Embed Size (px)
Citation preview
2. REGIONALNE INTEGRACIJE
2.1. Opšti i teorijski pristup regionalnim integracijamaRegionalne ekonomske integracije su različiti oblici fuzija nacionalnog, regionalnog i međunarodnog nivoa. Ekonomske integracije se stvaraju između država ili njihovih dijelova (regiona). One se dalje mogu integrisati na državnom ili međudržavnom nivou. Motivi za integracije nacionalnih privreda se nalaze u realizaciji mnogiih ciljeva, kao što su otklanjanje carinskih i necarinskih barijera, eliminacija drugih ograničenja koja ograničavaju međunarodnu trgovinu itd. Integracije obezbjeđuju slobodu kretanja ljudi i kapitala, ali i ostalih proizvodnih faktora. Dakle, suština ekonomskih integracija je uglavnom, unaprjeđenje trgovine kroz paralelne procese ograničenja i liberalizacije. Polazna pozicija za izučavanje ovih fenomena je liberalizacija između članica integracije, dok u odnosu na treće zemlje postoje ili se uvode nove trgovinske barijere. Savremene regionalne integracije su funkcionalni oblici organizacije između različitih država. Postoje i integracije koje nastaju iz vojno-bezbjednosnih, političkih, ekoloških i drugih razloga, ali i njihovih kombinacija. Dakle, regionalne integracije su specifičan vid udruživanja različitih ekonomskih, političkih ili geografskih prostora. Funkcionisanje regionalnih integracija je vremenom doprinijelo stvaranju mnogih teorija, od federalista, konfederalista, nacionalista, funkcionalista itd.1 Razlike su u dostignutom nivou političkih, demokratskih ili ekonomskih odnosa.2 Mjere na planu regionalnih integracija imaju cilj eliminaciju prepreka integracijama. Dalje, primjenjuju se i mjere harmonizacije, onda kada su integracioni procesi već u završnim fazama. Strategijske ekonomske integracije su udruživanja država (obično susjednih) u cilju zaštite od nelojalnog uvoza, dok se druge mogu odnositi na integracije radi povećanja trgovinske razmjene geografski ili politički bliskih zemalja u odnosu na ostale zemlje. Na stvaranje strategijskih ekonomskih blokova snažno utiču i globalni ekonomski procesi. Federalne oblike integracija karakteriše postojanje nadnacionalnih institucija, gdje god postoji mogućnost efikasnijeg funkcionisanja centralnog (federalnog) nivoa. Tako i politička moć prelazi sa nacionalnog na nadnacionalni nivo. S druge strane, funkcionalisti se zalažu za institucije koje će biti zajednički vođene od strane zemalja i u kojima će se reforme ka snažnim integracijama dešavati "korak po korak." Ovaj vid integracija podrazumijeva visok stepen komunitarnosti, tolerancije i prava na veto članica integrisane zajednice. Funkcionalistima i federalistima su suprostavljeni nacionalisti. Oni preferiraju integracije uz zadržavanje visokog stepena suvereniteta i nacionalnog identiteta članica zajednice, pa stoga u pluralnim političkim društvima često opstruišu federaliste i funkcionaliste.
Teorijski, postoji nekoliko osnovnih oblika ekonomskih integracija. Balasa3 je 1961. god. postavio koncept koji se sastoji od pet faza (oblika regionalnog udruživanja) kroz koje prolaze i u kojima se mogu naći regionalne integracije. Balasine faze integracija su iz sadašnje perspektive zastarjele, ali su još uvijek aktuelne zbog izučavanja 1 O problemima evropskog konstitucionalizma vidjeti u Lenaerts, K., Constitutionalism and the Many Faces of Federalism, American Journal of Comparative Law 38, 1990, p. 205.; Koleman, Dž., Savest Evrope, VEGA, Novi Sad, 2003.; Mancini, F., The Making of a Constitution of the Europe, Common Market Law Review 26, 1989, p. 595 ili u Joerges, C. And Neyer, Multi-Level Governance, Deliberative Politics and the Role of Law, European University Institute, Working Paper RSC, 1997. i dr. 2 O teoriji konstitucionalnih i postkonstitucionalnih ugovora i osnovama društvenih sloboda vidjeti u Bjukenen Džejms, Granice slobode, DERETA, Beograd, 2002. god. str. 31-103. i dr. 3 Balassa je ugledni ekonomista koji se bavio izučavanjem makroekonomskih problema i efektima integracija.
doktrinarnih, istorijskih, ekonomskih i političkih pogleda, razloga i motiva nastajanja velikih integracija.4 Pored Balase za razvoj teorije evropskih integracija najzaslužniji su Mid (Meade) i Timbergen sa radovima objavljenim 1953. i 1954. god. Suština tih i ostalih pogleda na oblike organizovanja regionalnih ekonomskih integracija se može sumirati u sljedećim strukturama:
Zona slobodne trgovine je preferencijalni sporazum između država. On se odnosi na uklanjanje svih carinskih i kvantitativnih (necarinskih) ograničenja u trgovini između članica zone. Ovaj oblik udruživanja podrazumijeva da svaka država zadrži carinsku tarifu i trgovinske propise prema trećim zemljama. Najveći nedostatak ovog oblika ekonomske integracije je pojava tzv. skretanja trgovine (trade deflection). Uvoz iz trećih zemalja u zonu slobodne trgovine je vođen tržišnim principima i neminovno se obavlja preko zemlje sa najmanjim carinskim opterećenjem. Poslije procedure uvoza, zemlja članica zone slobodne trgovine autonomno formira cijenu robe. To joj omogućava najkonkurentniju poziciju na cijelom području zone slobodne trgovine, čak i bez rasta produktivnosti rada. Kako trgovinska razmjena sa članicama zone nema ograničenja takav oblik trgovine sa trećim zemljama može dovesti do povlašćenog položaja i narušiti tržišne odnose u zoni slobodne trgovine. Zato je ključni problem funkcionisanja zone slobodne trgovine način regulisanja pravila o porijeklu koja se primjenjuju na cjelokupan uvoz u zonu slobodne trgovine. Takođe, jedan od većih problema koji se mogu desiti u zoni slobodne trgovine je elaboriran u sljedećem primjeru. Pretpostavimo da tri zemlje odluče da formiraju zonu slobodne trgovine. Svaka od njih različito formira nivo carina na uvoz poljoprivrednih proizvoda iz trećih zemalja na sljedeći način: zemlja A 5%, zemlja B 10% i zemlja C 30%. Pretpostavimo da zemlja C želi zaštitu domaćih proizvođača poljoprivrednih proizvoda, pa je zbog toga formirala visok nivo carina. Nakon određenog vremena zemlja C je odlučila da joj ciljno tržište za izvoz njenih poljoprivrednih proizvoda bude zemlja A, upravo zbog nižih uvoznih carina poljoprivrednih proizvoda. Problem se javlja kod ponovnog uvoza ovih roba u zemlju C, jer se sada njihova politika zaštite domaće poljoprivrede tretira kao protekcionistička, što u savremenim trgovinskim odnosima nije dozvoljeno. Pored poljoprivrede, konkretni problemi su često prisutni u trgovini motornim vozilima, saobraćaju, elektronskim uređajima i sl.
Grafikon 2.1. prikazuje funkcionisanje zone slobodne trgovine. Na njemu se analizira situacija stvaranja zone slobodne trgovine između samo dvije zemlje, i to referentne zemlje (zemlje domaćina) i zemlje partnera koja je odlučila da sa referentnom zemljom uđe u ovu integraciju. Naravno, ovo je simplificirani primjer koji pretpostavlja brojna ograničenja i pretpostavke.
4 O liberalizaciji tržišta Balassa piše šezdesetih godina prošlog vijeka u: Balassa B., Trade liberalization and "revaled" comparative advantage, Manchester Schol of Economics and Social Studies, 1965. i Balassa B., Trade liberalization among industrial countries, Mc. Graw-Hill, New York, 1967.
2
Grafikon 2.1.: Zona slobodne trgovine na primjeru dvije zemlje
U zoni slobodne trgovine zemlje članice ukidaju međusobne carine, ali mogu zadržati zatečene carinske stope za vanjsko tržište. Zona slobodne trgovine uspostavlja novu situaciju u kojoj zemlja sa višim cijenama OPmax uvozi robe bez carinskog opterećenja iz zemlje partnera u slobodnoj trgovinskoj zoni, po nižoj cijeni OP. Najveća mogućnost je uvoz cjelokupne proizvodnje iz zemlje partnera. Ova situacija je značajna sa aspekta veličine zemalja. Zbog toga, ako je partnerska zemlja relativno manja od referentne zemlje, ona će moći ostvariti dodatni rast koji generiše rast izvoza u drugu (ili druge) zemlje zone. Cijene u referentnoj zemlji će se uspostaviti na nivou svjetskih cijena, uvećanih za iznos carine u zemlji partneru. Tako dolazi do stvaranja efekta "trade deflection" koji je rezultat novonastale situacije u kojoj zemlja partner obezbjeđuje tražnju u referentnoj zemlji, a istovremeno vrši uvoz sa svjetskog tržišta. Ukupni efekti stvaranja zone slobodne trgovine između zemalja zavise od odnosa ponude i tražnje među njima. Ali, vratimo se na formiranje cijena u zoni. Kada se ova dva tržišta fuzionišu, djelovanjem tržišnih zakona će neminovno doći do tzv. spillover efekata u sektoru cijena. Tako će cijene u referentnoj zemlji pasti na nivo P', dok će cijene u zemlji partneru porasti sa nivoa P na nivo P'. Dakle, ujednačiće se cijene u obe zemlje, jer se poslije potpisivanja sporazuma nalaze u istom tržišnom sistemu. Poslije tog prilagođavanja proizvođači iz zemlje partnera će povećati proizvodnju sa 0Q5 na 0Q6. To će povoljno uticati na privredu ove članice zone i popraviti njenu makroekonomsku poziciju (osnovna makroekonomska pretpostavka je, da eksterni rast proizvodnje djeluje na rast outputa, pad stope nezaposlenosti, rast akumulacije i stabilnost u sektoru cijena).Međutim, proizvođači iz zemlje partnera će i dalje kupovati količine roba 0Q5, jer će ta članica zone nastaviti uvoziti robe po svjetskim cijenama uvećanim za carinu. Šrafirani pravougaonik prikazuje efekte od carina (za zemlju partnera) od realizacije uvoza sa svjetskog tržišta. Neto efekti referentne zemlje su u suficitu koji izaziva efekat trade creation (zbir površna dva šrafirana trougla) i gubitak zbog pojave efekta trade diversion (površina
3
šrafiranog pravougaonika), jer sav uvoz (Q2Q1) poslije ulaska u zonu dolazi iz zemlje partnera, a ne kao prije sa svjetskog tržišta. U stvari, zbog uloge zemlje partnera u zoni dolazi do ukupnog rasta uvoza u zonu slobodne trgovine za količine 0Q5-Q2Q1. Ova razlika predstavlja efekat trade creation koji se u zoni javlja zbog uticaja partnerske zemlje. Već na prvi pogled je vidljivo da je zona slobodne trgovine složena integraciona struktura. Prethodni primjer obuhvata zonu od samo dvije zemlje. Kod zona sa više zemalja problemi poslije integracija se dodatno komplikuju, posebno ukoliko je riječ o zemljama koje nemaju modernu i efikasnu izvršnu vlast i institucije (vlade, carinske službe, granične službe, organe bezbjednosti, komore i sl.). U tim slučajevima se događaju velike špekulativne preraspodjele između članica zone koje nisu rezultat dogovorene politike.
