Etika nEtika nëë biznes biznesHyrjeHyrje

PPëërgjegjrgjegjëësitsitë ë Biznesore dhe Biznesore dhe ShoqShoqëërorerore

►Biznesi nuk ekziston nBiznesi nuk ekziston nëë izolim izolim►Ekziston brenda pEkziston brenda përbrenda kufijve te ërbrenda kufijve te

shoqshoqërisë ërisë ►PPër këtë arsye ka përgjegjësiër këtë arsye ka përgjegjësi

Ekonomike Ekonomike LigjoreLigjore MjedisoreMjedisore FilantropiFilantropi ““Etike”Etike”

Pse duhet tPse duhet të brengosemi për ë brengosemi për etikënetikën??

► A A është etika “vetëm një trendështë etika “vetëm një trend”?”?► Pse Pse është apo nuk ështëështë apo nuk është??► A mund tA mund të mendoni për dië mendoni për diçka, e cila çka, e cila është e ligjshme është e ligjshme

por jo etikepor jo etike??► Etike por jo ligjore?Etike por jo ligjore?

► Industria Tobacco lobonIndustria Tobacco lobon dhe ju bënë presion dhe ju bënë presion grupevegrupeve……

► MirMirëë ? Keq? ? Keq? Ligjore?Ligjore? EtikeEtike

► Apo a duhet thjeshtApo a duhet thjeshtë ë ttë ndalohen të gjithë ë ndalohen të gjithë duhanxhitduhanxhit??

Po kjo nuk zbatohet tek ne apo Po kjo nuk zbatohet tek ne apo jo?jo?

► Pse ne duhet tPse ne duhet të lexojmë për etikën biznesoreë lexojmë për etikën biznesore? ? ► Ne tNe të gjithë jemi të mirë, të menë gjithë jemi të mirë, të mençur, tçur, të denjë…ë denjë…

Nuk ndikon tek ne, apo jo? Nuk ndikon tek ne, apo jo? ► Gabim!Gabim!

JashtJashtë këtyre mureve të fakultetit, ekzistojnë mashtrues, ë këtyre mureve të fakultetit, ekzistojnë mashtrues, gangsterë, kontabilist,korruptues, politikan, rregullues të gangsterë, kontabilist,korruptues, politikan, rregullues të vulave, njerëz të sigurimeve dhe disa miq të këqij në vulave, njerëz të sigurimeve dhe disa miq të këqij në përgjithësipërgjithësi!!

Ne kemi nevojNe kemi nevojë për mbrojtje para se të bëhet shumë vonëë për mbrojtje para se të bëhet shumë vonë! !

► A mundet dikush tA mundet dikush të jap një shembull të ndonjë ë jap një shembull të ndonjë situate etike në biznes me të cilën ne mund të situate etike në biznes me të cilën ne mund të ndeshemindeshemi? ?

Sjellja etike – Sjellja etike – Definicioni..Definicioni..

►““sjellja e cila psjellja e cila përbëhet nga ërbëhet nga principet, normat dhe standardet e principet, normat dhe standardet e praktikës në biznes, të cilat janë të praktikës në biznes, të cilat janë të pranueshme nga shoqëriapranueshme nga shoqëria””

►A mundet dikush tA mundet dikush të jap një definicion ë jap një definicion më të mirë apo më pak të mërzitshëm më të mirë apo më pak të mërzitshëm se ky?se ky?

Fushat tFushat të cilat ndikohen nga ë cilat ndikohen nga sjellja etikesjellja etike

►E vE vërteta në Reklamimërteta në Reklamim►Siguria e Siguria e ProduktitProduktit►PPërgjegjësitë e njerëzve përgjegjësërgjegjësitë e njerëzve përgjegjës►Reputacioni I KorporatReputacioni I Korporatësës (apo (apo

tregtarëvetregtarëve të vetëm të vetëm))►Siguria dhe ShSiguria dhe Shëndeti I Stafitëndeti I Stafit►MjedisiMjedisi

Motivi pMotivi për të qenë Etikër të qenë Etik

► Teoria klasike e ekonomisTeoria klasike e ekonomisë thotë që ë thotë që qeqenjët njët njerëzore janë të motivuar parimisht nga njerëzore janë të motivuar parimisht nga interesat personaleinteresat personale

►MerrMerr vendime bazuar në principet e vendime bazuar në principet e kostove \ benefitevekostove \ benefiteve

► W.I.F.M’s (W.I.F.M’s (çfarçfarë ka brenda saj për Muaë ka brenda saj për Mua…)…)

► Pyetje Pyetje A pajtoheni?A pajtoheni? A mund tA mund të jenë të motivuar nga arsyet tjeraë jenë të motivuar nga arsyet tjera??

