SAOBRAAJNI SISTEM Postoji veliki broj definicija sistema
saglasno tome ta se eli s tim konkretno iskazati.Tako se pod
sistemom moe podrazumijevati bilo koji fiziki sistem( tehniki
ureaj, borbeni sistem, ekonomski sistem, politiki sistem, sistem
odbrane i sigurnosti, bioloki sistem itd.) ije je funkcionisanje u
toku vemena mogue opisati promjenom stanja tog sistema. Sistem je
kompleks elemenata koji se nalaze u stanju uzajamnog djelovanja.
Elis kae: Sistem , to je ureaj proces ili ema ije ponaanje moe biti
na odreeni nain opisano. Funkcija sistema se sastoji u tome da u
toku vremena obrauje informacije, ili energiju ili materijal.
Sistem se moe odrediti kao nekui skup elemenata sainjen za
postizanje unaprijed zadanog cilja. Prema Vujakliji, rije sistem
znao odreeni sastav, cjelina, skup odreenih dijelova ili ve ureen
skup koji kao takav predstavlja odreenu cjelinu, koji kao cjelina
ini neki pojam ili izvrava neku cjelovitu funkciju. Opa teorija
sistema prouava sisteme koji se mijenjaju. Ona prouava dinamike
sistem. Pored dinamikih, postoje i statiki, nepromjenljivi
sistemi.
Sistem- je skup funkcija s relacijom izmeu tih funkcija njihovih
procesa. Funkcija- je najvii element sistema ili skup procesa.
Proces- je grupa logistikih zavisnih odluka i aktivnosti kojima se
ostvaruje logika funkcija ili proces je promjena u razvoju stvari
kroz promjenu osobina odnosno stanja. Aktivnost-je djelatnost na
usmjeravanje i izvravanje zadataka koji se planiraju po vremenu
neposrednim resursima. Relacije povezuju sistem u cjelinu.
Zajednike osobine sistema: -Sistem predstavlja cjelokupni
kompleks elemenata koji su u interakciji, -Sistem ostvaruje posebno
jedinstvo s vlastitim okruenjem, -Sistem u naelu predstavlja
podsistem nekog veeg sistema, -Podsistem datog sistema je obino
sistem na nioj ljestvici i sl. Sistem je donekle jedan sloeni
kompleks elemenata koji se nalaze u permanentnom ili povremenom
uzajamnom stanju djelovanja. On ima brojne zajednike osobine. Svaki
sistem se sastoji od vie podsistema ili elemenata.On egzistira u
nekakvoj okruujuoj sredini s kojim sistem moe imati manje ili vei
uzajamni odnos. Klasifikaciju sistema opredjeljuje cilj, odnosno
kriterij koji je dominantan u konkretnoj klasifikaciji.
Saobraajni sistem kao dinamiki sistem ima svoju funkciju, ima
svoju strukturu, elemente sistema i vezu izmeu elemenata.Ima svoje
podsisteme( hijerarihiju, okruenje,dinamiku i sl.). Saobraaj kao
sloen sistem ima veliki broj elemenata : *Saobraajnice: eljeznike
pruge, putevi, vodeni putevi(prirodni i vjetaki). *Stabilni
objekti: aerodromi, pristanita,luke, autobusi i eljeznike stanice,
poslovne i upravne zgrade(skladista i radionice),
cjevovodi,telegrafski i telefonski vodovi,centrale i drugi ureaji.
*Vozna i plovna sredstva: brodovi i drugi plovni objekti, kamioni,
autobusi, lokomotive, vagoni, tramvaji,avioni,putniki automobili i
sl. *sredstva za manipulaciju tereta: dizalice, viljukari,
transportne trake, kontejneri, palete i slina sredstva. *kadrovi
koji obavljaju saobraajnu djelatnost.
Razliite organizacije u saobraajnoj privredi koji obavljaju
saobracajnu djelatnost, saobraajne kole razliitih nivoa naune
ustanove organi dravne uprave zadueni za poslovanje saobraaja i sl.
U sastav saobraajnog sistema ulaze i nematerijalni elementi kao to
su: ljudsko znanje, iskustvo,metodi odluivanja, saobraajne tarife,
redovi vonje, zakoni i drugi propisi o saobraaju, ugovori ,
sporazumi i sl. To su elementi saobraajnog sistem,taj skup mora
biti ureen i meusobno povezan da djeluje kao cjelina. Saobraajni
sistem je takav skup koji obezbjeuje da saobraaj izvrava svoje
zadatke kao funkcionalna jedinstvena cjelina. Funkcija saobraajanog
sistema je da to je mogue bolje zadovolji sve potrebe za kretanjem
u nekom drutvu,potrebe za premjetanjem robe, za prevozom ljudi, za
prenosom poruka(saopenja informacija) izmeu prostorno udaljenih
ljudi a te potrebe karakteristika za prevozom razlikuju se
prostorno i vremenski.
Nauka je jedinstveni funkcionalni sistem objektivnih ljudskih
saznanja o svijetu odreenom historijskom razdoblju o objektivnoj
stvarnosti do kojih se dolo svjsno primjenom odreenih objektivnih
metoda istraivanja. Nauka je skup svih znanja svih ljudi. Postoje
razliite podjele nauka, mada preovladava podjela nauke na
prirodne,tehnike i drutvene nauke. Opirnije: * Prirodne nauke-o
prirodnim zakonima kretanja tijela kroz razliite sredine. *Tehnike
nauke-o tehnoloko-tehnikim uslovima i organizaciji prevoza, te
tehnologiji i organizaciji kretanja sredstava.
*Drutvene nauke-o drutvenim i ekonomskim uzrocima, okvirima i
posljedicama uspostavljanja i funkcionisanja razvoja saobraaja.
*Saobraajna nauka-je skup svih ljudskih zanimanja o saobraaju i o
uzajamnosti dejstva saobraaja i sredine u kojoj se on
odvija.Saobraajna nauka ini podskup(podsistem) opteg
skupa(sistema)nauka koji sistematizuje i razvija sva znanja ljudi o
saobraaju i time daje osnov za razvoj i funkcionisanje saobraajne
struke. *Saobraajna struka-nastala je u periodu u kojem je
saobraajni proces poeo da koristi takva sredstva i rjeenja kojima
su mogli rukovoditi ljudi sa posebnim znanjem i umijima-strunjaci
za ove poslove. OSNOVNI POJMOVI U svakodnevnom ivotu te u
znanstvenom i u strunim redovima susreu se pojmovi:promet,
saobraaj, komunikacije, transport, prijevoz, prenos,
telekomunikacije, veze, kojima pojedini autori daju razliita
znaenja i uvijek ih posebno definiraju u odnosu na probleme koji
istrauju. Postoji arolikost upotrebe razliitih izraza za oznaavanje
pojedinih pojmova.Jedanput se jednom te istim izrazom oznaavaju dva
ili vie pojmova, a drugi put isti pojam oznaava sa jednim ili sa
vie izraza.Problem proizilazi iz istodobne upotrebe naih i stranih
izraza,ali zbog toga to se isti fenomen jedan puta definira u
tehnikom, a drugi put u jo irem smislu. Elementi sadrajne osnova
pojmova promet saobraaj,komunikacije jesu predmeti , sredstva i
djelatnost rada. Promet-u ekonomskoj znanosti oznauje cirkulaciju
robe, novca i vrijednosnih papira tj prenoenje ekonomske
vrijednosti, odnosno promjena oblika vrijednosti iz robnog u novani
i obrnuto. Zbog toga je potrebno oznaiti o kakvom se prometu radi.
Na primjer, da bi se cestovna motorna vozila smjela staviti u
promet(tj prodavat, kupovat, iznajmljivati i sl.)moraju predhodno
biti registrirana kod nadlenog organa. Saobraaj-je prema definiciji
skup razliitih transportnih i potansko-telegrafsko-telefonskih
usluga koje samo samostalne privredne djelatnosti imaju koristan
uinak(upotrebu vrijednosti), premjetanje materijalnih dobara,
prijevoz ljudi, prijenos vijesti ili energije. Saobraaj je sloena i
raznovrsna privredna djelatnost koja obuhvata
transportovanje(premjetanje) ljudi i materijalnih dobara izmeu
mjesta proizvodnje i potronje, kao i komunikacije(prijenos vijesti)
izmeu uesnik. Saobraaj je iri pojam od transporta jer obuhvata
komunikacije i prijenos vijesti. Pojam transporta-ima ue znaenje i
predstavlja izraz koji se odnosi na sam prijevoz odnosno transport,
koji nastaje njegovim obavljanjem.Transport obuhvata premjetanje,
tj.prenoenje osoba i dobara, odnosno drugih stvari. Zbog toga,
kretanje vozila i ivotinja, a prema okolnostima i ljudi,tj promet u
uem smislu rijei jest nain za realiziranje transporta. Sva tri
pojma obuhvaaju u sebi i ui pojam transporta. Analizom svakog
elementa doli bismo do zakljuka da je transpot mogu samo kretanjem
prometa transporta na putu, izmedju prostorno udaljenih mjesta i
komunikacije, dok taj uvjet nije bitan za transport.
Transport je mogu i bez kretanja transportnog
sredstva(naftovodi). Transport j predmet djelatnosti prometa kao
sistem, aon je osnovni predmet djelatnosti u svakoj prometnoj
grani. Promet ne moe biti predmet, nego samo uslov transporta, i to
u granama gdje je nerazdvojena veza izmedju prometa i
transporta.Bez transporta promet ne moe biti privredna djelatnost,
a on to postaje samo kroz transport i to tako da je upravo sam
transport ta djelatnost, to znai prijenos ili prevoz. U skupu
transportnih poslova ubrajamo ne samo premjetanje, nego takoer, sve
procese vezane s utovarmo, istovarom, odnosno pretovarom. Za
transport bitna je odredba kretanja predmeta transporta, a nije
bitna odredba kretanja predmeta transporta. Za promet je bitna
odredba kretanja prometnih sredstava, a nije bitna odredba kretanja
prometa transporta. Promet je uslov i predpostavdjeldjelatka
transporta,pojam predmeta ima ire znaenje od pojma transporta.
Promet se moe definirati kao sloen dinamiki sistem. Prenos-prijevoz
oznaava promjenu mjesta ljudima,stvarima, porukama.