Carinska unija je oblik ekonomske integracije koji predstavlja složeniju varijantu zone slobodne trgovine.5 Razlika se ogleda u primjeni carinske politike. U okviru carinske unije, članice prema nečlanicama unije formiraju zajedničku carinsku tarifu. Ovaj oblik integracija primjenjuje jedinstvenu uvoznu tarifnu politiku, zadržavajući karakteristike zone slobodne trgovine u odnosu na njihovu unutrašnju razmjenu. Ključna prednost carinske unije nad zonom slobodne trgovine je u tome što nema skretanja trgovine. Tako se uvoznici iz carinske unije i proizvođači iz trećih zemalja sprečavaju da za uvoz koriste zemlju sa najnižim carinskim stopama. Druga prednost carinske unije je ostvarenje "velikog tržišta" i njegova konkurentnost. Dokazano je da eliminacija međusobnih carinskih troškova i harmonizacija prema ostatku svijeta obezbjeđuje niže troškove, rast eksterne konkurentnosti i profita, te poboljšava položaj u međunarodnoj razmjeni roba i usluga.
Zajedničko tržište je karakteristično po uklanjanju preostalih trgovinskih barijera koje postoje u trgovini među članicama ove integracone strukture. Svi tržišni akteri na zajedničkom tržištu imaju jednaka prava i obaveze, bez obzira na zemlju porijekla ili mjesta gde je registrovano sjedište. Faktori proizvodnje imaju slobodu kretanja, isto kao i sami proizvodi kojima se trguje unutar zajedničkog tržišta, pa je kretanje ljudi, kapitala, roba i usluga brže i efikasnije. Zajedničko tržište predstavlja veliki izazov i grandiozno društveno dostignuće moderne epohe.
Ekonomska i monetarna unija predstavlja najkompleksniju integracionu strukturu koja sa može formirati u savremenom svijetu. Karakteristična je po tome što sve članice prihvataju jedinstvenu valutu, a samim tim, i vođenje zajedničke monetarne politike. Isto tako, monetarna unija podrazumijeva saradnju zemalja članica preko raznovrsnih politika koje se implementiraju na zajedničkom tržištu. Tako npr. u EU, kao najvećoj i najkompleksnijoj ekonomskoj integraciji ima dvadesetak zajedničkih (komunitarnih) politika. One se usaglašavaju na nižim ili višim instancama odlučivanja. Ovaj pristup zahtijeva visok stepen harmonizacije, posebno kod usaglašavanja fiskalne i kreditne politike. U ovakvim unijama centralne bankarske institucije su odgovorne za kretanja u monetarnoj sferi i kreiranje monetarne politike. Pored drugih poslova, one vrše i kontinuiranu koordinaciju sa monetarnim vlastima zemalja članica unije.
5 O efektima carinskih integracija na blagostanje vidjeti u radu: John Mc Millan and Ewen McCann, Welfare Effects in Customs Unions, The Economic Journal, vol. 91, No. 363, 1981.
4
Ekonomska i monetarna unija obično nastaje kao nastavak integracionih procesa u onim zemljama i zajednicama gdje je već stvoreno zajedničko tržište pa se na njemu kroz uvođenje jedinstvene valute ostvaruju dodatni sinergički efekti.
Ekonomska i politička unija predstavlja sveobuhvatniju integraciju federacije i njenih članica (npr. SAD). Ekonomske i političke unije kao najsloženiji oblici regionalnih integracija konstituišu zajedničke (centralne) političke i demokratske institucije. One vrše funkciju upravljanja zajednicom i rješavaju nadnacionalna pitanja. Suverenitet zemalja članica je u ovakvom obliku organizovanja marginalizovan (uzmimo primjer uticaja države Ohajo na SAD)
Pored osnovnih, moguće su i modifikacije međunarodnih ekonomskih integracija, kao što su:
Sporazum o preferencijalnoj carinskoj tarifi, koji podrazumijeva niže carinske stope u međusobnoj trgovini među zemljama potpisnicama u odnosu na stope primjenjene za ostale zemlje. Preferencijali se mogu odnositi na ukupnu robnu razmjenu ili samo na određene proizvode. Tako npr. država A koja predstavlja veliko svjetsko tržište ukida carine na uvoz roba koje su porijeklom iz države B zbog geopolitičkih ili ekonomskih razloga. Tada država B stiče povoljniju poziciju na tržištu zemlje A, bez obzira na rast produktivnosti rada.
Djelimična carinska unija se javlja u ranim fazama evolucije carinske ili ekonomske unije kada zemlje članice zadržavaju postojeće stope carinskih tarifa na međusobnu trgovinu, a prihvataju zajedničku tarifnu politiku u odnosu na treće zemlje. Ovakav oblik carinske unije je nesavršen i služio je, uglavnom, kao prelazni period do stvaranja potpune carinske unije.
Na osnovu prethodno izloženog vidljivo je da u ekonomskoj praksi postoje raznovrsne mogućnosti udruživanja među državama, koje imaju volju da dio svojih ingerencija i suvereniteta prenesu na supranacionalni nivo. Postoji veliki teorijski i praktični fundus iz ove oblasti društvenog života. No, proširena verzija mogućih integracionih nivoa prema Balassi je rekapitulacija događanja u ovoj oblasti (tabela 2.2.)
Tabela 2.2.: Nivoi ekonomskih integracija prema BalassiNivo Opis Karakteristike Primjer
0 Regionalna autarkija Bilateralni trgovinski Japan pri ulasku u Sporazum ASEANA Slobodna trgovinska zona Carine i kvote uklonjene ali NAFTA, EFTA zadržane za treće zemlje B Carinska unija Carine i kvote interno uklonjene Mercosur6-pokušaj ali su zadržane carine prema integracije zemalja trećim zemljama Južne Amerike C Zajedničko tržište Sloboda kretanja faktora proiz- EU (prije EMU) vodnje, roba i usluga
6 Latinoamerička integracija kojoj pripadaju Argentina, Brazil, Čile, Paragvaj i Urugvaj.
5
D Ekonomska unija Harmonizacija nacionalnih Zajedničke politike; politika i prenos ingerencija npr. u EU politika na nadnacionalni nivo konkurencijeE Monetarna unija Jedinstvena valuta i jedna EMU i ECB u EU centralna bankaF Fiskalna unija Harmonizacija poreskog Pojedine faze sektora; fiskalni suverenitet razvoja EU G Politička unija Političke i demokratske SAD, Kanada, institucije na nadnacional- Švajcarska nom nivouIzvor: Patrick M, Croweley, Before and Beyond EMU, Rantledge, London, 2002. god.
2.2. Modeli regionalnih integracija2.2.1. Statički model regionalnih integracijaTeorijski aspekti carinske unije su u najvećoj mjeri vezani za Vajnera7 (Viner, 1950.). On je prezentovao svoju teoriju u vremenu kada su u Evropi postojali različiti interesi i pogledi u vezi evropskih integracija. Smatrao je da nediskriminatorska trgovinska politika bez barijera među zemljama donosi korist za sve članice integrisanog tržišta. Prema Vajneru, ovaj put je mnogo korisniji od akceptiranja bilateralnih trgovinskih ugovora ili sporazuma. Vajnerove teorije su zasnovane na dva zasebna koncepta: trade creation i trade diversion. Efekat stvaranja trgovine (trade creation) je pozitivni efekat integracija na društveno blagostanje u granicama integrisanog prostora koji je rezultanta zamjene proizvodnje nekog dobra i njegove nabavke iz zemlje partnera koja ga efikasnije (i jeftinije) proizvodi. Efekat skretanje trgovine (trade diversion) se odnosi na realokaciju trgovine od trećih, ka zemljama carinske unije (skuplji proizvođači nekog dobra). Ovaj efekat djeluje na pogoršanje položaja trećih zemalja. Vajnerova teorija tvrdi da efekat stvaranja trgovine podiže nivo blagostanja. Suprotno tome, skretanje trgovine smanjuje nivo blagostanja.8 Dakle, efeketi trade creation ili stvaranje trgovine su pozitivni efekti ekonomskih integracija na blagostanje u integrisanoj zoni, nastali zbog efikasnijeg korišćenja proizvodnih faktora. Efekti podrazumijevaju da zemlja A kupuje proizvod iz zemlje B, (članice carinske unije) u kojoj je proizvod najjeftiniji jer je najefikasnije proizveden.
Efekti trade diversion (odvraćenje trgovine) su negativne posljedice integracija na blagostanje u integrisanoj zoni, jer se faktori proizvodnje koriste sa umanjenom efikasnosti u odnosu na stanje prije integracije. Efekat trade diversion u carinskoj uniji postoji kada dvije zemlje članice unije ne kupuju najkvalitetniji proizvod od trećih zemalja, već najjeftiniji (bez carinskih ograničenja) iz zemlje unije, koji nije proizveden na najefikasniji način (tj. najefikasnijom upotrebom faktora proizvodnje). Vajner u svojoj teoriji pretpostavlja da je tražnja neelastična, da postoji konstantnost troškova proizvodnje i zanemaruje efekte carinske politike na potrošnju. Ponuda je
7 Vajner je jedan od velikih ekonomista dvadesetog vijeka. O teorijskim aspektima carinske unije vidjeti u: Viner, The Customs Union Issue, Steven and Sons, London, 1950.8 O efektima Trade diversion i Trade creation vidjeti u: Kandogan Yener, Trade creation and Diversion Effects of Europe's RegionalLiberalisation Agreements, The William Davidson Institute of the Michigan Business School, Working Paper, Number 746, 2005.
6
relativno elastična i ne postoji mogućnosti robnih supstitucija. Dakle, u ovom modelu postoje značajna ograničenja koja ipak nisu umanjila kredibilnost teorije.9
Mid (Meade)10 u svoju teoriju uvodi analizu efekata carinske unije na potrošnju, što značajno povećava njenu upotrebnu vrijednost i naučni kredibilitet. On novostvorenu trgovinu mjeri padom troškova po jedinici proizvoda. S druge strane, odvraćanje trgovine mjeri rastom troškova po jedinici proizvoda. Takav pristup je doveo do sljedećih zaključaka: a) skretanje trgovine može biti korisnije od stvaranja trgovine za potrošnju u državi A koja daje preferencijalni tretman izabranim (preferiranim) dobavljačima. b) ukoliko ne poveća izvoz prema partnerima, država učesnica integracije neće imati korist od trade creation (u odnosu na stanje prije integracije). Takva situacija sa stanovišta partnera može predstavljati skretanje trgovine.