Gjithsesi….Gjithsesi….

►EkzistojnEkzistojnë evidenca të cilat sugjerojnë ë evidenca të cilat sugjerojnë që veprohet për arsye altruiste dhe që veprohet për arsye altruiste dhe moralemorale! ! Kthimi prapa i kuletave me para tKthimi prapa i kuletave me para tëë

humbura humbura Ndihmon të tjerët Ndihmon të tjerët në raste pikëlliminë raste pikëllimi Dhurimi I gjakut \ organeve \ etj Dhurimi I gjakut \ organeve \ etj

►Pra, mund tPra, mund të veprojmë sipas dy ë veprojmë sipas dy arsyeve!arsyeve!

Motivimi I OrganizatMotivimi I Organizatësës

►Organizatat kanOrganizatat kanë motive të ngjashmeë motive të ngjashme► Interesa personalInteresa personal

Ikja nga procedurat ligjoreIkja nga procedurat ligjore Ankimi ndaj legjislacionit qeveritarAnkimi ndaj legjislacionit qeveritarëë Mohimi I detyrimeve kriminaleMohimi I detyrimeve kriminale Largimi I reputacionit tLargimi I reputacionit të keq me konsumatorëë keq me konsumatorë

► AltruistiAltruistikk Me kontribuo në komunitetMe kontribuo në komunitet Donacione vullnetareDonacione vullnetare Skemat për përmirësimin e mjedisitSkemat për përmirësimin e mjedisit

Benefitet nga sjellja EtikeBenefitet nga sjellja Etike

► TTë jashtmeë jashtme NdërtonNdërton reputacion reputacion tek konsumatorëttek konsumatorët Krijon Krijon besimbesim brenda komunitetit biznesor brenda komunitetit biznesor Zvogëlon Kostot e biznesitZvogëlon Kostot e biznesit

► Të brendshmeTë brendshme Ngritë Moralin e PunëtorëveNgritë Moralin e Punëtorëve Punëtorët observojnë Punëtorët observojnë të gjithatë gjitha sjelljet sjelljet

menaxherialemenaxheriale Ata nuk do t’ju besojnë mbikëqyrësve të tyre edhe Ata nuk do t’ju besojnë mbikëqyrësve të tyre edhe

në në çoftçoftë se shohin një sjellje shumë të vogël jo ë se shohin një sjellje shumë të vogël jo etike!!!etike!!!

► A mund të mendoni për benefite tjera?A mund të mendoni për benefite tjera?

Etika e dobët..Etika e dobët..Ndikimi në organizatëNdikimi në organizatë

► Rezultati I sjelljes joetike apo mashtruese në Rezultati I sjelljes joetike apo mashtruese në organizatë mund të jetë shkatërrues apo organizatë mund të jetë shkatërrues apo shokues! shokues! Enron (Houston, Texas) 2002Enron (Houston, Texas) 2002 Ndarjet u bënë rrëmujë brenda 5 ditëveNdarjet u bënë rrëmujë brenda 5 ditëve Kompania e $105bn u bë e pavlefshme Kompania e $105bn u bë e pavlefshme Tregtia u suspendua nga tregu Tregtia u suspendua nga tregu i kapitaliti kapitalit 20,000+ punëtorë të reduktuar (në mbarë 20,000+ punëtorë të reduktuar (në mbarë

botën..)botën..) Pensioni I punëtorëve I pavlefshëmPensioni I punëtorëve I pavlefshëm Firma kryesore e Kontabilitetit(Kush?) është Firma kryesore e Kontabilitetit(Kush?) është

shkatërruarshkatërruar Drejtorët burgosenDrejtorët burgosen*marr*marrë ngaë nga “The Smartest Guys in the Room” (M “The Smartest Guys in the Room” (Më të menë të mençurit çurit

nnë dhomë) ngaë dhomë) nga Bethany McLean dhe Peter Elkind Bethany McLean dhe Peter Elkind

Ndikimet në OrganizatëNdikimet në Organizatë► Shembulli 2Shembulli 2► WorldcomWorldcom