Kretanje,protok, prolazak saobraajnih sredstava ili tereta putnika,
vijesti kroz neku saobraajnicu, vor ili objekat kao to su: promet
robe u skladitu, promet vozova na pruzi, promet putnika na
raskrsnici, promet brodova na luci,promet zrakoplova(putnika,
tereta)na aerodromima i sl.
Saobraajna usluga-oznaava prijevoz za druge uz naknadu za
uinjenu uslugu. Saobraajna proizvodnja je proizvodnja u kojoj su
potrebne vrijednosti-korisnosti dobivaju promjenom mjesta, za
razliku od drugih kod kojih se rezultati dobivaju mjenjanjem oblika
ili strukture. Saobraajna djelatnost- je ljudska djelatnost koja
mjenja mjesto nekomu ili neemu, mjesto treba promjeniti nekom
predmetu kako bi se on naao na mjestu gdje e biti upotrebljen.
Saobraajna infrastruktura-predstavlja svu infrastrukturu,putnu
eljezniku,pomorske plovne puteve, kanale, zrakoplovne
koridore,komunikacije i terminale. Terminali-su pragovi svakog
saobraajnog sistema iji je zadatak prijem i otprema robe, putnika i
informacija. Pod PTT prometom uglavnom se podrazumijeva djelatnost
prijenosa vijesti i saopenja u pisanom obliku(pota) ili u obliku
govora ili signala (telekomunikacija).Prijenos vijesti i saopenja
za ope,javne potrebe obino se osigurava putem jedne ili vie dobro
integralnih organizacija.Prema tome, PTT promet je poseban
oblik(grana) prometa ,zadatak kojeg je da zadovoljava odreene
drutvene potrebe u prijenosu vijesti i saopenja i tako u manjoj
mjeri u prijenosu robe. PTT promet ujedno je podsistem ireg
prometnog sistema, PTT sistem bitno ovisi o povezanosti i
usklaenost tehnike, organizacije i ekonomike. U sistemu PTT prometa
integrirana su tri, za sada dobro definirana, podsistema(pota,
elegraf, telefon). Saobraajno sredstvo(cestovno vozilo,inska
vozila, plovno vozilo,zrakoplovno sredstvo, cjevovodi i
dr.)-predstavljaju vozila ili mediji, namjenjeni za izvrenje
transportnog zadatka i slue za prijevoz ljudi, robe i drugih stvari
kao i za prijenos informacija.
Saobraajni putevi(ceste,ine, zrak, voda, cijevi) predstavljaju
povrine koje slue za kretanje saobraajnih sredstava i informacija.
Auto put-je javni put, posebano izgraeni namjenjen iskljuivo za
saobraaj motornih vozila, koji je kao autoput oznaen propisanim
saobraajnim znakom, koji ima dvije fiziki odvojene kolovozne trake
za saobraaj iz suprotnih smjerova sa po najmanje dvije saobraajne
trake i trakom za prinudno zaustavljanje vozila, bez ukrtenja sa
poprenim putevima i eljezniki ili tramvajskim prugama u istom nivou
i u iji saobraaj se moe ukljuiti odnosno iskljuiti samo odreenu i
posebno izgraenu prikljuenim javnim putevima na odgovarajuu
kolovoznu traku autoputa. Magistralni put-je javni put koji
povezuje vee gradove i vanija privredna podruja jedne drave i koji
se nadovezuje na mreu odgovarajue kafeterije puteva sa susjednim
dravama. Lokalni putevi-je javni put koji povezuje naselja na
teritorij opine ili koji je znaajan za saobraaj na teritorij opine.
Brzi put-je javni put namjenjen za saobraaj iskljuivo motornih
vozila, s jednom ili dvije razdvojene kolovozne trake, koji ima sve
raskrsnice u dva ili vie nivoa sa poprenim putevima i drugim
saobraajnicama(eljeznikim i tramvajskim prugama) prema pravilu nema
zaustavnih traka i koji je kao takav oznaen propisanim saobraajnim
znakom. Put- je svaki javni put i nekategoriran put na kojem se
obavlja saobraaj. Regionalni put-je javni put koji povezuje vanija
privredna podruja drave i koji osigurava najracionalniju vezu izmeu
opina. Raskrsnica-je povrina na kojoj se ukrtaju ili spajaju dva
ili vie puteva, kao i ira saobraajna povrina koja nastaje ukrtanjem
, odnosno spajanjem puteva. Motorno vozilo- je vozilo na motorni
pogon koje je prvenstveno namijenjeno za prevoz lica ili tereta na
putevima,ili koje slui za vuu prikljunih vozila namijenjenih za
prevoz lica ili tereta, osim vozila za prevoz lica ili tereta koja
se kreu po inama, bicikla sa motorom, traktora i dr.vozila na
motorni pogon koja nisu prvenstveno namijenjena za prevoz lica ili
tereta. Transportni lanac-je organizacijski, vremenski, i
tehniko-tehnoloki sinhronizirana operacija otpreme, transporta,
prekrcaja, skladitenja i isporuke konkretne robe, kojima se
osigurava kvalitetan, efikasan i optimalan protok robe od proizvoaa
do potroaa. Transportna sredstva su:prijevozna sredstva, ureaj,
strojevi, postrojenja, prekrcajna mehanizacija, skladita,
robno-transportni centri, terminali, informacijsko-upravljaki
ureaji i sl. Telekomunikacijski promet-predstavlja prijenos
razliitih oblika informacija( govor, tekst, raunarski podaci,
video, multimedija) putem telekomunikacijske mree(iane ili beine)
prema utvrenim protokolima i pravilima odvijanja prometa.
Mrea je najveim dijelom automatizirana tako da korisnik sa svog
krajnjeg terminala aktivira koritenje dijela raspoloivih resursa
mree pod kontrolom mrenog upravljakod podsustava.
Telekomunikacijska usluga-je definirana kao specificiran skup
mogunosti prijenosa i dodatnog procesiranja informacija koje su
dostupne i raspoloive korisnicima preko definiranih mrenih suelja.
Paket-predstavlja blok informacija odreene duine(npr. 256, 528,
1024 bajta) koji je opremljen (adresama, zatitom) da moe samostalno
putovati mreem od vora do vora prema odreditu. Kanal-je konekcijski
put odreene pojasne irine(npr. 3,4kHz; 64kb/s) koji se uspostavlja
od kraja do kraja uz ekskluzivno koritenje za vriujeme trajanja
razgovora ili sesije. Inteligentni transportni sistemi(ITS)-
predstavljaju primjenu senzorskih , informatikokomunikacijskih i
upravljakih tehnologija kojima se postie uinkovitiji, sigurniji,
konforniji prijenos razliitim prometnicama. Intermodalni
transport-je tehnologija kojom se u prevoz robe istodobno koriste
dva savremena i odgovarajua transportna sredstva, iz dviju
razliitih prometnih grana, pri emu je prvo transportno sredstvo
zajedno sa teretom postalo teret za drugo transportno sredstvo iz
druge prometne grane s tim da se transportni proces odvija najmanje
izmeu dviju drava. Kombinirani transport-je nain prijevoza robe
kojim se na jednom transportnom putu (lancu) od mjesta proizvodnje
do mjesta potronje, kombinirano upotrebe najmanje dvije vrste
savremenih prevoznih sredstava iz dvije ili vie prometnih grana.
Integralni transport-je nain transportne manipulacije pri emu se
roba ne ukrcava neposredno na transportno sredstvo nego se slae na
palete ili u kontejnere, te oni tako zajedno s robom postaju teret
koji efikasno i racionalno mogu preuzeti sredstva svih oblika
transporta, tj.svih prometnih grana. Monomodalni transport-kada se
transport od vrata do vrata obavlja samo jednim oblikom transporta
( drumom, eljeznicom, plovnim putem, morem, zrakom).
OSNOVNI POJMOVI, STRUKTURA SAOBRAAJNOG I TRANSPORTNOG SISTEMA
Saobraajni sistem je skup svih sredstava i komunikacija kao i
oblika organizacije njihovog koritenja koji slue savladavanju
prostorne razdvojenosti u jednom odreenom vremenu i na datoj
teritoriji. Iz ovog proizilazi da strukturu saobraajnog sistema ine
saobraajnice, saobraajna sredstva razliitih saobraajnih vidova kao
to su: drumski, eljezniki, vodeni, pomorski, zrani I cjevovodni
transport.
Sredstva eljeznikog saobraaja su: vuna vozila(lokomotive) +vuena
vozila( vagoni) U komunikacije spadaju: pruge + stanice. Nain
organizovanja je u 99% sluajeva javni.
Sredstva drumskog saobraaja su : vozila. U komunikacije spadaju:
putevi i saobraajni terminali. Nain organizovanja je: javni
saobraaj (JAS), prevoz za sopstvene potrebe(PSP), privatni
prevoz(PP).
Sredstva zranog saobraaja su: avioni, helikopteri, jedrilice. U
komunikacije spadaju: koridori letova, terminali( aerodromi. Nain
organizacije je: JAS, PSP, PP.
Sredstva telekomunikacijskog saobraaja su: paket, signal. U
komunikacije spadaju: kanal, pristupna centrala, tranzitna centrala
i spojni vodovi. Nain organizacije je : javni telekomunikacijski
saobraaj( JAS), privatni telekomunikacijski saobraaj(PP).