Ako pretpostavimo da države A i B formiraju carinsku uniju, tada se trgovina između država A, B i C može odvijati prema sljedećim varijantama: Prvo, u slučaju da ni država A, ni država B ne proizvode dobro, tada nema skretanja trgovine, a carinska unija se logikom tržišta snabdijeva od najjeftinijeg uvoznika. Drugo, ako država A sama proizvodi referentno dobro (i to čini neefikasno) izbor između domaće proizvodnje i uvoza iz države C će zavisiti od visine carinske tarife carinske unije. U trećem slučaju, referentno dobro se proizvodi u jednoj državi carinske unije i to na najefikasniji način. Ta država isporučuje proizvod na zajedničko tržište carinske unije i bez spoljnotrgovinske zaštite.Konačno, kada obe države koje su članice carinske unije proizvode proizvod, ali na neefikasan način, tada će država sa najnižom ekonomskom efikasnošću snabdijevati cjelokupno tržište unije (što će zavisiti od nivoa zaštite zajedničkom spoljnom tarifom). Moguće su još neke nedovoljno reprezentativne kombinacije proizvodnje i carinske politike. Iz ovog najjednostavnijeg modela se vidi da se i mjerama carinske politike (prije svega visinama tarifnih stopa) može izvršiti realokacija tržišnih tokova određenih proizvoda. U tržišnoj privredi carinska opterećenja kao klasične protekcionističke mjere mogu stimulisati ili destimulisati domaću proizvodnju. Slične posljedice su moguće i na tržištima nečlanica carinske unije. Dakle, može se zaključiti da se preko visina carinskih stopa za pojedine proizvode mogu realocirati gotovo svi proizvodni faktori, prije svega kapital i radna snaga, što carinskoj politici daje izuzetno važnu ulogu u sklopu mjera ekonomske politike.
U cilju objašnjenja statičke teorije carinske unije često se koristi primjer evropskih integracija. Prema njoj, efekti skretanja i stvaranja trgovine se često poništavaju što onemogućava dominaciju jednog u odnosu na drugi efekat. Ipak, u brojnim naučnim radovima dokazano je da su evropske intergacije uticale na stvaranje mnogo višeg nivoa trgovine zemalja članica, u odnosu na efekte skretanja. Vajnerova teorija se uglavnom odnosila na statičke momente analize carinske unije. Pored Vajnera i drugi ugledni ekonomisti su dali svoj doprinos u rješavanju problema iz domena carinske unije i mjerenju njenih efekata u odnosu na kretanja drugih ekonomskih parametara.
9 Pored brojnih Vajnerovih radova, vidjeti: Viner Jakob, The customs Union Issue, Carnegue Endowment for International Peace, 1950. 10 Meade je jedan od najpoznatijih ekonomista svoga doba koji se bavio i funkcionisanjem carinske unije u: Meade, J.E., The Theory of Customs Union, North Holand, Amsterdam, 1955. god. ili Meade, J.E., The Balance of Payments Problems of a European Free Trade Area, Economic Journal, vol. 67, 1957. god., str. 379-396.
7
Tim problemom su se bavili i Timbergen (1962), Balassa (1986), Baldwin (1994), Egger (2000) ali i mnogi drugi, što jasno govori o trajnoj aktuelnosti analiza uticaja carinske politike na ekonomsku politiku. Pored analiza carinske unije Meade (1955) i Lipsey11 (1957) su preferirali istraživanje problematike skretanja i stvaranja trgovine.Vajner je 1965. god. izložio teoriju po kojoj efekti stvaranja i efekti skretanje trgovine donose dobit zemljama članicama carinske unije. Međutim, Vajner i drugi ekonomisti su smatrali da sklapanje sporazuma o carinskoj uniji umanjuje trgovinske barijere na globalnom nivou i doprinosi blagostanju svih svjetskih tržišnih aktera.
2.2.2. Dinamički model regionalnih integracijaDinamički efekti ekonomskih integarcija su značajni za integracije na svjetskom nivou. Posmatrano strukturno, ovaj model je složeniji u odnosu na statički. Dinamička teorija carinske unije na evropskom prostoru je karakteristična po manifestaciji različitih ekonomskih efekata. Većina je konsekventna evropskim integracionim procesima. EU se suočava sa narušavanjem svoje makroekonomske stabilnosti, recesijama, naftnim šokovima12 i svjetskim političkim krizama. Ona se u kontinuitetu zalaže za čuvanje i razvoj konkurentnosti kao temelja opstanka, rješavanje problema trgovinskih barijera kroz standarde u trgovini itd. Zato se u analizama efekata evropskih integracija kroz mnoge primjere ukazuje na stvarne efekte skretanja i stvaranja trgovine.13 Dinamički model determoniše odnose prema ključnim subkomponentama razmjene, kao što su: ekonomija obima, efekti odnosa razmjene i rast konkurencije.
Ekonomija obima. Integracije obezbjeđuju rast tržišta, a veće tržište ima više šansi da bude ekonomski efikasnije i da bolje alocira proizvodnih faktora. Tako npr. velika tržišta omogućavaju kompanijama korišćenje komparativnih prednosti. Te prednosti proističu iz efekata specijalizacije velikih tržišnih aglomeracija. To neminovno dovodi do rasta agregatne tražnje i investicija, utiče na pad fiksnih troškova koji zavise od veličine proizvodnih postrojenja. Djelovanje velikog tržišta pozitivno utiče i na varijabilne troškove. Značajni efekti se mogu aktivirati koncentracijom istraživanja i razvoja.14 Zemlje članice integrisanog tržišnog prostora vrše specijalizaciju svojih privrednih aktivnosti na osnovu dostupnih komparativnih prednosti. Očigledno je da i volumen carinske unije utiče na stvaranje komparativnih prednosti. To dodatno multiplicira specijalizacije, stvarajući povoljne efekte ekonomije obima i privrede integrisanih zemalja generalno dovodi u bolju poziciju prema trećim zemljama. Dakle, ekonomija obima je usko vezana za integracione procese. Više od jednog vijeka, posebno na evropskom tlu, ekonomisti istražuju prednosti velikog tržišta,15 privredu velikog prostora i prednosti velikih postrojenja.16
11 Lipsey je u svojim radovima istraživao sistem opšte ravnoteže i "Pareto optimum", posebno u radu Lipsey R. G. and Lancester K., The General Theory of Second Best, Review of Economic Studies, vol. 24, 1956., p. 11-32. 12 Burda Majkl i Čarls Viploš, Makroekonomija, CLDS, Beograd, 2004. god., pored ostalog, vidi 294-295 str. 13 Sapir npr. (1992) koristi metod "trostrukog izvora" i teoriju diferencirane potrošnje hrane, pića i cigareta. Rast izvoza prve grupe daje pozitivne efekte stvaranja trgovine. Pića i cigareta nisu imale taj trend. Pojavu objašnjava uticajem zajedničke poljoprivredne politike (CAP), što dokazuje vezu regionalnih integracija i stvaranja trgovine. 14 SAD u poslednjih stotinu godina imaju najveća ulaganja u nauku, istraživanje i razvoj.15 Noviju istoriju evropskog prostora obilježavaju ratovi, koji su se uglavnom temeljili na ekspanzionizmu čiji je krajnji cilj bio stvaranje velikog ekonomskog prostora u čemu je prednjačila Njemačka. Tako je u toku Prvog svjetskog rata njemački političar Fridrih Nauman (Friedrich Naumann) izašao sa programom stvaranja velikog ekonomskog prostora sa Njemačkom kao jezgrom te zajednice. Nauman srednjoevropsku ekonomsku zajednicu naziva "Mitteleuropa". Vidi u: Reinhard Opitz, Europastrategien des deutchen Kapitals, 1900-1945., Bonn, 1994. 16 Pored mnogih, navedimo neke savremene istraživače ove problematike: Silberston, Pelkmans, Pratten i drugi.
8
Važno obilježje ekonomije obima je u tome što investiranjem u veći obim proizvodnih kapaciteta padaju prosječni troškovi i preduzeća povećavaju svoj output. Takvo stanje poboljšava makroekonomsku ravnotežu i eksternu konkurentnost. Dakle, ekonomija obima je povezana sa veličinama proizvodnih kapaciteta. No, za potrošnju uvećanog obima proizvodnje neophodno je da raste i nivo agregatne tražnje. Jedno od rješenja za povećanje plasmana moguće je pronaći u stvaranju većih tržišnih prostora, preko ekonomskih regionalnih integracija. Tako se dolazi do uzročno-posljedične veze međudržavnih integracionih procesa i ekonomije obima. S jedne strane, integracije utiču na smanjenje cijena, rast outputa i kupovne moći, dok s druge strane djeluju na rast tržišnog potencijala koji može da apsorbuje uvećanu proizvodnju.
Na ekonomiju obima djeluju troškovi državne administracije. Svaka integracija na međudržavnom nivou dugoročno donosi konkurentsku prednost i korist za sve države integracije. Niži prosječni troškovi administracije po jedinici outputa čine proizvodnju na integrisanom prostoru konkurentnijom. Kada je riječ o razvoju, posebno "visokih tehnologija" nesporno je da rast outputa utiče na pad učešća istraživačko-razvojnih troškova po jedinici proizvodnje. Navedene ekonomske zakonitosti djeluju na kretanja kapitalnih troškova po jedinici outputa. Na mikroekonomskom planu ekonomija preduzeća se kontinuirano bavi efektima efikasnosti i produktivnosti, s jedne, i rasta outputa zbog investiranja u veće kapacitete, s druge strane.
Principi ekonomije obima vrijede za svaki geografski prostor. Na bilo kojoj lokaciji u svijetu vrijedi zakonomjernost da troškovi kapitala rastu sporije od kapaciteta i outputa postrojenja. Jer, npr. postrojenja koja imaju tri puta veći kapacitet u odnosu na neka druga, koštaju manje od tri puta u odnosu na uporedni manji kapacitet. Sve navedeno ukazuje na izuzetan značaj stvaranja velikih tržišta na kojima se mogu valorizovati efekti ekonomije obima. Drugo, uloga ekonomije obima u ekonomskim integracijama je multifunkcionalna, jer zavisi od heterogenih kategorija (kapacitet proizvodnje, troškovi administracije itd.). Posebno je interesantno, kako formiranje carinske unije dovodi do pozitivnih efekata ekonomije obima.17 S druge strane, ekonomiste posebno interesuju bilansi prihoda i troškova među članicama carinske unije poslije njenog uspostavljanja i njihove reperkusije na robne plasmane između država, te ukupne efekte na ekonomiju obima.