Drejtoret me vetëdije kanë rritur shpenzimet në pasqyrën Drejtoret me vetëdije kanë rritur shpenzimet në pasqyrën e bilancite bilancit

Rezultate të jo të sakta(e shkruar ajo që nuk është e Rezultate të jo të sakta(e shkruar ajo që nuk është e vërtetë)vërtetë)

Ekstra para u janë paguar menaxherëve senior Ekstra para u janë paguar menaxherëve senior Janë mbuluar nga auditorëtJanë mbuluar nga auditorët PrapPrapëë drejtorët dhe auditorët burgosën drejtorët dhe auditorët burgosën Dënime të rënda nga SEC për Worldcom Dënime të rënda nga SEC për Worldcom

► RezultatiRezultati NdNdrryshime të mëdha në ligjet për korporata në Shtetet e yshime të mëdha në ligjet për korporata në Shtetet e

Bashkuara të Amerikës(U shtua ligji Sarbannes Oxley nga Bashkuara të Amerikës(U shtua ligji Sarbannes Oxley nga Senati I Shteteve te Bashkuara)!Senati I Shteteve te Bashkuara)!

Shtrëngime apo kufizime të rëndësishme sa I përket Shtrëngime apo kufizime të rëndësishme sa I përket rregullave për qeverisje të firmave kontabiliste dhe rregullave për qeverisje të firmave kontabiliste dhe klientëve të tyreklientëve të tyre

Ndikimi në shoqërinë më të Ndikimi në shoqërinë më të gjerëgjerë

► Tregu I mallrave ndërtohet mbi besimin! Tregu I mallrave ndërtohet mbi besimin! Tregu ngritët nga besimi dhe perceptimiTregu ngritët nga besimi dhe perceptimi Për këtë arsye humbja e besimit të investitorit Për këtë arsye humbja e besimit të investitorit

dërgon deri te ndarjadërgon deri te ndarja Organizatat nuk kanë dëshirë që tregu I mallrave Organizatat nuk kanë dëshirë që tregu I mallrave

të vuaj disa dëme në kredibilitet dhe të vuaj disa dëme në kredibilitet dhe besueshmëri(pse do të investosh në një mall apo besueshmëri(pse do të investosh në një mall apo aksion kur e dinë që parat tua do të vjedhën?)aksion kur e dinë që parat tua do të vjedhën?)

►Njerëzit humbin punën dhe bukën e gojësNjerëzit humbin punën dhe bukën e gojës► Pensionet bëhen të pavlefshëmPensionet bëhen të pavlefshëm► VVeeshtshtiirsrsiitë financiare shkaktojnë problemet të financiare shkaktojnë problemet

shoqërore shoqërore

Ndikimet në individ?Ndikimet në individ?

►Humbja e karrierës në Humbja e karrierës në çoftçoftë se merreni me ë se merreni me çështje joetike!çështje joetike!

►Humbja e Statusit(pozitës)Humbja e Statusit(pozitës) Në shoqëri Në shoqëri Në familjeNë familje Në vendin e punësNë vendin e punës

►Humbja e lirisë Humbja e lirisë RuajtjaRuajtja

►Humbja e pavarësisë ekonomikeHumbja e pavarësisë ekonomike Papunësi, mungesë të t’hyrave, pa perspektivë…Papunësi, mungesë të t’hyrave, pa perspektivë…

Disa lajme të mira..Disa lajme të mira..

► Situatat etike në biznes mund të jenë të Situatat etike në biznes mund të jenë të parashikueshmeparashikueshme

► Në një fazë të karrierës suaj mund të Në një fazë të karrierës suaj mund të gjendeni para një situate ku furnizuesi ju gjendeni para një situate ku furnizuesi ju ofron para apo ndonjë stimulim tjetër(pushim ofron para apo ndonjë stimulim tjetër(pushim të cilin gjithmonë e keni ëndërruar…uhh…) të cilin gjithmonë e keni ëndërruar…uhh…) për të blerë produktin e tij...për të blerë produktin e tij... Kjo meqë ra fjala quhet ryshfet(mitë)!!!Kjo meqë ra fjala quhet ryshfet(mitë)!!! Mos të përzihet me “pagesat ndihmëse”Mos të përzihet me “pagesat ndihmëse”

► Do të jeni më të përgatitur të merreni vesh Do të jeni më të përgatitur të merreni vesh me ta kur parashikoni më herët me ta kur parashikoni më herët çfarçfarë do të ë do të ndodhë nga kjo ndodhë nga kjo

Një mendim…Diskriminimi..Një mendim…Diskriminimi..