Sredstva potanskog saobraaja su: potanska vozila s poiljkama,
potanska vrea ili kontejner, pojedinana potanska poiljka, poruka
koja putuje mreom. U komunikacije spadaju: potanski objekti,
tehnika sredstva i linije. Nain organizovanja: javni potanski
saobraaj
Saobraajne grane meusobno se razlikuju kako u pogledu oblika
organizacije tako i prema saobraajno tehnikim karakteristikama
svojih sredstava. Ove razlike opredjeljuju i specifinu ulogu i
zadatke svake od njih u okviru saobraajnog sistema kao cjeline. Sa
gledita metoda i mjera ope saobraajne politike potrebno je
razlikovati pojam saobraajnog sistema od pojma transporta, kao
privredne djelatnosti dok saobraajni sistem predstavlja u sutini
tehnoloko-tehniki pojam kao skup sredstava i organizacije njihovog
koritenja koji slue za savladavanje prostorne razdvojenosti, dotle
transport kao privredna djelatnost obiljeava drutveno ekonomsku
funkciju koritenja ovih sredstava. Iz ovog proizilazi da
razvijenost i struktura saobraajnog sistema koji su uslovljeni
razvojem nauke i tehnike kao ni sam nauni i tehniki napredak se ne
mogu "usklaivati" sa privrednim razvojem poto i sami predstavljaju
jedan od osnovnih faktora tog razvoja. Suprotno ovome transport kao
privredna djelatnost tj. obim i uslovi koritenja sredstava
pojedinih
saobraajnih grana drugim rijeima obim i asortiman saobraajne
proizvodnje mogu se usklaivati sa potranjom saobraajnih usluga na
isti nain kao to se i proizvodnja ostalih privrednih djelatnosti
usklauje sa potranjom njihovih proizvoda. Ove bitne razlike izmeu
saobraajnog sistema i transporta kao privredne djelatnosti
proizilaze iz dvostruke uloge saobraajne infrastrukture. Putevi,
eljeznike pruge, vodene saobraajnice nisu samo osnovna sredstva
saobraajnih grana koje ih koriste. One su u isto vrijeme kao bitni
elementi strukture saobraajnog sistema jedan od opih uslova
privrednog i drutvenog razvoja. Ova dvostruka uloga saobraajnica
uslovljava i posebne mjere saobraajne politike, iz ega proizilazi i
sistem i metode finansiranja proirene reprodukcije u saobraaju,
koji se razlikuju od metode i mjera finansiranja proirene
reprodukcije u drugim privrednim djelatnostima. Pored ove posebne
funkcije saobraajne infrastrukture na metode i mjere saobraajne
politike bitno utiu i nain tretiranja transporta kao privredne
djelatnosti. Deava se da pod transportom kao privrednom djelatnou
podrazumjevamo samo ili preteno tzv. "javni saobraaj" tj.
djelatnost profesionalnih organizacija iz oblasti drumskog,
eljeznikog, pomorskog ili zranog saobraaja, iako ona ini samo jedan
dio saobraajne djelatnosti u cjelini. Saobraajna politika svake
zemlje ima da rjeava veoma sloene probleme. Ona treba da stvara to
pogodnije uslove da se razvoj strukture saobraajnog sistema to vie
prilagoava razvoju i potrebama privrede i stanovnitva, a s druge
strane da se saobraaj kao privredna djelatnost organizuje i posluje
na to efikasniji i rentabilniji nain. Dakle, po istim principima po
kojima se organizuju i posluji i sve druge privredne djelatnosti.
Kod utvrivanja optimalne strukture saobraajnog sistema kao jedne od
osnovnih preokupacija saobraajne politike treba naroito imati u
vidu specifino djelovanje struktura saobraajnog sistema na privredu
i drutvo u cjelini. Struktura saobraajnog sistema ispoljava svoje
djelovanje u ovom pogledu uglavnom u dva osnovna oblika i to: -
diferencira uslove za razvoj pojedinih privrednih djelatnosti -
struktura saobraajnog sistema djeluje kao jedan od osnovnih faktora
prostorne strukture i teritorijalnog razmjetaja proizvodnih snaga.
Oba ova aspekta specifinog djelovanja strukture saobraajnog sistema
na privredu i drutvo utie na opu privrednu i saobraajnu politiku,
pa samim tim na sistem i metode finansiranja proirene reprodukcije
u saobraaju. KOMUNIKACIJE Komunikacije-predstavljaju proces
razmjene informacija preko odreenog komunikacijskog sistema. Rije
komunikacija doslovno znai: uiniti neto opim ili zajednikim. To
zapravo znai da je potrebno usaglasiti odreene postupke kako bi se
omoguio prijenos informacija. Kao to je potrebno razumijevanje
istog jezika za razgovor izmeu dvije osobe , tako je potrebno i kod
prijenosa informacija kroz komunikacijske sisteme osigurati odreene
mehanizme kako bi se omoguio prijenos informacija izmeu razliitih
ureaja. Takva pravila u komunikacijskim sistemima se nazivaju
PROTOKOLIMA. Komunikacijske tehnologije se dijele na: potanske
tehnologije i telekomunikacijske tehnologije.
POTANSKE TEHNOLOGIJE Posmonosna poiljka- je vrsta poiljaka u
potanskom prometu u koju ubrajamo obina pisma, dopisnice,
tiskanice, sekograme, male pakete, poiljke sa potvrenim uruenjem,
preporuene pismonosne poiljke i pisma sa oznaenom vrijednou.
Poiljka ubrzane pote(EMS)- je posebna potanska usluga koja
korisnicima omoguuje najbri prijenos pismonosnih i paketnih usluga,
osim potanskih i brzojavnih uputnica. Brzojav- je pisano priopenje
koje se prenosi od poiljatelja do primatelja putem
telekomunikacijskih ureaja a uz posredovanje potanskog ureda.
Usvajanje novih informacijskih i komunikacijskih tehnologija
omoguilo je potanskim operatorima ne samo unapreivanje klasinih
potanskih usluga i njihovu prilagodbu zahtjevima korisnika, ve i
uvoenje potpuno novih elektronikih usluga-financije,
e-trgovina,e-vlada, telekiosk itd.
Temeljna funkcija pote je prijem, prijenos, i uruenje
adresiranih potanskih poiljki upotrebom kapaciteta potanske mree.
Obzirom na tehniku izvedbu razlikujemo: -fiziku potu( fiziki
prijenos pismovnih poiljki) -hibridnu potu( kombinirani i dijelom
elektroniki prijenos pisama)
FIZIKA POTA Pota je prostorno distribuiran sistem sa najveim
nivoom fizike dostupnosti budui da javni potanski sistem pokriva
svako naselje i svaku kuu. Potanska mrea nije fiziki kompaktna
poput cestovne i eljeznike mree gdje postoji kontinuitet linkova
koji povezuje vorove tih mrea. vorovi, odnosno, pristupne take
potanske mree povremeno se integriraju u sistem obilaskom potanskog
vozila ili potara koji pri tom koriste kapacitet javnih prometnica.
Ukupni proces prijenosa poiljaka od izvorita do odredita ima pet
temeljnih sekvencijalnih faza. To su: 1. Prijem poiljaka 2. Otprema
zakljuaka 3. Prijevoz zakljuaka 4. Prispjee zakljuaka
5. Uruenje poiljaka
HIBRIDNA POTA Hibridna pota je servis koji omoguuje elektronsku
komunikaciju u fazi kreiranja i prenosa podataka, te tampanje
dokumenta u fazi uruenja kao potanske poiljke. Proces obrade
zapoinje na raunaru poiljaoca koji kreira izgled dokumenta. Poiljac
elektronskim putem kreirani dokument (zajedno sa adresom primaoca)
prosljeuje do provajdera koji prua servis hibridne pote (
provajderi kao to smo rekli mogu biti pota, ili neka druga firma
koja se bavi ovim uslugama). Na raunaru provajdera dokument se
obrauje i priprema za tampu.tampa dokumenta se vri na lokaciji koja
je najpovoljnija za kasnije uruenje. Nakon toga tanpani materijal
se kovertira i upuuje primaocu. Prilikom razvoja ove tehnologije
ueta su u obzir dva osnovna argumenta i to: -brzina i pouzdanost
potanskih usluga -trokovi visoko kvalitetne tampe. U vicarskoj ,
gdje su potanske usluge jedne od najuspjenijih i najpouzdanijih u
svijetu, korisnici su imali koristi od smanjenja visokih trokova
koji su bili rezultat internog tampanja dokumenata (trokovi za
uruenje korisnicima su bili manje znaajni). Servis hibridne pote e
se zahvaljujui internetu i protokolima za pristupanje i kreiranje
potanskih saobraaja, te kreiranja meunarodne mree hibridne pote,
razvijati u razliitim pravcima. Hibridna pota u skoroj budunosti
mora da obezbijedi: -pristup i tampu putem interneta, -integraciju
protokola za kreiranje i pristup potanskim sadrajima,
-uspostavljanje meunarodne mree hibridne pote, -dostupnost tampe
visoke rezolucije u koloru svim korisnicima.
TELEKOMUNIKACIJSKE TEHNOLOGIJE
Telekomunikacijski saobraaj-predstavlja prijenos razliitih
oblika informacija( govor, tekst, raunarski podaci, video,
multimedija) putem telekomunikacijske mree(iane ili beine) prema
utvrenim protokolima i pravilima odvijanja prometa.
Mrea je najveim dijelom automatizirana tako da korisnik sa svog
krajnjeg terminala aktivira koritenje dijela raspoloivih resursa
mree pod kontrolom mrenog upravljakod podsistema. Ono to je sa
aspekta osnova transportnih i komunikacijskih sistema je to da se
veliki broj procesa iz transporta moe koristiti za predstavljanje
komunikacijskog sistema. Tako npr. jedan put moemo shvatiti kao
komunikacijski kanal, benzinske punpe, servise, autopraonice, i sl.
Moemo shvatiti kao ureaje u komunikacijskom sistemu za obradu
signala. Razne prepreke na putu se u komunikacijskom kanalu
predstavljaju kao smetnje. Ljudi i teret koji se prevoze u
automobilima, kamionima i drugim transportnim sredstvima su zapravo
teret koji u komunikacijskom sistemu predstavljaju informacije. Kao
to automobili, kamioni, vozovi u transportu predstavljaju prevozna
sredstva, tako i u komunikacijskom kanalu imamo odreene signale
koji predstavljaju nosice za prijenos informacije. Postoje dva
sistema prijenosa podataka: -ini sistem prijenosa podataka -beini
sistem prijenosa podataka
*ini sistem prijenosa podataka* Nepokretna mrea jest
telekomunikacijska mrea kod koje je meusobna povezanost svih
elemenata ostvarena iano. Kada su u pitanju ini sistemi
prijenosa(putem bakarnih , koaksijalnih kablova ili optike)
informacija, onda imamo PSTN ( Public Switching Telephone Network)
mree, ISDN (IntegratetServiceMode), FR (FrameRelay) kablovski
sistemi itd.
