi u lòng-thòng nh ai gi ngvõng treo u ó v y.

Anh ta l a m t ch b ng th ng, r i n i c m xu ng, cái gói m t bên, cây hèo m t bên, tính n c m r i ng luôn t i ó. Trên u nghe tiêng qu còn kêuinh- i, bên ch n th y r n m i ch y l ng x ng, anh ta ng i xu ng v a mu n thò tayvô n i móc c m mà n, thình-lình nghe phía sau có ti ng chuông d ng bon bon bon làm cho anh ta gi t mình, l t- t rút tay ra, r i ngó dáo dác.

Ð ng lúc anh ta s ng s t y, thì nghe ti ng qu trên u ngành kêu n a, màl i nghe ti ng chuông m t lát d ng m t cái bon. H nghe ti ng chuông thì anh tadùn29 mình r n óc, r i v ng v ng bên tai l i nghe ti ng khóc than c a hai v ch ngông già h i chi u.

Lê-v n-Ðó ng i khoanh tay g c m t, nh cái c nh mình làm d gi t n i c mh i chi u, thì châu mày m t trong lòng n-n n không bi t ch ng nào. Anh ta t nhgi c mê-mu i, r i suy ngh r ng hai v ch ng ông già n y nghèo nàn, ã thân giày u u i l i thêm cháu nh th ngây, không bi t làm ngh gì, nên i xin g o c ang i ta em v mà nuôi mi ng. Cái c nh c a ông già n y ch ng khác nào cái c nhc a mình ngày tr c. Sao ngày tr c mình nghèo ói, ng i ta không giúp , mìnhbi t oán trách gi n h n ng i ta, r i bây gi mình g p ng i nghèo ói mình ãkhông th ng, mà l i còn gi t c m c a ng i ta mà n n a ?

Anh ta ngh t i ó thì x n-xang khó ch u h t s c, r i l i nghe ti ng chuôngd ng n a, m y ti ng bon nó xói tim c t ru t anh ta m y l n, nên m t lim-dim màgi t l y tuông ròng, ng i ch n ng n mà ng c nh y thình-th ch.

Có l t i anh ta n-n n quá, không th ch u c nên ng i l ng thinh m t h ilâu r i vùng ng d y b ng n i c m, ôm gói , xách cây hèo, tính tr l i mà tr n ic m cho v ch ng ông già. Anh ta ra kh i lùm cây r i nh m h ng mình m i i h inãy mà tr l i, v ng-v ng hãy còn ti ng chuông d ng xa xa.

Tr i ã t i r i. B a y ã không m a, mà l i sao m c t gi ng trên u. Tuy v ymà m t là vì không có tr ng, nên cây c ngó l m , hai là vì ng không quen, nênnh m ch ng mà i ch không ch c ý, b i vây Lê-v n-Ðó i l c trong ng, l n-qu ntr i tr l i hoài, i cho n khuya tr ng m c r i m i tìm c cái chòi rách h ichi u.

Anh ta lén b c vô, trong chòi v ng teo, l -m th y trong có m y c m en- en,nghi v ch ng ông già v i a cháu n m ng t i ó, nên n i c m nh -nh gi achòi, mò trong l ng l y ra m t nén b c b trong n i c m, r i lén b c tr ra. Anh ta

29 rùn

v a ra kh i c a, thì nghe ti ng a nh c a mình nói: ói b ng quá, ông bà ôi , làmcho anh ta c m ng ch u không c, nên âm u mà ch y.

Lê-v n-Ðó i hoài t i sáng, quên ói b ng, mà c ng quên m i ch n. Anh ta trc n i c m r i, thì trong lòng nh th -th i, h t n n n bu n b c n a. Anh ta l i

nh nh ng l i c a Hòa-Th ng Chánh-Tâm gi ng d , bi u ng có trách tr i, ngcó oán ng i, t nh chí l n mình b ho n n n y là t i ph n s c a mình ph i nhv y, ch không ph i thiên-h h riêng ghét mình. Ph t thu x a còn ph i ch u kh nkh , còn ph i b khinh b thay. Nh có kh n kh s nh c, c Thích-Ca m i thànhPh t c. Vây mình ph i rán mà ch u kh n kh ki p n y, ng ki p sau mình anh ng thanh nhàn.