► A është diskriminimi problem etik? A është diskriminimi problem etik? ► A mund të jetë delikat…A mund të jetë delikat…

Në fazë e punësimitNë fazë e punësimit Gjatë vendimeve të promovimitGjatë vendimeve të promovimit Gjatë pushimeve nga puna Gjatë pushimeve nga puna Depërtimi në zemër të konceptit human për Depërtimi në zemër të konceptit human për

drejtësi, mund të ndikojë direkt më moralin e drejtësi, mund të ndikojë direkt më moralin e punëtorit!!punëtorit!!

► A mendoni që ndikon vetëm tek qënjet A mendoni që ndikon vetëm tek qënjet njerëzore të diskriminuara?njerëzore të diskriminuara?

Termi tjetër.. Termi tjetër.. ”Konflikt Interesash”…”Konflikt Interesash”…

► Ryshfetet e hapura.. Ryshfetet e hapura.. Gjëra të mira apo të këqija? Diskutoni….Gjëra të mira apo të këqija? Diskutoni…. Në Në çfarçfarë bazash duhet të vendosni të blen diçka ë bazash duhet të vendosni të blen diçka

për kompaninë tuaj?për kompaninë tuaj? ÇfarÇfarë mund të shkojë gabim nëse blen një ë mund të shkojë gabim nëse blen një

produkt inferior për arsye të gabueshme? produkt inferior për arsye të gabueshme?

►Nëse punësoni një mik tuajin përkundër Nëse punësoni një mik tuajin përkundër kandidatëve më të shquar…a fiton apo kandidatëve më të shquar…a fiton apo humb kompania juaj?humb kompania juaj?

Si veprojmë me “Vendimet Si veprojmë me “Vendimet etike…”etike…”

► Rreziku se mund të bëhemi shumë filozofik …Rreziku se mund të bëhemi shumë filozofik …►Mund të përqendroheni në rezultate…Mund të përqendroheni në rezultate…

ÇfarÇfarë mund të ndodhë nëse..ë mund të ndodhë nëse.. Cili është neto bilanci I rezultateve të mira mbi të Cili është neto bilanci I rezultateve të mira mbi të

këqijat.këqijat.►Ose, mund të përqendroheni në “Detyra dhe Ose, mund të përqendroheni në “Detyra dhe

Principe”Principe” Cila është tani detyra ime kur e di? Cila është tani detyra ime kur e di? A mbështetet në parimet e drejtësisë/ndershmërisë A mbështetet në parimet e drejtësisë/ndershmërisë

etjetj Patjetër, që duke ditur cila detyrë është primare Patjetër, që duke ditur cila detyrë është primare

ndonjëherë mund të jetë mashtruese..ndonjëherë mund të jetë mashtruese..

8 hapat për tu dukur etik në 8 hapat për tu dukur etik në marrjen e vendimeve biznesore!marrjen e vendimeve biznesore!► Mos merrni vendime kur jeni të pasigurt dhe jo Mos merrni vendime kur jeni të pasigurt dhe jo

rehat me kërkesën..rehat me kërkesën..

1.1. Grumbulloni faktetGrumbulloni faktet2.2. Definoni çështjet etikeDefinoni çështjet etike3.3. Identifikoni grupet e ndikuaraIdentifikoni grupet e ndikuara4.4. Identifikoni rezultatetIdentifikoni rezultatet

Rezultatet afatgjata përballë atyre afatshkurtraRezultatet afatgjata përballë atyre afatshkurtra Rezultatet simbolikeRezultatet simbolike Rezultatet e fshehtaRezultatet e fshehta

5.5. Identifikoni obligimetIdentifikoni obligimet6.6. Merrni parasysh karakterin dhe ndershmërinë tuajMerrni parasysh karakterin dhe ndershmërinë tuaj7.7. Mendoni në mënyrë kreative për veprimet Mendoni në mënyrë kreative për veprimet

potencialepotenciale8.8. Kontrolloni ndjenjat e brendshmeKontrolloni ndjenjat e brendshme

Goditja vërshëllyese…Goditja vërshëllyese…

► Si mjet të fundit, njeriu etik(mashkull apo Si mjet të fundit, njeriu etik(mashkull apo femër) vendos kur mjaftë është mjaftë… femër) vendos kur mjaftë është mjaftë… koha për të komunikuar me media apo këdo koha për të komunikuar me media apo këdo që dëgjon! që dëgjon!