*Beini sistem prijenosa podataka* Pokretna mrea jest
telekomunikacijska mrea kod koje je meusobna povezanost nekih
elemenata ostvarena beino te se time omoguuje uspostavljanje veza i
u uvjetima fizikog kretanja korisnika usluga te mree. Sistem
telekomunikacijskog prometa fiziki je vrlo distribuiran tako da s
beinom zemaljskom i satelitskom mreom pokriva gotovo svu povrinu
zemlje. U beinom prijenosu su razvijeni razni komunikacijski
sistemi npr. satelitske komunikacije, GSM (Global System for Mobile
Communication), GPRS ( General Packet Radio Service), UMTS (
Universal Mobile Telecommunication System), WiFi ( Wireless
Fidelity), Bluetooth, itd. INIOCI RAZVOJA SAOBRAAJA
Objekti graeni za saobraaj su saobraajnice i saobraajni centri,
koji povezani ine saobraajnu mreu na odreenom prostoru.
Saobraajnice su objekti graeni za kretanje saobraajnih
sredstava.
Saobraajni centri ili vorovi- su objekti graeni za usluge,
koriste se u promjeni saobraajnih sredstava, mijenjaju brzinu
kretanja saobraaja, kontroliu i upravljaju saobraajem, spajaju i
razdvajaju saobraajne veze u putnikom saobraaju, zapoinju ili
zavravaju kretanje saobraajnih sredstava saobraajnicama i vre druge
zadatke u povezivanju saobraajnica. Saobraajna mrea je sistem
saobraajnica i saobraajnih centara jedne ili vie grana saobraaja.
Mrea eljeznikih pruga- je podsistem ope saobraajne mree koja
obuhvata mreu odreene teritorije. Na tok saobraaja u mrei utie
tehnika opremljenost saobraajnica i propusna mo saobraajnih
centara. Jedna grana saobraaja utie na pojavu drugih, stvaranje
jedne mree otvara niz mogunosti za privredni razvoj i opte drutveni
razvitak manje ili vee teritorije. Saobraaj nastaje pod uticajem
prirodnih, drutvenih i ekonomskih inilaca koje posmatramo kao
djelovanje jedinstvenog sistema. PRIRODNI INIOCI:
- su reljef i geoloka graa, klima, vode i ivi svijet, a
mijenjaju se ljudskim radom i njihovim prilagoavanjem potrebama
ovjeka. Osnovni prirodni inioci saobraaja prema teritoriji na kojoj
djeluju nastaju iz manjim prirodnih cjelina (pustinja, planina,
stepa, savana, nizije, primorske cjeline) i veih prirodnih pojava.
Odnos izmeu prirodne cjeline i tehnikog sistema saobraaja je
uslovljen razvojem nauke i tehnike. Pod tehnikim sistemom saobraaja
podrazumjevamo njihov stepen opremljenosti za saobraaj. Reljef ima
znaajnu ulogu u planiranju saobraaja, a geoloka graa je elemenat
izgradnje saobraajnica.U klimatskom pogledu najpovoljniji su
umjereni i suptropski pojas, a najnepovoljniji supolarni i
ekvatorijalni pojas. Rijeke i mora omoguavaju i danas najvei
transport u saobraaju. Na moru je nastao sa odreenim ciljem,
trgovinom, osvajanje i otkrivanjem nenastanjenih oblasti. Sa optim
razvojem nauke i njenom primjenom uticaj inilaca postaje manje
znaajan, ali ostaje i dalje kao podloga za razvoj saobraaja u
svijetu. DRUTVENI INIOCI: - mogu da usporavaju ili podstiu razvoj
saobraaja. To su gustina naseljenosti i prirataj stanovnitva,
migracije tj. kretanje stanovnitva, raspored naselja i stvaranje
gradova-urbanizacija. Ipak odluujui drutveni inioci su: stepen
drutvenog razvoja, drutveni sistem, historijski uslovi, politike
prilike i vojno-strategijski uslovi. Gusto naseljene teritorije su
po pravilu posljedica velikog prirataja stanovnitva ili migracija -
kretanja stanovnitva na teritorijama gdje su bolji ivotni uslovi.
Ova teritorija bre napreduje u privrednom pogledu, narastaju
potrebe za povezivanjem sa drugim i sve udaljenijim teritorijama
tako da saobraaj postaje sve znaajniji u takvim uslovima. Veliki
gradovi su ubrzali razvoj saobraajnih sredstava. Za njihove potrebe
snadbjevanje se obavlja iz sve udaljenijih teritorija:grijanje,
hrana, oblaenje, izgradnja stanova, zatim potrebe privrede,
gradskog saobraaja, kulture i kolstva.
EKONOMSKI INIOCI: - razvoja saobraaja utiu na strukturu i
funkciju saobraaja. Mogu biti opteg i posebnog znaaja. inioci
privrednog razvoja teritorijalnog razmjetaja proizvodnje i
povezivanja privrednih podruja imaju opti znaaj. U posebne
ekonomske inioce spadaju uticaj saobraaja na razvoj pojedinih
privrednih djelatnosti: industrije, graevinarstva, poljoprivrede,
ugostiteljstva, trgovine i turizma ili djeluju na poboljanju uslova
za koritenje energije, sirovina, prehrambenih proizvoda, preraevina
itd. Kao faktor privrednog razvoja saobraaj utie na pojavu
tehnolokih postupaka u procesu rada. U propremi proizvoda za trite,
kooperaciju proizvoaa, saobraaj ima sve veu ulogu i znaaj.
Proizvoai dijelova za automobile su meusobno udaljeni ali zavise
jedni od drugih, prije konanog transporta gotovog proizvoda na
trite. Prirodni, drutveni i ekonomski inioci djeluju istovremeno na
pojavu i razvoj saobraaja, meusobno se prepliu i na razliitim
djelovoma mree mogu razliito da utiu. Ipak ope drutvenim razvojem,
stvaranjem bogatijeg drutva ekonomski inioci postaju najznaajniji.
UTICAJ STRUKTURE SAOBRAAJNOG SISTEMA NA RAZVOJ POJEDINIH PRIVREDNIH
DJELATNOSTI Djelovanje strukture saobraajnog sistema na
diferenciranje uslova za razvoj pojedinih privrednih djelatnosti
proistie iz odnosa izmeu saobraajno-tehnikih karakteristika
saobraajnica i saobraajnih grana saobraaja u karakteristikama koje
ispoljavaju proizvodi pojedinih privrednih djelatnosti u odnosu na
prevoz. Saobraajno-tehnike karakteristike saobraajnica i
saobraajnih sredstava razliitih saobraajnih grana ogledaju se u
razliitim uslovima pod kojim zadovoljavaju odreene potrebe, a
naroito u pogledu masovnosti, urednosti, redovnosti, brzini,
sigurnosti, elastinosti i cijeni kotanja prevoza. One su uslovljene
konstruktivnom i tehniko-tehnolokom sredinom pojedinih sredstava,
mijenjaju se pod uticajem tehnike. U pogledu masovnosti i cijene
kotanja prevoza najbolje uslove pruaju sredstva pomorskog i rijenog
saobraaja. Sredstva eljeznice imaju isti prevozni uinak neto vee
cijene, ali zato raspolau brzinom i redovnou prevoza. Sa svoje
strane drumski saobraaj ima veu cijenu prevoza uz odgovarajui
prevozni uinak, ali znatno ire prostorno djelovanje i elastinost i
brzinu prevoza. Vazduni saobraaj ima takoe odreene prednosti u
odnosu na ostale saobraajne grane. S druge strane teret koji se
prevozi pokazuje takoe znatne razike u pogledu zahtjeva za
adekvatnim i racionalnim prevoznim sredstvima. Sirovine odnosno
proizvodnja nekih djelatnosti uslovljavaju masovne redovne i
jeftine prevoze na dua rastojanja. Njima bolje odgovaraju ona
saobraajna sredstva koja u veoj mjeri posjeduju ovakve
saobraajno-tehnike karakteristike. Suprotno ovome drugi tereti
zahtjevaju prevoz koji se ne vri uvijek u istim koliinama ili koji
treba prevoziti bre na veliki broj mjesta ili pod posebnim uslovima
(bez pretovara). Izvrenje ovakvih prevoznih zahtjeva upotrebe
elastinijih saobraajnih sredstava sposobnih da svoje kapacitete
lake prilagoavaju promjenama u pogledu obima potranje saobraajnih
usluga, da mogu svojim srestvima dospjeti do to veeg broja mjesta
da ih lake mogu prilagoavati posebnim zahtjevima u pogledu
dimenzija teine ili posebnih
osobina razliitih vrsta tereta koji se prevozi. Ima tereta koji
zahtjeva to veu brzinu prevoza na raun masovnosti ili cijene
kotanja itd.. Ovakvi odnosi uspostavljaju se kod prevoza lica.
Najoitiji primjer za ovo je fenomen savremenog turizma nastao
naroito masovnim koritenjem putnikih automobila. Iz ovoga to je
naprijed navedeno proizilazi da prevozne usluge razliitih
saobraajnih grana nisu po pravilu meusobno zamjenjive i da se
ukoliko je usljed nepostojanosti i nedovoljne razvijenosti
sredstava jedne saobraajne grane npr. eljeznice koriste sredstva
drugih saobraajnih grana (drumskog ili zranog saobraaja) i za one
prevoze za koji su po svojim saobraajno-tehnikim karakteristikama
pogodnija sredstva eljeznice. No takav prevoz nije dovoljno
racionalan ne samo sa gledita neposrednog korisnika prevoza nego i
sa opteg privrednog stanovita. Do istih ovakvih nepovoljnih
posljedica dolazi u sluajevima ako bi se usljed nerazvijenosti
drumskog saobraaja koristila sredstva eljeznice ili rijenog
saobraaja i za one prevoze za koje je drumski saobraaj pogodniji
prevozilac.