Rast konkurentnosti. Integracioni procesi prouzrokuju rast konkurencije, koju prate odgovornost u politici cijena, produktivnosti rada i tehničkim unapređenjima, aktivniji odnos prema potrošačima itd. Samo ovakav pristup može donijeti uspjeh i opstanak na novom integrisanom tržištu. Pozitivne efekte od jačanja konkurencije na velikim tržištima mogu osjećati i zemlje izvan integrisane zone, posebno zbog efekta na snižavanje izvoznih cijena.
17 O tome kako carinska unija može dovesti do većeg korištenja ekonomije obima istraživali su Meade 1968 i Corden, preko statičkog modela T, a model nesavršene konkurencije, tzv. model M, razvijaju Smith i Venables.
9
Efekti odnosa razmjene. Odnos razmjene18 predstavlja relaciju između uvoznih i izvoznih cijena. Kada npr. zemlja poveća svoje izvozne cijene, odnosi razmjene će se poboljšati. Isti slučaj će se desiti kod smanjenja uvoznih cijena. Carinski sistem može izvršiti pritisak na aktere u pravcu smanjenja cijena, a u cilju jačanja konkurentnosti na integrisanom tržištu. Što je regionalna integracija šira, to su veće mogućnosti da se postigne uspjeh, a postiže se i snažniji uticaji na dobrobit potrošača. Efekti bliske međudržavne saradnje. Mnogobrojne su prednosti i koristi koje od bliske međudržavne saradnje mogu ostvariti države članice regionalnih integracija. Sinergija ovih efekata stvara konkurantsku prednost i otvara mogućnosti brojnih inicijativa za integrisane države nakon uspostavljenih regionalnih integracija. Tako se npr. otvaraju perspektive za intenzivnije i efikasnije investiranje, zajednička ulaganja, istraživanje i razvoj i sl. Bolji rezultati se postižu i na polju razvoja novih tehnologija, mobilnosti radne snage i brzini transfera ostalih proizvodnih faktora. Sve ovo povoljno djeluje na eksternu konkurentnost, što članicama integracije omogućava da teritorijalno manje ili slabije razvijene zemlje dovedu u podređen položaj. Ove teorije i primjeri jasno ukazuju na osnove teorije i praktične ekonomske postavke primjenjene u razvoju EU, najsnažnije, najdinamičnije i najkompleksnije ekonomske integracije na svijetu. 2.3. Teorijske osnove carinske unije 2.3.1 Analiza carinske ravnotežeCarinska opterećenja snažno djeluju na ekonomske parametre, pa i na pojedinačnu, gransku i agregatnu konkurentnost tržišta i realokaciju nacionalnih privrednih resursa. Ovo se posebno manifestuje kada se uvode promjene postojećih carinskih režima, koji u praksi mogu biti manje ili više liberalizovani, ili suprotno tome, dolazi do uvođenja carinskih protekcionističkih mjera. Da bi se mogao utvrditi uticaj ukidanja ili uvođenja carinkih opterećenja neophodno je determinisati ravnotežnu situaciju, sa ili bez carina, ali i druge efekte koji prate takve situacije. Ukoliko se posmatra dijagram 2.3., vidi se da domaću ponudu S predstavlja linija (krivulja19) koja se kreće u desno i prema gore, dok je tražnja prikazana silaznom linijom D. Ponuda iz ostatka svijeta S1 je beskonačno elastična zbog toga što (pretpostavka) postoji ogromna količina roba u svijetu koje se nude za referentno tržište i to po cijeni P1. Ukoliko tržište funkcioniše u sistemu slobodne trgovine, što znači da u njemu nema carinskih opterećenja, cijena na domaćem tržištu će biti izjednačena sa svjetskom cijenom. U takvoj situaciji domaća potrošnja će iznositi 0Q1
od čega je proizvodnja domaćih firmi 0Q2, dok je sa Q2Q1 predstavljena količina uvezene robe.Iz dijagrama je vidljivo da se uvođenjem carina na uvoz inostrana ponuda formira na novom nivou S2. Ova fundamentalna promjena djeluje na smanjenje potrošnje i povećanje proizvodnje na domaćem tržištu. Zbog čega se ovo dešava?Novo stanje na strani tražnje prouzrokovano je potrošačkim gubicima koji nastaju radi povećanja cijena. Jer, u slučaju zadržavanja istog nivoa agregatne tražnje, dodatne
18 Uslovi razmjene ili Terms of trade su odnosi između promjena izvoznih cijena i promjena uvoznih cijena roba koje su predmet međunarodnog poslovanja. O međunarodnoj razmjeni vidi u: Pertot Vladimir, Ekonomika međunarodne razmjene u uslovima intervencionizma, Informator, Zagreb, 1967. god. i Adamović Ljubiša, Međunarodni ekonomski odnosi-Savremene tendencije, Institut za ekonomska istraživanja, Beograd, 1970. god. 19 U makroekonomiji ih, zbog lakšeg analitičkog očitavanja, iako se prikazuju kao prave, nazivamo krivuljama. To je zato što one u stvarnosti nemaju obilježja prave linije, ali ih zbog jednostavnijeg očitavnja na grafikonima prikazujemo njihovim linijama trenda (pravim linijama).
10
troškove proizvoda, odnosno njihove više cijene na domaćem tržištu nastale kao posljedica uvođenja carina, plaćaju krajnji potrošači. U ovom slučaju potrošnja će se smanjiti na Q3 jer će potrošači za istu vrijednost dohotka (pojedinačnog, granskog ili agregatnog) moći kupiti manju količinu proizvoda. Na strani ponude (u širem smislu ponuda izražava stanje proizvodnih kapaciteta20) nastaje tzv. proizvođačev višak, zato što su cijene proizvoda iz inostranstva uvećene za iznos carinskih dažbina i u novim okolnostima iznose P2. Nova situacija utiče na rast konkurentnosti domaćih proizvođača jer su njihovi proizvodi sada jeftiniji u odnosu na uvozne. Sve ovo utiče na pomak linije (krivulje) ponude koja se pomjera udesno prema gore, što povećava domaću proizvodnju za Q2Q4, dižući je na nivo 0Q4.
Grafikon 2.3.: Simplificirana analiza carinske ravnoteže
Dakle, vidljivo je da će proizvođači povećati domaću proizvodnju a domaći potrošačiDakle, vidljivo je da će proizvođači povećati domaću proizvodnju a domaći potrošači smanjiti dotadašnju potrošnju. Uvođenje carina će smanjiti uvoz proizvoda koji će sasmanjiti dotadašnju potrošnju. Uvođenje carina će smanjiti uvoz proizvoda koji će sa nivoa Qnivoa Q22QQ11 pasti na Q pasti na Q44QQ33. . Razlog ove makroekonomske promjene je činjenica da jeRazlog ove makroekonomske promjene je činjenica da je na tržištu došlo do pada domaće potrošnje i rasta domaće proizvodnje. Gubitakna tržištu došlo do pada domaće potrošnje i rasta domaće proizvodnje. Gubitak potrošačevog viška je površina Ppotrošačevog viška je površina P11PP22CB, dok se redistribucijom dolazi do efekata uCB, dok se redistribucijom dolazi do efekata u korist proizvodnje (jer raste proizvođačev višak) predstavljen površinom Pkorist proizvodnje (jer raste proizvođačev višak) predstavljen površinom P11PP22DA. DA. I konačno, dolazi do dobitka budžetskih prihoda prikupljenih od carinskih dažbina kojiI konačno, dolazi do dobitka budžetskih prihoda prikupljenih od carinskih dažbina koji je predstavljen površinom DCFE. Carinski prihodi se preko državnih transfera moguje predstavljen površinom DCFE. Carinski prihodi se preko državnih transfera mogu preraspodijeliti i u potrošnju (ojačati agregatnu tražnju) i amortizovati potrošačevepreraspodijeliti i u potrošnju (ojačati agregatnu tražnju) i amortizovati potrošačeve gubitke zbog uvođenja carina. Naravno, ovdje ne ulazimo u vanekonomske sfere ovegubitke zbog uvođenja carina. Naravno, ovdje ne ulazimo u vanekonomske sfere ove problematike, ali treba reći da ovaj pristup (i u slučaju da su potrošači kompenzovani)problematike, ali treba reći da ovaj pristup (i u slučaju da su potrošači kompenzovani) vodi prema etatističkom uplitanju države u ekonomiju. Neto gubici su predstavljenivodi prema etatističkom uplitanju države u ekonomiju. Neto gubici su predstavljeni trouglovima ADE I BCF. Površina prvog predstavlja dodatno naprezanje privrede utrouglovima ADE I BCF. Površina prvog predstavlja dodatno naprezanje privrede u
20 Ekonomiju ponude, sa akcentom na tržišnu efikasnost, ravnotežni output i poboljšanje efikasnosti robnog tržišta, elaborira se u: Majkl Burda i Čarls Viploš, Makroekonomija, evropski udžbenik, CLDS, Beograd, 2004. god., str. 413-423.
11
vidu dodatnih troškova zbog rasta outputa za Qvidu dodatnih troškova zbog rasta outputa za Q22QQ44, dok površina drugog trougla, dok površina drugog trougla predstavlja gubitak potrošačevog viška (pod pretpostavkom da će svi prihodi odpredstavlja gubitak potrošačevog viška (pod pretpostavkom da će svi prihodi od carina biti preraspodijeljeni u potrošnju) koji se javlja zbog smanjenja potrošnje Qcarina biti preraspodijeljeni u potrošnju) koji se javlja zbog smanjenja potrošnje Q11QQ33.. U ovom primjeru se radi o najjednostavnijem obliku preraspodjele. Međutim, u praksiU ovom primjeru se radi o najjednostavnijem obliku preraspodjele. Međutim, u praksi nije realno očekivati da se svi carinski prihodi usmjere na jačanje agregatne tražnjenije realno očekivati da se svi carinski prihodi usmjere na jačanje agregatne tražnje jer države uvode carine radi stimulacije domaće proizvodnje i povećenja budžetskihjer države uvode carine radi stimulacije domaće proizvodnje i povećenja budžetskih prihoda. Realnije je pretpostaviti da će se dio carinskih prihoda usmjeriti i u drugeprihoda. Realnije je pretpostaviti da će se dio carinskih prihoda usmjeriti i u druge namjene, čak i subvencioniranje domaće proizvodnje (ukoliko je to moguće realizovatinamjene, čak i subvencioniranje domaće proizvodnje (ukoliko je to moguće realizovati zbog sporazuma sa WTO). Iz ovog primjera se uočava kako se protekcionističkimzbog sporazuma sa WTO). Iz ovog primjera se uočava kako se protekcionističkim mjerama može povećavati domaća proizvodnja, preko životnog standarda građana.mjerama može povećavati domaća proizvodnja, preko životnog standarda građana.Dalje, na dijagramu je predstavljena jedna varijanta nagiba krive ponude i tražnje.Dalje, na dijagramu je predstavljena jedna varijanta nagiba krive ponude i tražnje. Ako je ponuda više nagnuta prema gore lijevo a tražnja nagnutija prema gore desno,Ako je ponuda više nagnuta prema gore lijevo a tražnja nagnutija prema gore desno, tada su potrebna mnogo veća carinska opterećenja za postizanje manjih promjena utada su potrebna mnogo veća carinska opterećenja za postizanje manjih promjena u proizvodnji, potrošnji i prihodima od carina. I konačno, udaljenost linija ponude iproizvodnji, potrošnji i prihodima od carina. I konačno, udaljenost linija ponude i tražnje od apscise ili ordinate određuje status tržišta u međunarodnoj razmjeni. Ako bitražnje od apscise ili ordinate određuje status tržišta u međunarodnoj razmjeni. Ako bi došlo do translacije dijagrama u desno od prezentovane pozicije, tada će privredadošlo do translacije dijagrama u desno od prezentovane pozicije, tada će privreda imati manju uvoznu zavisnost jer će domaća proizvodnja 0Qimati manju uvoznu zavisnost jer će domaća proizvodnja 0Q22 ili 0Q ili 0Q44 relativno porasti relativno porasti u odnosu na uvoz Qu odnosu na uvoz Q44QQ33 ili u odnosu na ukupnu potrošnju 0Q ili u odnosu na ukupnu potrošnju 0Q11 ili 0Q ili 0Q33. .