Anh ta nh m y l i t -bi y, thì trong trí nh -nhàng, trong lòng vui v , h tbu n-r u t c-gi n nh tr c n a. H i tr c m t mày anh ta h m-h hung ác, bâygi l i i ra t -thi n ôn-hòa: Nh ng ng i ái m o Ph t ai c ng nói vì Ph t mu nc u Lê-v n-Ðó, nên i tánh r a lòng, ng anh ta c i ác tùng thi n, r i ngày saur c v Tây-Ph ng. Chúng tôi ây là k l n l n ch n h ng-tr n, chìm n i vòng th -t c, chúng tôi lu n thì do tâm-lý ch không dám do tôn-giáo, chúng tôi t ng có lLê-v n-Ðó là ng i tánh t t, ti c vì m y m i n m tr c không c g n ng i hi n,không c nghe ti ng ph i, nên m i-m i u do b n tâm mà l p tánh, b i v y cch không gi ng ng i th ng. Hôm nay g p Hòa-Th ng Chánh-Tâm, g p c nhnghèo c a v ch ng ông già n , r i l i nh ti ng chuông t nh n a, khi n lòngchan-ch a, nên m i n-n n s m-h i, r i i d làm lành, i oán làm vui.

Lê-v n-Ðó l n i xu ng t i ng C n-Ð c, h i th m ông Lý-k -Phùng, tínhn trao th c a Hòa-Th ng Chánh-Tâm, r i xin mà làm ru ng. H nói Lý-k -

Phùng m i ch t hôm tháng tr c. Lê-v n-Ðó ch ng-h ng, không bi t bây gi ph i iâu.

C n-Ð c có m t bà già, tu i ã úng 70, mà s c bà còn m nh m . Trong xkhông ai bi t g c bà làng nào t nh nào, mà c ng không ai bi t bà tên chi h chi, chbi t bà l i ây ã h n hai m i n m r i, không có ch ng mà c ng không có concháu chi h t, ai c ng kêu bà là bà Hai . Bà m t cái chòi nh ngoài u xóm, thunay bà vô r ng l m c i khô ho c xu ng r ch xúc tôm cá em v i g o mà n, chkhông có ngh chi khác. Tánh bà ôn hòa, lòng bà t thi n, bà ch ng h dua b ai, màc ng ch ng h nói thêm nói b t cho ai, b i v y trong làng t tr chí già ai c ng yêum n và kính nh ng bà.

Lê-v n-Ðó xu ng C n-Ð c, hay tin Lý-k -Phùng ch t r i thì b -v , nên vàonhà bà Hai n y xin u ít b a, i ki m ghe quá giang r i s v Tân-Hòa. Anh ta

ã có ý mu n c i danh di t tánh ng h t nh nh ng chuy n x a n a, song còn b ir i ch a bi t ph i t tên gì. Lúc vô nhà bà Hai mà xin u, bà Hai h i tên gì, nhàc a âu, anh ta lính-quýnh s c nh tên ông Hòa-Th ng Chánh-Tâm, anh ta vùngx ng mình là Tr n-Chánh-Tâm, g c R ch-Ki n.

Anh ta gói b c v i b chén, cái bình vào m t gói, r i b b y d a vách, bà Hait ng là gói qu n áo, nên không coi không h i chi h t.

Ðêm y Lê-v n-Ðó nói chuy n v i bà Hai. Ban u bà h i anh ta i qua huy nTân-Hòa có vi c chi hay không, thì anh ta nói d i r ng mình có hai anh em, ng i

anh Tân-Hòa m i ch t, b v con b -v , nên tính qua ó tìm em v mà nuôi. L nl n bà m i nói qua t i chuy n làm n x C n-Ð c.