Ovakva uzajamna uslovljenost karakteristika sredstava razliitih
grana saobraaja i karakteristika tereta u odnosu na prevoz ukazuje
na to da se optimalna struktura saobraajnog sistema ostvaruje u
sluaju ako su u njemu zastupljene sve saobraajne grane i ako se
razvijaju u skladu sa potrebama u prevozima, koje svaka od njih
najbolje zadovoljava. To znai ,prije svega, posmatrajui savremeni
saobraajni sistem u cjelini nijedna saobraajna grana nije u
apsolutnoj prednosti u odnosu na drugu. Razumije se da je sasvim
druga situacija ako se radi o pojedinanom prevozu. Takav prevoz moe
se, po pravilu racionalnije obavljati sredstvima jedne nego druge
grane saobraaja u zavisnosti od njegovih karakteristika u odnosu na
prevoz. Samo u tom sluaju moe biti govora o izboru racionalnog ili
manje racionalnog prevoznog sredstva. Ukoliko, meutim, u strukturi
saobraajnog sistema nisu uope zastupljene ili nisu dovoljno
razvijene neke saobraajne grane u odnosu na postojanje odgovarajuih
prevoznih potreba stvaraju se nejednaki uslovi za razvoj i
djelovanje pojedinih privrednih djelatnosti. Ako npr. osnovnu
strukturu saobraajnog sistema ini eljeznica postoje relativno
povoljniji uslovi za razvoj primarne strukture i teke industrije,
nego ako osnovnu strukturu saobraajnog sistema ini drumski ili
vazduni transport. Obrnuto ako je drumski saobraaj osnova
saobraajnog sistema postoje povoljniji uslovi za razvoj lake
industrije poljoprivrede, turizma i nekih drugih djelatnosti, nego
ako osnovu saobraajnog sistema ini rijeni transport ili eljeznica.
Kako se u toku historijskog razvoja pojedine saobraajne grane nisu
jednovremeno pojavljivale i razvijale nuno je dolazilo do toga da
je struktura saobraajnog sistema u odreenim vremenskim razdobljima
bila jednostrana. Nju su prije pojave eljeznice inili pomorski i
rijeni saobraaj. Pojava eljeznice u saobraaju prouzrokovala je
revoluciju u strukturi saobraajnog sisitema, to je bitno uticalo na
strukturu privrede u cjelini, kao i na meusobne odnose pojedinih
privrednih djelatnosti. Kao osnovni nosilac kopnenog saobraaja,
eljeznica je vie favorizovala razvoj onih privrednih djelatnosti
kojima je po svojim saobraajno-tehnikim karakteristikama bolje
odgovarala.
Na taj nain uspostavljeni su odreeni odnosi izmeu strukture
saobraajnog sistema i strukture privrede u cjelini koji su
omoguavali racionalno funkcionisanje itave privrede. Sve do pojave
veeg razvoja drumskog i motornog saobraaja kao najbitniji inilac
strukture saobraajnog sistema
eljeznica se razvijala i organizovala ne samo u skladu sa obimom
i strukturom privrednih potreba koje je po svojim
saobraajno-tehnikim karakteristikama najbolje zadovoljavala nego i
s obzirom na zadovoljavanje onih prevoza za koje bi drumski i
vazduni saobraaj bili efikjasnijii rentabilniji da su u to vrijeme
postojali. Ovakva situacija uslovila je izgradnju iroke mree
eljeznikih saobraajnica i to ne samo na pravcima na kojima je obim
prevoza omoguavao racionalno koritenje sredstava ove saobraajne
grane nego i na nizu drugih pravaca na kojima je prevoz eljeznicom
usljed neredovnosti ili manjih koliina tereta bio nedovoljno
rentabilan. Sve ovo uz djelovanje odreenog tarifnog sistema na
eljeznici koji je u takvim uslovima bilo nemogue sprovoditi jo vie
je uticalo na razvoj pojedinih privrednih djelatnosti i
uspostavljanje odreenih odnosa izmeu strukture saobraajnog sistema
i privredne strukture koja je omoguavala optimalan privredni i
drutveni razvoj. Pojava motornog, drumskog i vazdunog saobraaja
izmjenila je strukturu saobraajnog sistema iji su nosioci bili
rijeni saobraaj i eljeznica. Sve veim preuzimanjem na prevoz onih
tereta koje je do tada prevozila eljeznica ali za koje su po svojim
saobraajno-tehnikim karakteristikama motorni, drumski i vazduni
saobraaj bili efikasniji i rentabilniji bitno su poremeeni uzajamno
postavljeni odnosi izmeu strukture saobraajnog sistema i privredne
strukture. Ovo je izmeu ostalog uinilo veoma teko odrivim uspjeno
funkcionisanje postojee organizacije i naina poslovanja eljeznice i
rijenog saobraaja. Iako je od samog poetka bilo manje ili vie
oigledno da se rjeenje ovog problema ponovnim usklaivanjem odnosa
izmeu nove strukture saobraajnog sistema i privredne strukture moe
obezbijediti na taj nain to bi se izvrile veoma krupne
reorganizacije eljeznice, u smislu prilagoavanja kako organizaciono
i tehniko-tehnoloki tako i tarifno, po obimu i strukturiprevoznih
potreba, za koje je ona najefikasniji prevozilac, to se nije moglo
brzo i u potpunosti ostvariti. Razlozi su bili suvie krupni koji bi
nastali u postojeem usklaenom sistemu odnosa privredne strukture i
strukture saobraajnog sistema. Otuda proizilazi potreba da se ovo
prilagoavanje vri u jednom duem vremenskom periodu na nain koji bi
omoguio da se uspijeno ostvari ali i koji ne bi izazivao suvie
ozbiljne privredne i drutvene tekoe. Meutim, posebni metodi i mjere
saobraajne politike nisu bili izazvani samo potrebom efikasnog
usklaivanja privredne strukture i strukture saobraajnog sistema ili
bolje reeno potrebom ostvarivanja promjena u strukturi saobraajnog
sistema izazvanih razvojem novih saobraajnih grana sa gledita
interesa privrede i drutva u cjelini. Posebne metode i mjere
saobraajne politike jo vie su bile uslovljene i veoma snanim
uticajem strukture saobraajnog sistema kao i saobraajno-tehnikih
karakteristikama saobraajnih grana na prostorni aspekt privrednog i
drutvenog razvoja.
STRUKTURA SAOBRAAJNOG SISTEMA KAO FAKTOR PROSTORNOG RAZMJETAJA
PROIZVODNIH SNAGA
Ve ranije je istaknuto da razvijenost i struktura saobraajnog
sistema predstavljaju jedan od osnovnih faktora formiranja
prostorne fizionomije svake zemlje. Kako se u savremenim uslovima
razvoja privrede i drutva namee neophodnost da se prostorna
struktura pojedinih zemalja to vie usklauje sa njihovom drutvenom i
ekonomskom strukturom i opta saobraajna politika dobila je jo jednu
novu dimenziju, ime je postala sveouhvatnija i sloenija. Pored svog
osnovnog cilja koji se sastoji u usklaivanju razvoja i strukture
saobraajnog sistema sa optom privrednom strukturom
i u stvaranju uslova za razvoj i djelovanje pojedinih
saobraajnih grana radi optimalnog zadovoljenja potreba u prostornom
premjetanju ljudi i dobara saobraajna politika tavie ima zadatak da
izgradnjom saobraajne infrastrukture aktivno utie na teritirijalni
aspekt privrednog i drutvenog razvoja kao i na formiranje
racionalne prostorne fizionomije zemlje ili njenih podruja. Da bi
se mogao bolje shvatiti uticaj razvijenosti strukture saobraajnog
sistema na racionalno iskoritavanje prostora u savremenim uslovima
privrednog i drutvenog razvoja treba imati posebno u vidu dva
osnovna momenta:
-prvo razliku u saobraajno-tehnikim karakteristikama
saobraajnica i saobraajnih sredstava razliitih saobraajnih grana ,
-drugo dvostruku funkciju saobraajnica, naime da one predstavljaju
ne samo osnovna sredstva proizvodnje saobraajnih usluga tj.
saobraaja kao privredne djelatnosti nego u isto vrijeme i opih
uslova razvoja privrede i drutva u cjelini. Slino kao i kod
diferenciranja uslova za razvoj pojedinih privrednih djelatnosti
struktura saobraajnog sistema tj. zastupljenost i razvijenost
saobraajnih grana koje ga sainjavaju diferencira uslove i za
teritorijalni razmjetaj proizvodnih snaga,a time i za privredni i
drutveni razvoj odreene teritorije. Svi aspekti ovog uticaja jo
uvijek nisu u dovoljnoj mjeri proueni. Ovo naroito iz razloga to
savremene teorije lokacije, a posebno uticaja saobraaja na
prostorni razmjetaj proizvodnih snaga jo bave pojedinanim uglavnom
tehnikim problemima iz ove oblasti. Meutim, kompleksnija
razmatranja ovog problema koji je od posebnog znaaja za optu
privrednu i saobraajnu politiku, a posebno za politiku izgradnje
saobraajne infrastrukture jo uvijek nedostaje. Prije svega potrebno
je istai da jedno racionalno ili manje raionalno organizovanje
prostora, a posebno prostorni razmjetaj proizvodnih snaga. Uglavnom
posljedice djelovanja objektivnih faktora kao to su uslovi
istorijskog razvoja, geografski i klimatski uslovi, razmjetaj
prirodnih bogatstava itd. Razumije se da i subjektivni faktori, a
posebno drutveno ureenje, privredni sistem i mjere konkretne
privredne politike pri tome imaju odgovarajue djelovanje koje u
sutini u relativno maloj mjeri moe da pomjeri/parira djelovanje
naprijed navedenih objektivnih faktora. Meu objektivne faktore koji
uslovljavaju odreeni prostorni razmjetaj proizvodnih snaga posebni
znaaj ima struktura saobraajnog sistema kao i promjene koje u njoj
nastaju. U toku istorijskog razvoja savremene privrede i drutva
moglo bi se smatrati da se do sada postojea podjela tri razliita
tipa teritorijalnog razmjetaja proizvodnih snaga, koji su nastali
preteno pod uticajem strukture saobraajnog sistema odnosno
razvijenosti i naina djelovanja saobraajnih grana koje su u njemu
zastupljene.
a)Prije pojave i razvoja eljeznice saobraajni sistem se razvijao
na pomorskom i rijenom saobraaju. Centri proizvodne aktivnosti
formirali su se u velikim pomorskim lukama povezanim sa unutranjou
zemlje rijenim saobraajnicama. Privredno su se bre razvijale zemlje
koje su imale bolje pomorske veze. Struktura razmjetaja proizvodnih
snaga ovog tipa odlikovala se veoma jakom koncentracijom svih
faktora proizvodnje oko pomorskih luka gdje su svi drugi uslovi za
razmjetanje proizvodnih snaga bili najpogodniji. Ovakva struktura
razmjetaja vezana za uska podruja objektivno je ograniavala ire
koritenje proizvodnih snaga a time privredni i drutveni razvoj u
cjelini.