2.3.2. Promjene koje donose sporazumi o slobodnoj trgoviniVajner21 je među prvima uočio razliku na tržištu, prije i poslije sporazuma o slobodnoj trgovini. Ta razlika se uglavnom odnosi na članice ekonomske integracije i nečlanice integracije koje sa njom imaju trgovinske veze. Sljedeće što Vajner uočava je da se proizvodnja neminovno dislocira sa područja viših troškova na područja koja mogu obezbijediti niže troškove proizvodnje. Riječ je o zemljama partnerima, tako da je efekat koji nastaje "de facto" efekat stvaranja trgovine (trade creation). Zbog toga dolazi do rasta isporuka sa područja niskih, prema područjima viših troškova proizvodnje. Ovo Vajnerovo stanovište se može komparirati sa aktuelnom situacijom u EU. Naime, stope rasta u novoprimljenim zemljama Zajednice su znatno više nego kod "starosjedilaca". Kada se tome doda činjenica da su u novoprimljenim zemljama faktori proizvodnje niži nego u starim razvijenijim članicama, onda se možemo složiti sa Vajnerom koji kaže da niži troškovi proizvodnje utiču na efekte stvaranja proizvodnje i efekte stvaranja trgovine. No, vratimo se na analizu osnovnih kontura Vajnerove teorije. U tom modelu se obično radi o primjeru uvoza iz nečlanice u zemlju članicu integracije. U takvoj situaciji poslije ukidanja međusobnih carina proizvodi zemlje uvoznice postaju konkurentniji, što očigledno predstavlja skretanje trgovine (trade diversion).
Efekti na uvoz roba iz zemlje koja je potpisala ugovor o zoni slobodne trgovine ili carinske unije22 prikazan je na grafikonu 2.4. Pored nekih drugih ograničenja, model podrazumijeva indiferentnost potrošača na zemlju porijekla proizvoda. Pored svjetske ponude proizvoda prikazane krivom (pravom) S1 koja je beskonačno elastična,
21 O Vajnerovim stavovima vidjeti u: Viner, J., The Customs Union Issue New York, Carnegie Endowment for International Peace., 1950., (objavljeno i u Economic History Eeview, 1951.), ili u Viner, J., International Trade and Economic Development Glencoe, Free Press., 1952.22 Pored Vinera i Balasse razmatranjem ovih pojava su se bavili i Meade (1955), Lipsey (1967), Johnson (1965) i posebno, Kindleberger (1973).
12
pretpostavimo da je i ponuda proizvoda države članice integracije (partnera, člana unije) prikazana krivom (pravom) S2 isto tako beskonačno elastična. Ponuda partnera u slučaju carinskog opterećenja je prikazana kao S3. U tom slučaju svjetske cijene se formiraju na nivou P1, a cijene partnerske države na nivou P2. U slučaju postojanja carine (P3P2), partner nudi robu po cijeni P3, dok se njegova ponuda formira na nivou S3.
Grafikon 2.4.: Efekti stvaranja i skretanja trgovine
Dok se nije uspostavila carinska unija uvoz je dolazio iz najjeftinijeg izvora, a cijene na domaćem tržištu su bile formirane prema svjetskim cijenama OP2 koje su bile uvećane za iznos carina. U toj situaciji potrošači kupuju količine roba u iznosu 0Q3 a domaći proizvođači proizvode output u iznosu koji predstavlja duž 0Q4. Ovo zahtijeva da se uvoz na domaćem tržištu kreće u nivou Q3Q4. Konačno, ova tržišna situacija budžetu zemlje domaćina donosi prihode od carina u vrijednosti koja je prikazana površinom BCEF.
Dakle, pri formiranju carinske unije ili zone slobodne trgovine dolazi do eliminacije carina između zemalja članica unije ili zone, ali se zadržavaju carine prema trećim zemljama. U takvoj situaciji neminovno dolazi do smanjivanja cijena za robe koje dolaze iz partnerskih zemalja. Sa nivoom 0P2 oni su jeftiniji u odnosu na cijene 0P3, odnosno, ako je 0P2 manje od 0P3, cijene imaju trend pada. U tom slučaju se cjelokupan uvoz obezbjeđuje od partnera unije-zone. Količina uvoza raste na Q5Q6, što predstavlja efekat skretanja uvoza u količinama Q4Q3 (uvoz sa svjetskog tržišta za partnere unije-zone). Ali, dolazi i do stvaranja trgovine za količinu Q6Q4, jer se roba kupuje u partnerskim zemljama.23 Istovremeno, raste potrošnje za Q3Q5 i stvara se potrošačev višak predstavljen površinom P2P3CD. Ipak, promjena nije moguća bez gubitaka proizvođačevog viška koji je predstavljen površinom P2P3BA. Ovaj oblik
23 Balassa u radovima o efektima integracija u EZ komparira period 1953-1959. sa periodom 1959-1970. god. i zaključuje da se elastičnost tražnje za uvozom povećala sa 1,8 na 2,1. Zaključak ukazuje na postojanje efekta stvaranja trgovine. Drugo, zemlje koje nisu bile članice EZ su zadržale isti koeficijent elastičnosti uvoza, što ukazuje da nije bilo skretanja trgovine.
13
integracije utiče na gubitak carinskih prihoda koji je predstavljen pravougaonikom BCEF.
Sa prethodnog grafikona se lako uočava da su efekti proizvodnje i dobit potrošača omeđeni trouglom ABG, dok oblast trougla CDH predstavlja efekat potrošnje koji je nastaje stvaranjem trgovine. Gubitak carinskih prihoda (pravougaonik BCEF) se dijeli na površinu pravougaonika BCHG koja predstavlja gubitak prihoda od carina koji gubi referentna zemlja (zemlja domaćin) koja je prihvatila participaciju u carinskoj uniji (stvara se potrošački višak zbog pada cijena), i na drugi dio, površinu pravougaonika GHEF. Ova oblast je gubitak prihoda od carina koji nema uticaja na potrošače, iako predstavlja efekat skretanja trgovine sa konkurentnijih proizvođača iz ostatka svijeta.
Zemlja partner je sada takođe odgovorna i za stvaranje trgovine koje je predstavljeno količinom Q4Q1 koja se stvara pod povoljnijim uslovima nego što to mogu učiniti domaći proizvođači u referentnoj zemlji. Sve ovo opredjeljuje domaće proizvođače na proizvodnju onih proizvoda za koje posjeduju tzv. konkurentske prednosti. Da rezimiramo, efekti promjena pojeftinjuju proizvodnju iz zone (unije), jer proizvodi zemalja partnera postaju jeftiniji i konkurentniji. Raniji uvoz se kompenzira od zemlje partnera. Istovremeno se smanjuje domaća proizvodnja, dok potrošnja na domaćem tržištu raste. Ovo je rezultat nižih cijena (uz pretpostavku da je na tržištu zadržana ista kupovna moć). Tako rastu potrošačev višak (potrošnja), proizvođačev gubitak i gubitak prihoda od carina (pretpostavka da se integracijom potpuno ukidaju carine).
Očigledno je, u ovom primjeru padaju cijene na domaćem tržištu, ali dolazi do pada domaće proizvodnje i pada budžetskih prihoda (u stabilnoj privredi se situacija mora stabilizovati). Vidljivo je da su efekti carinske unije veći ako su prije integracija carinske stope na uvoz bile veće. Isto tako, gubici zbog skretanja trgovine su direktno proporcionalni razlikama u proizvodnim troškovima zemalja partnera i ostatka svijeta. Moguće je izvlačiti i druge, manje relevantne zaključke. Uglavnom, u svim situacijama kada se države odluče na integraciju carinskog sistema, prije i poslije formiranja carinske unije moraju se seriozno analizirati sve relevantne činjenice i utvrditi efekti stvaranja i skretanja trgovine.
Konačno, kakvi su efekti od formiranja carinske unije? Odgovor je u analizi sljedećeg grafikona. U ovom slučaju ćemo analizirati stanje država koje poštuju pravila GATT, odnosno WTO. U takvoj situaciji nema povećanja postojećeg nivoa carinske zaštite. Ako u ovom primjeru analiziramo zemlju članicu EU, tada možemo pretpostaviti nivo carine kao aritmetičku sredinu dotadašnjih carinskih stopa.
14
Grafikon 2.5: Grafički prikaz funkcionisanja carinske unije
U referentnoj zemlji (domaćinu) na desnom panelu je došlo do pada cijena sa Pmax na CET.24 Takva situacija prouzrokuje rast uvoza sa Q2Q1 na Q4Q3 i efekta trade creation u oblasti šrafiranih trouglova. Isto tako, pojavljuje se i efekat na blagostanje koji označava površina šrafiranog pravougaonika, zbog skretanja proizvodnje sa svjetskog tržišta na proizvode iz partnerske zemlje. U zemlji partneru na lijevom panelu rastu cijene zbog povećanja nivoa zaštite. To će dovesti do smanjenja potrošačevog viška kojeg predstavlja površina pravougaonika CETBAP i porasta proizvođačevog viška CETCAP, odnosno, novonastala situacija odgovara zemlji partneru jer ona izvozi svoje proizvode u zemlju.