Bà than r ng r ng x n y d phá, t x n y phân nhi u ng t vì ng i trong xkhông có ti n b c mà qui dân cho ông nên ch a m r ng làm ru ng c baonhiêu. Lê-v n-Ðó nghe v y thì chíp trong b ng, th m tính v Tân-Hòa ki m ch dâuv i s p cháu c c r i thì d t h t tr qua ây m r ng làm ru ng.

Cách vài ngày, nh n d p có ghe h i qua Tân-Hòa, Lê-v n-Ðó m i xin quágiang mà i. V ng m t trót 20 n m, mà hình d ng l i i khác h t, nên Lê-v n-Ðó vquê x a, không ai bi t mà nhìn, anh ta c x ng mình là Tr n-Chánh-Tâm, ban êmlén n ch nhà c mà th m, th y có m t cái m l n30 g n ó, coi l i thì qu chmình chiêm bao ma d t mà ch ngày tr c, nên i l i ng i d a bên m . Phút chúttrong lòng c m ng anh ta th ng ti c m ch u không n i, nên khóc r ng lên ngher t th m thi t.

Lê-v n-Ðó i r o kh p các làng các xóm trong huy n mà tìm c ng không g pTh -Huy n, còn h i th m thì ch ng có m t ng i nào bi t mà ch . Anh ta tìm cho nhai tháng mà tìm c ng không c, túng th m i tr qua C n-Ð c m r ng làmru ng lo tích c tu nh n, quy t ch u c c-kh s -nh c ki p n y, ng ki p sau can nhàn sung s ng.

Anh ta qua n C n-Ð c r i thì tìm n nhà bà Hai mà xin u n a.Bà h i v y ch ki m ch v i cháu có c hay không, thì anh ta l c u, coi b

bu n-b c l m.Sáng b a sau anh ta l i ra ngoài ng mà xem m y ám lúa c a h c y, và luôn

d p i th ng vô mé r ng mà coi cây c i th nào. Chi u l i anh ta i cùng trong xómmà ki m coi có ch nào c. Anh ta c i nh v y cho n n m sáu ngày.

M t êm n , Lê-v n-Ðó nói v i bà Hai r ng: g n ây có cái nhà c a ai h mnay tôi th y s p c a hoài v y bà? B khi nhà b hoang hay sao?

Bà Hai x m t châu mày áp r ng: Nhà ó là nhà c a c u Lý-K -Nguyên a.C u lên thành Gia-D nh mà thi c chi ó không bi t, nhu m b nh v không c.Con gái c a c u g i nhà cho tôi mà i r c c u, té ra nó lên ó r i nó làm sao khôngbi t mà b quan h b t nó, ghe tr v không, còn nó không v . M y tháng nay nó bnhà nó cho tôi coi ch ng dùm, không bi t ch ng nào cha con nó v n a. C u ó c ulàm l u quá. Mình nghèo thì lo làm ru ng mà n, bày t i âu làm chi cho l n x nnh v y không bi t.

Lê-v n-Ðó không h i n vi c ó n a. Anh ta vô r ng n cây lá c t m t cáichòi nh mà làm ru ng.

Ng i trong x th y anh ta l m t mà l i quen v i bà Hai, không hi u là ng i âu, nên ai g p bà Hai c ng h i. Bà Hai c ng không rõ g c tích Lê-v n-Ðó, mà bà

mu n cho ng i ta kh i làm nh c bà n a, nên bà nói r ng: Nó là cháu c a tôi a.Nó tên là Tr n-Chánh-Tâm, g c trên R ch-Ki n .

T y v sau ai c ng kêu Lê-v n-Ðó là Tr n-Chánh-Tâm và không tra h i chin a h t.

30 ch sâu hoá ra c n d n hay ch cao b th p i: b san b ng, ao l n, ìa l n, m l n, kinh l n