b)Razvoj eljeznice stvorio je uslove za pojavu drugog tipa
razmjetanja proizvodnih snaga. On se u odnosu na raniji odlikovao
znatno irim tertitorijalnim razmjetajem proizvodnih snaga osim u
oblastima pomorskih luka i rijenih pristanita. Tada su se i du
eljeznikih pruga, posebno u mjestima njihovog ukrtanja stvorili
uslovi za privrednu aktivnost u odnosu na ostale dijelove
teritorije. Meutim, pored toga to je mrea eljeznikih pruga daleko
gua nego mrea rijenog saobraaja, ona je ipak ako se posmatra itava
teritorija jedne zemlje relativno rijetka. Ovo je uinilo da su se i
proizvodne snage i dalje neravnomjerno teritorijalno rasporeivale
to se naroito ogledalo u znatno brem razvoju velikih naselja i
industrijskih centara ili pojedinih uih oblasti du eljeznikih pruga
dok su ostali dijelovi teritorije u ovom pogledu stagnirali pa ak i
zaostajali. Pored ogromnog doprinosa kojim je saobraajni sistem
baziran na eljeznici pruio irinu teritorijalnom razmjetaju
proizvodnih snaga, a time i privrednom razvoju u cjelini. I ovaj
tip razmjetaja nije davao dovoljne mogunosti za koritenje
raspoloivih proizvodnih snaga i sredstava na veem dijelu
teritorije, pa je iz tog razloga postavljao odreene granice itavom
privrednom i drutvenom razvoju.
c)Pojava motora sa unutranjim sagorjevanjem i brim razvojem
motornog, drumskog i zranog saobraaja stvorili su osnovu za
formiranje treeg tipa razmjetaja proizvodnih snaga koji se od
prethodnih tipova razlikuje po veim mogunostima za teritorijalni
0razmjetaj.Kao i za ire koritenje proizvodnih snaga i
sredstava.Blagodarei daleko razvoj mree puteva, u odnosu na
najrazijeniju eljezniku mreu, kao i srazmjerno brojnim,
raznovrsnijim i pokretljivim prevoznim sredstvima drumski
saobraajem bilo je mogue objasniti znatno ira podruja i efikasno
povezati najvei broj naseljenih mjesta. Na ovaj nain saobraajni
sistem u cjelini postao je efikasan i racionalan.
Razumije se da na racionalan teritorijalni razmjetaj proizvodnih
snaga kao i optimalno koritenje prostora utie i niz drugih faktora,
a posebno razmjetaj prirodnih bogatstava, geografski i klimatski
uslovi, stepen efikasnosti mjera za postizanje ravnomjernog
teritorijalnog i privrednog razvoja, nasljeeni uslovi privrednog i
drutvenog razvoja i dr. Meutim, svi oni ipak ne mijenjaju osnovne
karakteristike tipa razmjetaja uslovljenog odreenom strukturom
saobraajnog sistema iako ga u okviru odreenog tipa mogu uiniti
manje ili vie racionalnim. Ovako veliki uticaj razvijenosti i
strukture saobraajnog sistema na teritorijalni razmjetaj
proizvodnih snaga daje saobraajnoj politici, a posebno politici
izgradnje saobraajne infrastrukture znaaj jednog od najbitnijih
faktora za rjeavanje krupnih problema teritorijalne racionalizacije
privrednog i drutvenog razvoja. KARAKTERISTIKE POJEDINIH VIDOVA
SAOBRAAJA ELJEZNIKI SAOBRAAJ Kao javni saobraaj eljeznica se javlja
tridesetih godina XIX vijeka. Ali je ve u kratkom vremenskom
periodu narasla u vodee grane transporta. Karakteristike
eljezni.saob, koje esto ine ovaj transport pogodnijim od drugih
vidova transporta, mogle bi se izraziti uglavnom sljedeim
faktorima:
eljezniki saobraaj je praktino nezavisan od klimatskih i
vremenskih prilika tokom pojedinih godinjih perioda, jer je
sposoban da prevoz putnika i robe vri na visokom stepenu tanosti i
redovnosti tokom cijele godine, nou ili danju, nezavisno od
klimatskih uslova; eljeznica ima veliku kvantitativnu sposobnost
prevoza jer moe prevoziti velike koliine tereta, savladava velike
udaljenosti i udare u neravnomjernosti prevoenja; Daljni faktor
pogodnosti eljez.saobraaja sastoji se u kvantitativnoj sposobnosti
i uestalosti vonje, udobnosti putovanja i u relativno velikim
brzinama saob.vozova; Niski otpor, ine-toak i izvrenje prevoza u
dugakim vozovima omoguavaju eljeznicu da ostvari visoku
produktivnost rada i radne snage i niske trokove prevoza po
jedinici prevozne usloge u odnosu na drumski saobraaj; Sposobnost
da obavlja masovne prevoze radnika, u okolini velikih gradova i
industrijskih centara, ine ga u posljednje vrijeme sve izrazitiji
faktorom savladavanja potreba prigradskih prevoenja. Sposobnost
eljez.saob.za masovne prevoze ispoljava se i potencira u masovnim
vojnim prevozima i snadbjevanjima, zatim za vrijeme koritenja
godinjih odmora; Mogunost da se eksploatacija elejznica moe vriti
primjenom sve vee automatizacije, predstavlja realno progresivno
poboljanje bezbjednosti eljez.saob., to utie na njegovu afirmaciju
na transportnom tritu.
eljeznica je kompaktna cjelina, ali je istovremeno teko
pokretljiva, jer je eljeznika mrea velika i teritorijalno
rasprostranjena po cijeloj zemlji. Zbg toga je u izvjesnom stepenu
i mobilna, neelastina i kruta, pa esto primorana da ustupa mjesto
dr.vidovima prijevoza. Nedostaci eljez.saob. zbg kojih on u vie
sluajeva ustupa mjesto dr.vidovima transporta su uglavnom
sljedei:
Relativno visoka cijena kotanja prijevoza na industrijskom
kolasjeku; Vea potronja goriva po jedinici prevoza rijenom i
morskom transportu i vea potronja metala po toni nosivosti; Manja
efikasnost iskoritenja kapaciteta nego u rijenom i morskom
transportu, a znatno vea nego u drumskom saob.
VODENI SAOBRAAJ Do pojave eljez.saob, rijeni saob je
predstavljao u svim zemljama svijeta vid saob,pa se njegovom
razvoju poklanjala velika panja. Poseban interes za razvoj rijenog
saob vladao je od 17.do 19 st. U tom periodu u zemljama Evrope
poela je gradnja vjetakih kanala i brana u cilju razvoja rijene
plovidbe. Najznaajnija primustvo rijenog transporta su:
Visoka, a u vie sluajeva praktino neograniena propusna sposobna
plovidbenih puteva; Manje suprostavljanje kretanje brodova u tenoj
sredini manji otpor u odnosu na kretanje suhozemnim putevima, to
obezbjeujue efikasnije koritenje ureaja i istu potronju goriva po
jedinici prijevoza u poreenju sa suhozemnim transportom ima znatno
veu nosivost voznog parka, to uslovljava manji broj opsluivajueg
osoblja po jedinici prevoza, ira mogunost primjene pri utovaru i
istovaru, visoko proizvodne pretovarene mehanizacije, a znatno
manji u odnosu na eljez.i drumski transport, koeficijent odnosa
vlastite teine voznog parka i njegove nosivosti i manji utroak
metala po jednoj toni nosivosti voznog parka.
U nizu sluajeva, nedostaci rijenog transporta koji ograniava
sferu njegove primjene, smatraju se, povezanost geografskim
rasporedom rijene mree, to uveava rastojenje u poreenju sa
dr.vidovima transporta, raznoradnost uslova eksploatacije, na
pojedinim dionicama i promjene tih uslova u toku navigacije, manja
brzina u odnosu na vidove saob.posebno pri raznim klimatskim
uslovima i postojanje raznih sezonskih zastoja u eksploataciji (
mraz, sua...) Na kaju opta karekteristika i dome n rijene plovidbe
je prevoz masovnih roba, sporije od eljeznice, ali sa niim
trokovima po jedinici prevozne usluge. Ovaj prevoz se vri velikim
brodovima uz veliko iskoritenje masivnosti i zapremine. Za prevoz
vodenim putem, naroito su pogodne robe velikih specifinih teina za
koji nije bitan rok issporuke. DRUMSKI SAOBRAAJ Drumski saob.kao
javni transport poinje se koristiti poetkom 20 st. Proizvodnja
automobila u Evropi bila je uglavnom skoncentrisana u Francuskoj,
Njemakoj, godine 1905 poinje proizvodnja u SAD, da bi ve 1914.god
vei dio svjetske proizvodnje automobila bio skoncentrisan u ovoj
zemlji. Zahvaljujui prednostima drumskog transporta, u odnosu na
druge vidove javnog saob.njegovom razvoju se posveuje velika anja u
skoro svim zemljama, pa i u onim gdje postoji razvijena mrea
eljeznikih pruga, rijenih plovnih puteva i cjevovoda. Drumski
saobraaj u odnosu na druge vidove unutranjeg transporta jedne
zelnje ili regiona ima niz prednosti, to ga je i istaklo kao
prvenstveni saob.faktor na transportnom tritu, bez obzira na stepen
razvijenosti eljez.mree, plovnih puteva i cjevovoda.