Ukoliko se ovaj model posmatra u kontekstu evropskih integracija, treba reći da su u njega unešene neke pretpostavke, organizaciona i druga ograničenja. No, bez obzira na to, model je dovoljno relevantan za prosuđivanje o postignutim integracionim efektima. Ipak, za detaljne analize se koriste ekonometrija i modeli. Komparativne analize istražuju pozitivne efekte evropskog tržišta. Kompleksne makroekonomske analize uključuju i druge faktore, kao što su npr. kretanja monetarne sfere i cijena, promjene nivoa dohotka, produktivnosti rada itd. I na kraju, ne može se zanemariti da procesi evropskih integracija, koliko god za neupućene predstavljaju rezultat velikih političkih odluka, ipak imaju snažnu naučnu i teorijsku podlogu, snažniju nego što to javnost poznaje. Nesumnjivo, veliki ekonomisti su ovim procesima dali mnogo, ali je nesporno i to da su integracioni procesi za njih bili veliki izazov i šansa za profesionalnu afirmaciju. Praktični i teorijski aspekti ove problematike su aktuelni i danas, posebno u valorizaciji efekata provođenja politke proširenja EU.
2.4. Istorija evropskih i drugih integracijaEvropska zajednica je nastala 1957. god. kao carinska unija, da bi poslije carinske stope, kvantitativna ograničenja i druge necarinske barijere među članicama fazno smanjivane i ukidane. Prema trećim zemljama je uspostavljena zajednička tarifna
24 Common External Tariffe ili CET (skraćenica engleskih reči: common external tariff).
15
politika (CET). Kada je 1992. god. došlo do uspostavljanja jedinstvenog evropskog tržišta ukidanja svih necarniskih barijera i spriječavanja favorizovanja domaće proizvodnje u odnosu na druge zemlje. Uglavnom, potpuno je jasno da su regionalne ekonomske integracije poslije Drugog svjetskog rata postale osovina sistema međunarodne trgovine i jedan od ključnih stubova globalizacije. Evropska zajednica 1973. god. zajedno sa drugim članicama Evropske zone slobodne trgovine – EFTA25 formira zonu slobodne trgovine FTA.26
Ukidaju se sve trgovinske barijere za proizvode između članica ove asocijacije. Ipak, članice EFTA su zadržale uvozne carinske stope prema trećim zemljama. Zato je, u cilju sprečavanja uvoza roba u EZ preko zemlje sa najnižom carinskom stopom, FTA bila primorana da trgovinsku liberalizaciju limitira na proizvode članica asocijacije. Zadržavanje carinskih stopa od strane EFTA je bila velika prepreka punoj liberalizaciji spoljnotrgovinskih odnosa EZ i svijeta. Inače, evropska zona slobodne trgovine je nastala potpisivanjem akta na Konferenciji u Štokholmu 1960. god. i prihvaćena od Velike Britanije, Austrije, Danske, Norveške, Švedske, Portugala, Švicarska i Lihtenštajna. Ciljevi EFTA su bili manje ambiciozni u odnosu na EEZ. Sporazum se, uglavnom, odnosio na robe koje su članice proizvodile i razmjenjivale. EFTA-i kasnije pristupaju Finska i Island. Sve ovo dovodi do stavljanja u prvi plan specifičnosti i različitosti među zemljama članicama, jer su mnoge od njih geografski udaljene a postojale su i razlike u teritorijalnoj veličini, heterogenoj strukturi privrede itd. Čak su razlike u razvijenosti i strukturi instalirane industrije bile izraženije nego među zemljama EEZ. Ipak, najveće razlike su bile u tome što je sastav EEZ bio homogeniji u odnosu na članice EFTA (funkcionisala "po volji" Velike Britanije). Obe integracije su međusobno bile najveći trgovinski partneri o čemu svjedoče brojni sporazumi o zajedničkoj ekonomskoj i trgovinskoj saradnji. Kako je vrijeme prolazilo EEZ i EFTA (ponekad i na suprostavljenim pozicijama) su sve više postajale strateški ekonomski partneri. Zato je bilo neizbežno da, kada Velika Britanija, Irska i Danska zatraže prijem u EZ, Zajednica sa ostalim članicama EFTA potpiše različite trgovinske sporazume. Na toj osnovi i radi kasnijeg usaglašavanja, 1977. god. dolazi do ukidanja carina na industrijske robe u međusobnoj trgovini između EFTA i EEZ. Šest godina kasnije su uklonjene carine na poljoprivredne proizvode, što je ojačalo evropsku poljoprivredu u učvrštilo CAP. Sljedeće godine se održavaju sastanci između članica EFTA i EEZ u Luksemburgu na kojima se raspravlja o modalitetima nastavka buduće saradnje. Dvije evropske megaintegracije šire saradnju na infrastrukturu, projekte iz privrede, zajedničke politike, razvoj novih tehnologija, tehničku i drugu standardizaciju itd. Poslije prijema u Zajednicu Austrije, Finske i Švedske 1995. god. u EFTA ostaje svega nekoliko zemalja: Norveška, Island, Švicarska i Lihtenštajn.27 Dalji razvoj EFTA se nije mogao predvidjeti jer je bio pod snažnim ekonomskim, pa čak i političkim uticajem EU. U stvari, moglo se pretpostaviti da će Zajednica imati dominantan uticaj na obim, strukturu i dinamiku odnosa sa EFTA, što su budući događaji i potvrdili. Značajno mjesto u evropskim integracijama ima formiranje Evropskog ekonomskog prostora koji je dodatno produbio odnose među zemljama Zajednice i EFTA. Poslije 25 The European Free Trade Association (Evropska zona slobodne trgovine). EFTA je osnovana 1960. god. Osnivači su Velika Britanija, Austrija, Danska, Norveška, Portugalija, Švedska i Švajcarska. Poslije godinu dana u EFTA ulazi Finska, dok se Island priključuje 1970. god. a Lihtenštajn 1991. god. Sedamdesetih godina prošlog vijeka sve članice EFTA sa EZ sklapaju sporazume o slobodnoj trgovini, a Sporazum o evropskom ekonomskom prostoru 1992. god. Mnoge zemlje EZ su napustile EFTA. Danas su članice ove integracije Norveška, Švajcarska, Island i Lihtenštajn. 26 Skraćenica od engleskih riječi: free trade area.27 Poznato je da se 1994. god. Norveška izjasnila protiv pridruživanja EEZ. Ova zemlja je ostala u EFTA.
16
njegovog potpisivanja, otvoren je prostor jačanja ekonomske saradnje ovih evropskih asocijacija. Tako su svi mogli naći interese: zemlje koje su u EFTA a žele ući u Uniju i zemlje koje nisu zainteresovane za članstvo. S druge strane, zadovoljene su članice Unije koje nisu i ne žele biti članice EFTA. Praktično, slobodna trgovina je najviše odgovarala zemljama EFTA koje nisu željele članstvo u Uniji. Ovaj sporazum je potpisalo dvanaest članica Unije i sedam članica EFTA.28
No, fokusirajmo se sada na istorijski razvoj evropskih regionalnih integracija. Kako su tekli događaji vezani za integracije i kako ih možemo sistematično razvrstati? Ako se prihvati najopštija podjela od početnih ideja do danas, razvoj evropskih integracija prolazi kroz nekoliko karakterističnih i istorijski homogenih perioda:● Period do Prvog svjetskog rata.● Period do 1945. godine.● Period poslije Drugog svjetskog rata. ● Moderna epoha razvoja EU i njena globalna uloga.
Period razvoja do 1945. godine. Veliki dio teritorije EU je prostor koji je nekada pripadao Rimskom carstvu. Rimski novac se može naći na velikom broju arheoloških lokaliteta na području Zajednice. I prostori budućih proširenja su bogati istorijskim spomenicima iz vremena starog Rima. Može li se zato EU upoređivati sa Rimskim carstvom? Mogu li se komparirati rimski novac i evro? Da li između njih preovladavaju razlike ili sličnosti? Ove i druge dileme govore da ideje evropskih integracija nisu nove (kao što to tvrde neki političari) i da bi, ako bi detaljno analizirali istoriju Evrope našli mnoštvo argumenata o postojanju milenijumske evropske ideje. Uglavnom, kroz istoriju, ideje integracija su lansirane iz Rima, Pariza, Beča, Berlina i napokon Brisela. Snažni motivi ujedinjenja evropskih ekonomskih potencijala su postojali još u vrijeme Francuske buržoaske revolucije, perioda industrijske revolucije itd. Ova druga je dovela do epohalnih tehničkih pronalazaka, dovela do prve specijalizacije rada i uticala na rast produktivnosti rada. Te društvene promjene su već tada zahtijevale zajedništvo prilikom upotrebe faktora proizvodnje na nacionalnom i kontinentalnom nivou. Francuska revolucija mijenja svijest o evropskom zajedništvu, ruši predrasude na putu boljeg funkcionisanja partnerskih nacionalnih ekonomija. Postrevolucionarne reforme donose veće slobode kretanja ljudi i proizvoda, ubrzavaju izgradnju infrastrukture itd. Sve to stvara nove međunacionalna zanimanja. Velika Britanija koristi dostignuća industrijske revolucije i jača saradnju sa najrazvijenijim evropskim ekonomijama. Tako trgovinska razmjena između Njemačke, Francuske, Velike Britanije i drugih zemalja rapidno raste.Ipak, bilo je i "tragičnih istorijskih primjera evropejstva" kao onaj iz vremena vladavine Napoleona29 koji priziva integrisani kontinentalni sistem, karakterističan po uvođenju izolacije britanske trgovine. Napoleonovi ratovi, koliko god bi se "umotavali" u floskule o evropejstvu, bar primarno nisu bili vođeni idejama ekonomske emancipacije. Ipak, treba naglasiti da je poslije njih na evropskom tlu došlo do uspostavljanja ekonomske
28 Sporazum je imao 129 članova i tretiran je kao akt mješovitog karaktera. On je imao devet cjelina u kojima sa razrađenim pravilima slobode kretanja roba, ljudi, usluga i kapitala, konkurencije i dr. U njemu su elaborirana i institucionalna, finansijska i opšta pitanja (Agreement Establishing the European Economic Area, OJ L3/1994.) 29 Ekonomska strana Napoleonovih ratova i motivi stvaranje velikog tržišta se uočavaju u slijedećoj literaturi: Asprey Robert, The Rise of Napoleon Bonaparta, Basic Books, New York, 2000. ili Pol Džonson, Napoleon, Laguna, Beograd, 2007. god. i Durant Will and Durant Ariel, The Adge of Napoleon, Simon and Schuster, New York, 1975. i drugi.
17
stabilnosti, koju je pratila i valutna stabilnost najrazvijenijih evropskih privreda toga vremena.Tokom 1860. god. potpisan je Sporazum o trgovini u Evropi (Cobden-Chevalier sporazum) koji Francuskoj omogućava kupovina kvalitetnijeg čelika iz Velike Britnije po normalnim cijenama. Dalje, na Berlinskom kongresu 1878. god. Austrija je dobila pravo aneksije Bosne i Hercegovine. Bez obzira na, istorijski gledano, okupacionu suštinu odluke, ne može se zanemariti njena ekonomsko integrativna komponenta. Jer, tendencije širenja razvijenih evropskih sila na istočne granice su uvijek bile neupitne. Ali, evropska istorija proširenja i integracija bogata je i drugim događajima. Od kraja devetnaestog vijeka pa do Prvog svjetskog rata rađaju se razni prijedlozi o evropskim integracijama (iz Njemačke, Italije, Švicarske i dr.). Mađarska predlaže osnivanje Centralne evropske unije. Tokom 1888. god. Francuska pokušava napraviti carinsku uniju sa Njemačkom. U decenijama između dva vijeka u Njemačkoj sazrijeva ideja o velikom ekonomskom prostoru. Pobornici su političari, industrijalci i naučnici koji zbog početka aktivnosti na stvaranju velikog evropskog ekonomskog prostora tokom 1904. god. osnivaju "Srednjoevropsko privredno okruženje."30 Ova asocijacija je usmjerena da, pored ekonomskih, afirmiše i njemačke nacionalne interese. Iako je to istorijski period u kojem na svjetskoj i evropskoj sceni dominiraju konflikti globalno-političkog i neekonomskog karaktera, ipak treba priznati činjenicu da se tadašnje ideje i rasprave o velikom tržištu, specijalizaciji i stvaranju komparativnih prednosti evropskih zemalja, veoma malo razlikuju od današnjih.
Već je rečeno da tokom Prvog svjetskog rata Friedrich Naumann, njemački političar i član Rajhstaga pravi Program uspostavljanja srednjoevropske ekonomske zajednice (Mitteleuropa).31 Projekat je, iako po sadržini ekonomski, bio ideološki suprostavljen britansko-francuskom savezu.Period poslije Prvog svjetskog rata bio je opterećen svjetskim krizama, prije svega ekonomskim, te događanjima u Njemačkoj koja su opredjeljivala svjetske tendencije. Tokom 1923. god. grof Ričard Nikolaus E. fon Kudenhov-Kalergi, osniva Panevropski pokret u cilju uspostavljanja evropske savezne države, bez obzira na posljedice Prvog svjetskog rata. U mnogim zemljama se stvaraju pan-evropske političke organizacije. One promovišu ideje političkog ujedinjenja Evrope. Panevropski manifest iz 1923. god. proklamuje udruživanja evropskog kontinenta u jedinstveno carinsko i privredno područje. Između dva rata u Evropi su promovisane mnoge pan-evropske ideje i pokreti. Jedna od njih je i inicijativa poznata kao "Brianov plan" predložen od francuskog međuratnog ministra spoljnih poslova Aristida Briana (člana Panevropskog pokreta). Njega je podržao njemački političar Gustav Štresman. Štresman je 1929. god. prvi dao ideju o zajedničkoj evropskoj valuti. Brian je iste godine na Skupštini Lige naroda izjavio da između naroda Evrope, čija je geografska situacija takva, kakva je, mora postojati federalni savez. Njega ovlašćuje 27 evropskih državnika da sastavi plan, odnosno, memorandum za evropske vlade. Memorandum o organizaciji sistema evropske federalne unije je predviđao ugovor o osnovnim principima, osnivanje Evropske konferencije i stalni politički odbor. Projekat su podržali Štresman i manje evropske države. Velika Britanija i Italija su bile protiv inicijative. Svjetska kriza je ubrzala realizaciju koncepta nacionalnih država i projekat je pao u zaborav.
30 Vidi u: Julius Wolf, Materialien betreffend einen mitteleuropischen Wirtchaftsverein, Berlin, 1903. god.31 O evropskoj strategiji njemačkog kapitala, opet vidjeti u: Reinhard Opitz, Europastrategien des deutschen Kapitals 1900-1945. god. Bonn, 1994. god., ili u: Friedrich Naumann, Mitteleuropa, Berlin, 1915. god.
18
Evrointegracije su i dalje fundamentalni cilj najjače evropske ekonomske sile. Ali, ovoga puta je njemačka ekonomska ideja bila podređena mračnoj ideologiji. Ipak, iz međuratnog perioda izdvajaju se mnogi pokušaji stvaranja ekonomskih integracija. Jedan od njih je tekst Wernera Daitza iz 1936. god. Ovaj industrijalac i šef odjeljenja za spoljnu trgovinu u Ministarstvu spoljnih poslova nacističke Njemačke eksplicitno se zalagao za osnivanje Centralnog organa za evropsku privredu velikog prostora.32 Za evropski ekonomski prostor se tokom 1940. god. zalagao i član uprave Njemačke banke Herman Jozef Abs. On je u govoru na Njemačkom institutu za bankarstvo i nauku o bankarstvu (25. 10.1940.) rekao da evropski prostor pruža velike mogućnosti za ekonomski isplative poslove, da bogati susjedi Njemačke imaju velike mogućnosti za izvoz svog kapitala i da se samo treba zamisliti nad izgradnjom saobraćajne infrastrukture potrebne za ispunjavanje zahtjeva velikog ekonomskog prostora.33
Interesantno je da je ovaj ekonomista čak i poslije kapitulacije (iako je tokom rata za Njemačku obavljao funkcije najvišeg ranga u oblasti finansija) radi na poslovima obnove a 1976. god. postaje počasni doživotni predsjednik Njemačke banke. Mnogi poslijeratni istoričari su smatrali da je poniženje Njemačke poslije Prvog svjetskog rata doprinijelo novim krizama i zastojima u realizaciji ideja ekonomskih integracija u međuratnom periodu. Dolazilo je do eskalacija neprijateljstava između starih i novoformiranih država, pao je Zlatni standard34 itd. Česte recesije su djelovale na rast inflacije i povećanje nezaposlenosti. Sve je kulminiralo Velikom ekonomskom krizom 1929. god. Zato su kreatori svjetske politike poslije Drugog svjetskog rata poraženu Njemačku odmah prigrlile u zajednicu evropskih naroda. Ona je odmah postala njen ravnopravan partner, participirajući u Maršalovom planu obnove Evrope. Poziciju Njemačke i moguću sudbinu zajednice evropskih naroda najbolje opisuje Fridrih fon Hajek kada kaže "da je budućnost Engleske povezana sa budućnošću Evrope, i dodaje, dopadalo se to nama ili ne, budućnost Evrope će se najvećim dijelom odlučiti onim što će se dogoditi u Njemačkoj." Dobitnik Nobelove nagrade za ekonomiju dalje kaže da "naša stremljenja moraju biti upravljena prema ponovnom pridobijanju Njemačke za one vrijednosti na kojima je sagrađena evropska civilizacija."35 Danas je Njemačka jedna od vodećih zemalja u EU i njen najveći neto finansijski kontributor.
Period poslije II svjetskog rata. Nakon skoro jednog vijeka nepovoljnih uslova za odvijanje integracija i dva svjetska rata koja su se dogodila u međuvremenu, evropski narodi su bili spremni za zajednički korak naprijed36. Krajem II svjetskog rata (1944) održana je finansijska i monetarna konferencija u Breton Vudsu37 na kojoj su
32 Opet vidi u: Reinhard Opitz, Europastrategien des deutschen Kapitals 1900-1945. god. Bonn, 1994.33 Opet vidi u: Reinhard Opitz, Europastrategien des deutschen Kapitals 1900-1845., Bonn, 1994. p. 798.34 O funkcionisanju i padu Zlatnog standarda vidjeti u Burda Majkl i Čarls Viploš, Makroekonomija, CLDS, Beograd, 2004. god. i Predrag Jovanović-Gavrilović, Međunarodno poslovno finansiranje, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2006. god., str. 93-97. 35 Neobjavljeni članak koji je pročitan Političkom društvu na Kraljevskom koledžu Kembridž 1994. god. a nalazi se u ediciji Fridrih fon Hajek, Studije iz filozofije, ekonomije i politike, PAIDEIA, 2002. god. str. 52-66.36 Procesi evropskih integracija poslije rata počinju Evropskim kongresom, koji je održan 1948. god. u Hagu. Na njemu se okupilo oko 700 predstavnika. Njemačka je imala delegaciju od 51-og člana na čelu sa Konradom Adenauerom (koji kasnije postaje kancelar). Glavni protagonist Kongresa je Vinston Čerčil. Njemačka je imala korektan status, što je značajno opredijelilo njenu dalju sudbinu u Evropi. Iz kongresne ideje o parlamentarnoj skupštini, kasnije je nastao Savjet Evrope.
19
osnovane globalne finansijske institucije Međunarodni monetarni fond38 (MMF, IMF) i Međunarodna banka za obnovu i razvoj, kasnije Svjetska banka. Uz UN i Opšti sporazum o tarifama GATT iz 1947. god. koji je kasnije (1995) transformisan u WTO, "globalna ekonomija" je kompletirala infrastrukturu koja je na cijeloj planeti mogla realizovati novu svjetsku politiku. Iz današnje istorijske perspektive se može uočiti da je anglo-američki sporazum o globalnom ekonomskom poretku istorijska prekretnica na planetarnom nivou. Uticaj Breton Vudsa se osjeća i u sadašnjoj složenoj arhitekturi svjetskih odnosa. Dakle, Bretonvudski sporazum je za SAD bio pun pogodak jer su kao druga supersila dobile moćan i efikasan intervencionistički instrumentarij koji se mogao koristiti i izvan vlastitih granica.39 U periodu obnove zapadnoevropske zemlje su imale indirektnu korist od sređivanja monetarno-kreditnog sistema jer su realizacija Maršalovog plana i Sporazum iz Breton Vudsa dali konvertibilnost zapadnoevropskim valutama, naravno uz kontrolu SAD nad investicijama realizovanim implementacijom Maršalovog plana, kreditima Svjetske banke, MMF i sredstvima drugih institucija.
No, vratimo se u vrijeme rađanja "novog svjetskog poretka." Sredinom četrdesetih se formiraju institucije međunarodnog svjetskog poretka MMF, Svjetska banka, Opšti sporazum o carinama i trgovini. Formiraju se UN i IBRD. Ove institucije garantuju svjerski mir, koegzistenciju i stabilan međunarodni ekonomski sistem. Tako su stvorene neophodne pretpostavke za integrisanje evropskog privrednog prostora dok su SAD odobrile i hitno krenule u realizaciju Maršalovog plana. Na pripremljenoj finansijskoj infrastrukturi započinje obnova Evrope, koja se pretvara u unosan biznis, prije svega za SAD. Dalje, ostvaruju se i njihovi geostrategijski i vojnopolitički interesi. Takvu situaciju je najbolje opisuje najviši američki funkcioner ERP (European Recovery Program) u Evropi, Pol G. Hofman, koji je mnogo kasnije, u govoru pred Trgovinskom komorom u Njujorku 1969. god. rekao da je novac koji se izdvajao za program pomoći Evropi najunosniji ulog koji su SAD ikada učinile. Ovo je najbolja ilustracija situacije pedesetih i šezdesetih godina dvadesetog vijeka, između SAD i Evrope. Obnova se odnosi isključivo na tzv. "zapadne zemlje", ratne saveznike SAD. S druge strane, i SSSR se ekonomski i vojno-politički integriše40 sa zemljama suprostavljenog ideološkog predznaka.