Faktori koji karakteriu prednosti ovog vida transporta ogledaju
se u sljedeem:
On moe obavljati prevoz direktno izmeu proizvodnih potronih
centara, u najuem smislu znaaju ovog pojma. Ove mogunosti ine
drumski saob.elastinim, prilagodljivim irokom
radijusu djelovanja, pa mu stvaraju niz drutveno-ekonomskih
prednosti u organizaciji i ostvarenju saob.usluga. Visoka mobilnost
koju omoguuje brzu dostavu na odreena mjesta, neophodne koliine
drumskih vozila; U odnosu na druge vidove saob.ima mali obim
eksploatacionih trokova vezanih za poetno-zavrne oberacije. Bra
dostava robe u odnosu na eljezniki i vodeni saob. to omoguuje
smanjivanje potreba primaoca robe u obrtnim sredstvima, nunih
zaliha u makrijalu i gorivu; iroka mogunost organizovanja prevoza
robe u malim koliinama omoguuje primaocu smanjenje potrebnih
obrtnih sredstava i skladinih povrina. Bolja mogunost obezbjeenja
smjetaja robe pri njenom prevozu; Bolja mogunost prilagoavanja
prevoza robe neobinih formi specifinih svojstava;
Pored nabrojanih prednosti, drumski saob ima i niz nedostataka,
zbg kojih posmatramo sa gledita ekonominosti, i ustupa mjesta dr
vidovima saob, a to su:
U poreenju sa dr vidovima transporta, velika potronja goriva u
jedinici prevoza; U odnosu na pomorski, rijeni i eljezniki saob,
visoki koeficijent sopstvene teine voznog porta prema tomai
prevozne robe Niska produktivnost rada u poreenju sa drugim
vidovima saobraaja; Niska efikasnost iskoritenja pogonske snage;
Visoka cijena u prijevozu sa poreenjem sa eljez, i ijenim
transportom na duim relacijama.
Posmatramo sa optedrutvenog aspekta, potujui nabrojane prednosti
i nedostatke, mnogi saob strunjaci smatraju da je najpogodnija
sfera koritenja drumskog saobraaja za:
Prevoz robe na kratka rastojanja, dostava robe od proizvoaa do
eljeznice i vodenog saob.; Prevoz na vea raspojanja brzokvarljive i
skupocjene robe; Obavljanje prevoza vezanih za opsluivanje
meupoganskih procesa u industriji, graevinstru i poljoprivredi.
Znai drumski zaobraaj ima iroke mogunosti prevoza, a naroito je
pogodan za brz prevoz denane robe i masovnih utovara i istovar u
tzv prevozima od vrata do vrata U tim sluajevima njegovi jedinini
trokovi su manji nego na eljeznici. Dalje, spremnost za saob u
svakom trenutku u razliitim putnim uslovima. Njegove prednosti su
jo: bri prevoz veih grupa putnika busevima na kratka i srednja
rastojanja, pri niskim jedininim trokovima prevoza, znatna
frekvencija vonje, brz prevoz pojedinnih putnika, ili manjih grupa
putniim autom na proizvoljna rasojanja, pri relativno viskoim
jedininim trokovima prevoza, zavisno od potreba. ZRANI SAOBRAAJ U
prevozu putnika poeo se razvijati poetkom prolog vijeka. On ima
poseban znaaj u putnikim prevozima, dok u prevozu robe jo uvijek
ima skromnu ulogu.
Zbg visoke cijene prevoza, zracni saobraaj je pogodan za
transport najskupljih brzokvarljivih roba, a isto tako i za
transport roba u rejone i punktove tesko dostupne dr.vidovima saob.
Sto se tice prevoza putnika, ova grana ima dobre prespektive,
posebno kod zemalja sa velikim geografskim pronstanstvom.
Najvaznije prednosti zracnog transporta u pogledu prevoza putnika:
brzo kvarljive robe, velika brzina saob. kao i mogucnost obavljanja
prevoza u rejone i punktove nedostupne zeljeznickom, drumskom i
vodenom saob. Isto tako znacajne prednosti zracnog saob. u odnosu
na druge vidove transporta mogu se smatrati manji troskovi na
objekte ( ureaji) i eksploataciju zranih linija zbog ega mogu biti
ograniavane i na putevima sa malim tokovima putnika. Kao najvei
nedostatci zranog transporta smatraju se: nizak koeficijent
iskoritenja teine ( oko 25% - 30 % ) veliki gubitak energije, a
isto tako znatno vee nego kod drugih grana saobraaja, uee potronje
goriva po jedinici prevozne usluge. CJEVOVODNI TRANSPORT Koritenje
cjevovoda u strukturi transporta otpoelo je u dr polovini 19.st.
prvi cjevovod je sagraen u SAD 1865.godine, drugi u Rusiji 1876.,
pri emu nisu predstavljali sredstva javnog transporta, ve samo
sastavni dio prozvedenog procesa u preduzeima za proizvodnju nafte,
iji je bio zadatak prostorno premjetanje nafte, od mjesta dobivanja
do eljeznike stanice ili nafte preraivakog punkta, lociranog u
neposrednoj blizini. Posljednjih godina naglim irenjem potreba i
potronje nafte, naftalnih proizvoda i gasa, dolazi do brzog razvoja
cjevovodnog transporta. Najkarakteristinija svojstva koja
predodreuju ekonomsku cjelishodnost njegovog koritenja pri
transportu nafte, naftnih proizvoda i gasa su:
Neprekidnost toka koji obezbjeuje redovnost dostave nafte,
naftnih proizvoda i gasa primaocu; Visok stepen mehanizacije
radova, koja obezbjeuje znatno veu proizvodnost roda nego kod dr
vidova transporta; Visok stepen hermetinosti koja smanjuje gubitke
pri transportovanju; Jednorodnost izgradnje to obezbjeuje znatno
manje, nego u eljeznikom i drumskom saobraaju, uee investicionih
ulaganja; Manja nego kod ostalih potronja goriva; Znatno manja,
nego u eljez.i drumskom saob., cjena kotanja proizvoda;
Treba oekivati da e, zahvaljujui raznim prednostima u pogledu
transporta, pojedinih roba i dalje rasti obim prevoza ovim vidom
transporta.
POJAM I ZNAAJ INTEGRALNOG I KOMBINOVANOG SAOBRAAJA
Ni jedna grana saob ne moe sama da udovolji svim zahtjevima
korisnika prevoza i drutva u cjelini. Kako svaka od njih u odreenim
uslovima i transportnim fazama ima odreene prednosti u odnosu na
druge, one se meusobno povezuju i dopunjavaju u proscesu
transporta. Da bi se ovo ostvarilo neophodno je da se uvedu nove
transportne tehnologije koje obezbjeuju meusobnu saradnju razliitih
grana saobraaja i racionalno koritenje transportnih kapaciteta. Te
nove tehnologije obiljeja su integralnog transporta. Tehnologije
integralnog transporta podrazumijevaju integraciju vie saob grana u
prijevozu, od proizvoaa do potroaa, primjenom standardnih tovoarnih
jedinica bez promjene transportnog suda. Kao tovarne jedinice
primjenjuju se razna sredstva: paleta, kontenjer, izmjenjivi
transportni sanduci, polupirkolice sa i bez tegljaa. Prema vrsti
proizvoda i naina njihovog pakovanja razlikuju se transportne
manipulativne jedinice: rukovanje tereta i otpreme. JEDINICA
RUKOVANJA ili jedinica pakovanja predstavlja predmete koji su
pripremljeni za transportovanje ili skladitenje vrea, kutije,
sanduci...) JEDINICA TERETA je manji ili vei kompletni paket sloen
od jedinica rukovanja: jedinica tereta je ukrupljena transportna
jedinca. JEDINICA OTPREME (poiljke) u eljez.saob jedan vagon u dr
granama mogu se javiti kamioni, leper i brod. U dosadanjem razvoju
transportnog sistema u naoj zemlji karakteristina je usitnjenost i
razliitost u koncepcijama organizovanja i izvrenja procesa
transporta. U tom smislu javila se potreba da se obezbjedi primjena
savremenog sistema transporta koordiniranim organizovanjem
prevoznog procesa od mjesta ukljuivanja do odredinog mjesta tereta,
u saradnju i zajedniko uee u transportu vie nosioca transporta, sa
ciljem da se stvaranjem sistema transportnog lanca postigne
optimalan stepen efikasnosti i racionalnosti transportnog
transportnog procesa. S obzirom na svoje neosporne prednosti ovaj
sistem je u svijetu ve obezbjedio veoma iroku primjenu. Meutim u
naoj zemlji se nalazi tek u poetnoj fazi razvoja. Savremene
tehnologije transporta obuhvataju razne tehnoloke procese ime se
usklaivanje vri na razliite naine i razliitim sredstvima.
TEHNOLOGIJA je primjenjena nauka znanja i vjetina u iznalaenju
odgovarajuih naina izvrenja transportne usluge ili obrade predmeta
uz pomo sredstava za proizvodnju. TEHNOLOKI PROCES predstavlja skup
odeenog broja meusobno ustaljenih i povezanih tehnolokih
karakteristika ili operacija.
Savremeni uslovi ivota, intezivan razvoj privrede i drutva
stvaraju potrebe za novom savremenom transportnom tehnologijom i
organizacijom savremenih transportnih procesa.