Države Beneluksa 1948. god. stvaraju carinsku uniju. Potpisivanjem Sporazuma iz Pariza 1951. god. osnovana je EZUČ, evropska integracija najvišeg nivoa. Nju su činili dijelovi privreda Francuske, Njemačke i Italije, te zemalja Beneluksa. Integraciji je prethodio Šumanov plan41 kojim se i Njemačkoj pružila prva poslijeratna šansa za integraciju sa onima sa kojima su donedavno bili u ratu. Francuzi i ostali42 su u ovom 37 Pored brojne literature vidjeti u: Predrag Jovanović Gavrilović, Međunarodno poslovno finansiranje, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2006. god., str. 97-129. 38 Pored brojne literature vidjeti u: Richard E. Feinberg, The Changing Relationship Betwen the World Bank and the International Monetary Fund, International organization, No 3, Summer, 1988. god. i u Predrag Jovanović Gavrilović, Međunarodno poslovno finansiranje, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2006. god.39 Kontrola se obezbeđivala kontrolom relativne većine glasova i specijalnih prava vučenja. 40 Kao odgovor na ekonomske i vojnopolitičke integracije zapadnih saveznika "komunistički blok" osniva Savjet za međusobnu ekonomsku pomoć (SEV) pod kontrolom SSSR. Prije osnivanja saveza Sovjeti su željeli da se inkorporiraju u Evropu. Malo je poznato da je SSSR još 2. aprila 1949. god. tražio prijem u NATO koji je ostao bez odgovora (Vidjeti u: Andrea Komlosy, Die Grenzen Österreich zu den Nachbarn im RGW, Grenzen im Ostblock und ihre Űberwindung, Berlin, 2001., p. 45.). 41 Robert Šuman, francuski ministar inostranih poslova koji je 1950. god. kreirao plan o zajedništvu Francuske i Njemačke u cilju sprječavanja sukoba i zajedničke kontrole nad ratnom opremom.42 Ovoga puta nije bilo isključivanja poraženog ratnog partnera kao poslije Prvog svjetskog rata.
20
procesu vidjeli vlastite interese i šanse za veće tržišta za njihove industrije.43 Uskoro EZUČ prerasta u EZ. Kao prva uspješna evropska integracija, poslije mnogo propalih pokušaja i nepotrebnih ratova, Zajednica uspostavlja vlastite institucije i to: savjet ministara, Evropski sud pravde i Evropsku komisiju. Već tada, a posebno kasnije, Unija novim ugovorima jača ekonomsku dimenziju evropskih integracija.Osnovni ciljevi EZ se sublimiraju u želji članica da eliminacijom unutrašnjih carina i kvota do 1970. god. formiraju carinsku uniju. Dvije osnovne oblasti sporazuma su bile poljoprivreda i transport kroz carinsku uniju. Na osnovu njih su formirane početne politike EZ. Tokom sedamdesetih, kada svijet potresaju recesija i ekonomska kriza i ozbiljno prijete da ugroze globalnu makroekonomsku stabilnost, ni EZ nije ostala ravnodušna na te događaje, boreći se protiv njih različitim mjerama. Naknadno, Delorovim paketima mjera je vraćena vjera u evropske integracije i ideju jedinstvenog evropskog tržišta. Ono se definitivno uspostavlja Ugovorom iz Mastrihta 1992. god. i od tada za EU počinju nove faze integracija koje pored teritorijalnog proširenja obuhvataju i mnoge druge segmente, kao što su integracije država na što širem planu i što višem nivou.
Savremeni period i globalna uloga EU. Razvoj EU je neodvojiv od procesa globalizacije i integracija svjetskog nivoa. Prvi zadatak regionalnih integracija je rast političke i ekonomske moći zemalja koje se dobrovoljno udružuju.44 Prednosti EU kao važne regionalne integracije na globalnom nivou se vezuju i za sljedeće argumente:Prvo, ako regionalnu integraciju ekonomskog karaktera čini više zemalja, tada je veća vjerovatnoća da će proizvođači proizvoditi proizvode po nižim cijenama a veće su i šanse za stvaranje trgovine u odnosu na njeno skretanje. Druge prednosti se odnose na blizinu integrisanih zemalja, što utiče na niže troškove transporta. Konačno, to dovodi do proizvodnje po konkurentnijim cijenama.Drugo, iste ili slične privredne strukture zemalja utiču da industrijski profil članica doprinosi ekonomskom progresu i diferenciranju industrije u odnosu na globalni nivo. Tako se npr. EU specijalizovala za proizvodnju civilnih aviona, automobila i sl. Treće, dobrosusjedski odnosi i bliskost zemalja članica koje su imale ekonomsku saradnju prije integracije utiču na jačanje veza i rast blagostanja u integraciji. Rast intraindustrijske razmjene utiče na rast komparativnih prednosti članica integracije.Konačno, ako su članice regionalne integracije ekonomski moćne zemlje koje sa integracionim procesima dodatno jačaju svoju ekonomiju, tada one dodatno jačaju već dovoljno snažan uticaj i na međunarodnoj sceni. Tako je međunarodna pozicija Njemačke kao ekonomski najjače evropske zemlje ojačala i zbog snage evropskih integracija.
Regionalne integracije u svijetu. Pored integracija na evropskom prostoru i u svijetu postoje različiti oblici regionalnih ekonomskih integracija. Čak bi se moglo reći da su ekonomske integracije izvan evropskog prostora izuzetno dinamične. Smisao integracija je stvaranje konkurentskih prednosti između ekonomskih aglomeracija, pa su zbog toga neke svetske integracije formirane zbog uspostavljanja ekonomske i spoljotrgovinske ravnoteže sa Unijom. Međunarodne ekonomske integracije imaju svoj vijek trajanja. Neke od njih su trajale veoma kratko, dok su druge opstale, ali im se smanjila realna moć. No, na svjetskom ekonomskom prostoru funkcioniše
43 Britanija je takođe bila pozvana, ali nije uzela učešće.44 Vidjeti: Baldwin, R., Towards an Integrated Europe, CEPR, London, 1994.
21
respektabilan broj regionalnih integracija. Uz globalizaciju, regionalne integracije predstavljaju paradigmu svjetske ekonomije u periodu poslije Drugog svjetskog rata. U tom pogledu Unija je nesporno najrazvijenija regionalna integracija koja doprinosi ukupnom, i progresu njenih članica. U EU postoji tehnološko i kolektivno jedinstvo članica koje vremenom prerasta u puno ekonomsko i političko jedinstvo. Regionalne integracije su potporni stub globalizma, svjetskih ekonomskih, ali i političkih odnosa.
Američke regionalne integracije. Integracije se događaju i na američkom kontinentu. Sjevernoamerička regionalna integracija SAD i Kanade je osnovana 1965. god. kada je formirana zona slobodne trgovine u automobilskoj industriji, a 1988. god. sporazum je proširen na ukupnu trgovinu formiranjem CUSFTA.45 Ova integracija je prethodnica formiranja Sjevernoameričke zone slobodne trgovine 1994. god. U nju pored SAD i Kanade, ulazi i Meksiko. Tako nastaje NAFTA. Ova integracija je značila okretanje SAD od multilateralne politike prema regionalnom pristupu. Naime, SAD nisu bile zadovoljne radom GATT i WTO (nezadovoljstvo sa WTO je posebno izraženo u liberalizaciji trgovine poljoprivrednim proizvodima). Postojali su i globalno-politički razlozi jer je kontinuirano jačanje EU stvaralo probleme američkom izvozu u EU pa je NAFTA predstavljala odgovor jačanju evropskih integracija. LAFTA46 je još jedna od ekonomskih integracija na području američkog kontinenta. Ona koja predstavlja zonu slobodne trgovine između zemalja Latinske Amerike.
Azijske regionalne integracije. Tokom 1967. god. se osniva asocijacija jugoistočnih azijskih zemalja ASEAN. Članice integracije postaju Indonezija, Singapur, Malezija, Tajland, Filipini. U 1985. god. integraciji se priključuju Bruneji a 1995. god. i Vijetnam. U integraciju ulazi i Laos 1997. god. i Burma 1999. god. Lako se može uočiti da je riječ o slabije razvijenim zemljama sa relativno visokim učešćem spoljne razmjene u DBP. Sve ove zemlje su i poslije ulaska u integraciju zadržale visoka učešća spoljne trgovine u outputu, pa čak i povećale razmjenu sa inostranstvom. Drugo, ASEAN je nastao i na geopolitičkoj platformi u pokušaju odbrane jugoistočnih azijskih zemalja od komunističke ekspanzije. Međutim, kasnije su njegove članice ostvarile značajne ekonomske interese i pretpostavke za rast ekonomsko-socijalnog blagostanja. Kako je stanje u regionu tradicionalno nestabilno, ASEAN se angažovao i na održavanju mira i jačanju koegzistencije u asocijaciji, ali i širem regionu. Zato zemlje ASEAN rade na razvoju demokratskih načela i afirmaciji ljudskih prava i sloboda, jer je region još uvijek opterećen nedemokratskim pojavama i tendencijama.Jačanje ekonomskih odnosa je dovelo i do stvaranja AFTA - Azijske zone slobodne trgovine.47 Zona je utemeljena na inicijativama o korišćenju povlaštenih tarifa iz 1977. god. Tokom devedesetih godina prošlog vijeka inicijative se transformišu u ozbiljniju asocijaciju AFTA koja smanjuje carinske stope na industrijske proizvode unutar ASEAN-a od 0-5% (za period od 15 godina). Ove integracije utiču na rast razmjene sa svijetom i povećanje direktnih stranih investicija. Zbog toga raste konkurentna sposobnost zemalja članica ASEAN i on postaje značajan faktor svjetske trgovine. Posljedično, ovo područje postaje interesantno za strane investitore što je opravdanje za ovaj vid integracija, a pozitivni ekonomski trendovi su se zadržali i do danas.
45 O globalnim ekonomskim i filozofskim aspektima regionalnih integracija te Zajedničkim sjeverno-američkim slobodnim tržištem CUSFTA vidjeti u: Zbornik radova, Antropologija postsocijalizma, Srpski genealoški centar, Beograd, 2007. god. 46 Latinoamerička zona slobodne trgovine osnovana u Montevideu 1960. god. zbog stvaranja zajedničkog tržišta.47 Asean Free Trade Association-AFTA, osnovana 1992. god.
22
23