PROJEKCIJA RAZVOJA TRANSPORTNOG SISTEMA BIH-A U NAREDNOM PERIODU
Ope,privredni i drustveni razvoj BIH i pored postignutih znacajnih
razvojnih rezultata uslovio je da BIH transportni sistem znatno
zaostane kao rezultat naslijedene zaostalosti i sporijeg tempa
razvoja pojedinih grana transporta prema opcem,privrednom
razvitku.Takvi uslovi nalaze potrebu brzeg razvoja BIH transporta u
cjelini i posebno njegovih pojedinih podsistemskih djelova.A
posebno agresije sto se dogodila na BIH od 1992-1995 da je unistena
saobracajna infrastruktura i saobracajna sredstva(naucni skup
1993).U pogledu ocjene buduceg razvoja BIH transportnog sistema do
sada ispoljeni i predhodno izlozeni razvojni brendovi i strukturne
promjene u proizvodnji i potrosnji materijalnih dobara,upucuju na
zakljucak da u bliskom narednom preiodu treba ocekivati sljedece:
1,Dalje povecanje ukupnog obima transportnog rada kao rezultat
drzavnog drustvenog plana predvidenog rasta svih vidova proizvodnje
i potrosnje materijalnih dobara porasta racionalnog dohotka
drustvenog standarda otvaranje novih prirodnih resursa i povecanje
turistickog promet sto se sve sumnjivo pozitivno djelovati na dalji
rast svih grana transporta uz dalju preraspodjelju transportnih
supstrata izmedu pojedinih vidova transporta a u skladu s njihovom
ulogom i finkcijom na trzistu kao i mjerama ekonomsko-saobracajne
polotike 2.Efikasnije poduzimanje mjera za realizaciju drustvenog
dogovora u saobracajnoj politici a posebno u domenu koordinacije
rada saobracajnih grana kako izmedu pojedinih grana tako i izmedu
nosioca transportnog procesa i korisnika transportnih usluga ,sto
ce ne sumnjivo usloviti povecanje efikasnostii drustvene
racionalnosti transp.sistema.Unapredivanje
tehnike,tehnologije,organizacije transporta povecanje kvalitetA
transportnih usluga,organizovanja integralnog i kombinovanog
transporta. 3.Dalja organizacija,nastanak kapitalnog remonta
osnovne mreze eljeznickih pruga racionalizacija i reorganizacija
transporta na sporednim elj.prugama izgradnji pocetnih dionica
novih elj.pruga koji se predvidaju u cilju kompletiranja i
homogenizacije elj.transportnog sistema
,izgradnja,,rekonstrukcija,modernizacija elj. Cvorova,kompletiranje
vucnog i voznog parka kao i sira primjena racionalnijih sistema
transporta. 4.Dalja izgradnja,rekonstrukcija i poboljsanje
kvalitetnije strukture putne mreze odnodno njena organizacija i
intezivnije odrzavanje s ciljem sto bolje teritorijalne povezanosti
savremenom mrezom puteva citavog podrucja drzave prvensteno
rekonstrukcijom i modernizacijom putne mreze na magistralnim putnim
pravcima a zatim modernizacijom putne mreze na pravcima i
podrucjima na kojima drumski transport predstavlja osnovni vid
saobracaja izgradnjom obilazni saobracajnica oko naselja u kojim
gustina naseljenosti nalaze hitnu intervenciju izgradnjom putnih
dionicakojima se obezbjeduje povezivanje saobracaja novostecenih
naselja i novorazvijenih podrucja,izvrsenje radova na putevima koji
su neophodni s stanovista bezbjednosti saobracaja ,izgradnjom
dionica,puteva radi izbjegavanja velikih prevoja koji otezavaju
normalno odvijanje saobracaja narocito zimi,rekonstrukcijom ili
zamjenom dotrajalih i unistenih mostova tokom agresije na BIH i
drugih putnih objekata.Ukljucivanje u putnu evropsku mrezu kroz
izgradnju koridora 5C kroz bih.
5.Dalji razvoj drumskog motornog transportnog prvenstveno putem
racionalizacije postojece nedovoljno efikasnog procesa
rada,aktiviranje postojeci,uslovima za postavljanje procesa
integracije,tipizacije i standardizacije transportnih i ostalih
kapaciteta ,uvodenjem racionalnijih sistema,manipulisanje
teretom,kvalitetnijom organizacijom kombinovanog linijskog i
integralnog transporta,zajednickim i pojedinacnim unapredivanjem
svih oblika prijevoza putnika u medugradskom prigradskom saobracaju
i dr. 6.Dalje unapredivanje rijecnog transpotra postepenim
prelaskom na organizovane reakcije za regulaciju i efikasno
iskoristavanje rijecnih plovnih puteva u drzavi prosirenjem i
modernizacijom pristupacnih kapaciteta prvenstveno na rijeci Sani,a
posebno sirem koristenju sistema kombinovanog(integralnog)
transporta ,pristupim razvojem rijecne flote,kao i pogodnih i
ekonomicnih saobracajnih i transportnih potencijala. 7.Bolje
iskoristavenje mogucnosti koji pruza transport tereta pomorskim
uvodenjem tehnickog unapredenja i razvoja u utovarnom i istovarnim
operacijama i pristupnim prelaskom na formiranje i eksploataciju
pomorskih i pristanisnih jedinica prvenstveno izgradnjom pristupnih
terminala.Formiranje luke Ploe za B IH u dogovoru s Hrvatskom.
8.Dalji porasta obima prevoza u zracnom transportu s obzirom na
planiranu modernizaciju BIH aerodroma i njohovo osposobljavanje za
prihvat savremenih zracnih letilica u zracnom transportu,izgradnja
na teritoriji drzavne dodatne mreze ,sekundarni i tercijalnih
aerodroma,formirane sopstvene zracne flote za obavljanje transporta
i prijevoza putnika,dalje unapredenje organizacije prevoza putnika,
sto s+ce sve svakako stimulativno djelovati na opredjeljenje putnik
na vece koristenje ovog vida transporta. 9.Dalji porast ovog vida
transporta,tecni i gasoviti goriva u cjevovodnom transportu s
obzirom na postojeci dalji rad na povecanje propisanih moci
novoizgradenog i planiranog z izgradnju BIH cjevovodnog transporta.
10.Dalji porast obima prevoza u nasim gradovima s obzirom na
intezivnije drustveno ekonomski razvoj gradova kao i sve
opravdanije potrebe supstitucije prevoza putnika individualim
putnickim cestama,znatno racionalniji i ekonomicnijim sredstvima
javnog gradskog prevoza narocito u uslovima sve ozbiljnije
zagusenosti gradskih saobracajnica izazvane na zadrzivim rasto
individualne motorizacije. 11.Dalji nastavak tendencije rasta obima
usluga PTT kao posebnog sistema u odnosu na ostale grane transporta
u skladu s koncepcijama razvoja telekomunikacijskog sistema BIH a
posebno transporta postanskih posiljki kao znacajnog razvoja i
unapredenja saobracajnog sistema u cjelini. Kao sto se vidi uopce
posmatrajuci u tekucim predstojecem planskom periodu s obzirom na
stabilizacioni karakter savremenog perioda u BIH.Uglavnom se
predvida stvarenje osnova za punu realizaciju kapitalnih promjena u
sljedecima fazama razvoja BIH transportnog sistema s iljem njegove
tehnosloske optimalizacije i minimalizacije transportnih troskova
pri cemu se ne smiju ispustiti iz vida i odredene tedencije koji se
u nastupajucem razvojnom periodu mogle djelovati i u suprotnom
smislu kao sto su : a)relativno usporavanje dinamike rasta opcih
privrednih djelatnosti kao rezultat mjere i stabilizacije BIH
privrede
b)nastavak ispoljenih tendencija smanjenja reproduktivne
sposobnosti nasilaca saobracajne aktivnosti kao rezultat primjene
mjera stabilizacione politike limitiranja cijena prijevozni usluga.
c)nepostivanje usvojenih nacela saobracajne politike od strane
pojedinih znacajni nosilacatransportnog procesa i time usporavanja
zacrtanih razvojnih planova u praksi. d)za postavljanje zajednickog
interesa na planu kooridnacije rasta pojedinih grana i vidova
transporta kao i na planu unapredenja granskih i integrisanih
integracioni procesa. Nema sumnje da bih intezivniji oblici
djelovanja prometnih cinilaca razvoja u osjetnom stepenu
usporavajuce djelovali na unaprijedenje transportnih sistema i
kvalitativno i kvantitativno uvazavali njegov zeljeni razvojni
indentitet.....
VERTIKALNI TRANSPORT (LIFT) Prvi liftovi bili su izgraeni na
parni pogon i koristili su se u poslovnim zgradama i to su bili
stalno pokretni liftovi.Brzina tih liftova iznosila je 0.6
m/s.Kasnije se koriste liftovi na elektrini pogon (elektromotorom)
i ureajem za sigurnosno voenje lifta. 1854 god. gradi se prvi
neboder sa sigurnim liftom. 1932 god. izgraena je najvea zgrada
(AVENIJA MENHETN) ,visoka 380 m sa 102 sprata,a imala je 22
lifta.Za dizanje tereta na vee i velike visine,te izvoz iz dubokih
jamskih prostorija,za servisiranje i popravke na visokim zgradama i
tornjevima,te prijenos materijala na graevinske
objekte,upotrebljavaju se liftovi,samohodne platforme i rudnika
izvozna postrojenja.Liftovi su ureaji kojima se ljudi transportuju
na vertikalnom pravcu na tovarnoj povrsini,voenoj vodeim inama.Ova
tovarna povrina,zajedno sa bonim zidovima i krovom,zove se kabina
lifta.Vodee ine ine eline poluge.Vrata lifta mogu se otvoriti samo
onda kada se kabina lifta nalazi na visini odgovarajueg
sprata.Kabina visi u vertikalnom elinom okviru,za iji su gornji
kraj privrena dva ili vie elina ueta,a u donjem dijelu okvira
ugraen je PADOBRAN koji kabinu koi i blokira ako se neko ue prekine
ili se brzina vonje prema nadole naglo poveava.Pogonska maina lifta
se sastoji od elektromotora,konice,punog prenosa i pogonskog
toka.Uad su prebaena preko toka u kome su izvedeni ljebovi tako da
jedni krajevi budu za kabinom lifta,a na druge se kai protuteg koji
visi u oknu.Ovi protutegovi imaju teinu kabine tako da ova
raspodjela teretu obezbjeuje trenje,dovoljno da bi se pogonska
snaga prenijela na kabinu.Pored ovih obinih imamo jo i hidrauline
liftove,kao i liftove na beskrajnom lancu (paternover).Brzina
liftova varira prema visini okna i prema namjeni.Normalna brzina
lifta u stambenoj zgradi iznosi 0.6 1 m/s, u poslovnoj 1.25 m/s,a u
viespratnicama je 3.7 m/s. P + 5 - 1.0 m/s, P + (6-9) 1.6 m/s, P +
(10-14) 2.5 m/s, P + (15-19) 3.2 m/s, P + (20-30) 4.0 m/s Ubrzanje
-0.4 0.6 m/s2 0.8 1.2 m/2 stambene zgrade poslovne zgrade
Po nainu pogona liftovi se dijele na mehanike i
hidraulike.Najiru primjenu imaju elektromehaniki liftovi.Liftovi
mogu biti i teretni,te unutranji i spoljanji.Po kapacitetu mogu
biti
do 400 kg,400-1200 kg,1200-2000 kg i preko 2000 kg.Opte
karakteristike vertikalnog transporta su: -mogunost savladavanja
bilo kojih visina i nagiba -jeftin transport -velika nosivost i
mogunost dueg boravka u prevoznom sredstvu u sluaju kvara. Nosivost
lifta: -mali 4-6 putnika-srednji 4-12 putnika-veliki 24 do 30
putnika