► Është qëndrim I guximshëm. Është vendim Është qëndrim I guximshëm. Është vendim etik ....por..etik ....por.. Cilat janë rezultatet e goditjes vërshëllyese?Cilat janë rezultatet e goditjes vërshëllyese? Kur të goditni? Filloni betejat…Kur të goditni? Filloni betejat… Kujt ti tregoni? Mbikëqyrësve, menaxherëve, Kujt ti tregoni? Mbikëqyrësve, menaxherëve,

shokëve, familjes, shtypit, Kombeve të shokëve, familjes, shtypit, Kombeve të Bashkuara.. Bashkuara..

Dhe cilat janë benefitet potenciale?Dhe cilat janë benefitet potenciale?

Vërshëllima e cila nuk është Vërshëllima e cila nuk është dëgjuar mjaftë…me rezultate dëgjuar mjaftë…me rezultate

tragjiketragjike► Sfiduesi Katastrofal 1986Sfiduesi Katastrofal 1986

O unaza të nxjerra në shitje dështuan pas 90 O unaza të nxjerra në shitje dështuan pas 90 sekondave të sekondave të nisjesnisjes

Humbja totale e orbitës dhe ekipitHumbja totale e orbitës dhe ekipit►Nga hetimi bëhet e ditur që …Nga hetimi bëhet e ditur që …

Nënkontraktorët ishin të brengosur për dështimin Nënkontraktorët ishin të brengosur për dështimin dhe vigjilencëndhe vigjilencën,, e N e NASAASA për interesat e saj pas për interesat e saj pas regjistrimeve të ulëta të përkohshme në Floridaregjistrimeve të ulëta të përkohshme në Florida

E mbuluar nga vendimet e dobëta/joetike dhe E mbuluar nga vendimet e dobëta/joetike dhe interesat kanotiere gjatë interesat kanotiere gjatë nisjesnisjes

► A e mësojë A e mësojë NASANASA mësimin? mësimin?

5 aspekte të sjelljeve etike5 aspekte të sjelljeve etike

Ndershmëria: Trajtoi të tjerët ashtu si ki qef të tjerët me të trajtua ty

Serioziteti: Konsumatori duhet të llogarit që ju dhe produkti apo shërbimi juaj do të jetë në rregull

Mirësjellja: Bëhu I sjellshëm, miqësor dhe I dashur

Respekt: Konsideroi njerëzit tjerë si të vlefshëm dhe të rëndësishëm

Komunikimi: Trego respekt për të tjerët dhe vetveten duke përdorur gjuhën e duhur

Module 12

Negocimi është për Negocimi është për kompromiskompromis

MbMbaj në mend!aj në mend! Negocimi është për kompromis, jo për Negocimi është për kompromis, jo për

“fitore”“fitore” Kompromisi është ofrimi I disa gjërave për Kompromisi është ofrimi I disa gjërave për

të marrur ditë marrur diçka që dëshironçka që dëshiron Personi tjetër që negocioni nuk është Personi tjetër që negocioni nuk është

armikuarmiku Negociatat më të mira janë ato Negociatat më të mira janë ato

“fitues/fitues” marrëveshje“fitues/fitues” marrëveshje

Mund ti hupësh të gjitha duke mos dhuruar pakMund ti hupësh të gjitha duke mos dhuruar pak

Module 7

Rregullat për negocimRregullat për negocim

► Vendosi qëllimet dhe organizoi mendimetVendosi qëllimet dhe organizoi mendimet

► Vendos se ku e keni kufirin dhe mos e Vendos se ku e keni kufirin dhe mos e tejkalonitejkaloni

► Vendose vetveten në pozitë të tyre dhe Vendose vetveten në pozitë të tyre dhe vendos se cila është mënyra më e mirë për të vendos se cila është mënyra më e mirë për të negociuarnegociuar

► Mos bisedoni për shuma të parave deri në Mos bisedoni për shuma të parave deri në kohën kur është e obligueshmekohën kur është e obligueshme

Rregullat për tu mbajtur në Rregullat për tu mbajtur në mend gjatë negociatavemend gjatë negociatave

► Lejoni personin tjetër që ta thotë Lejoni personin tjetër që ta thotë Çmimin Çmimin I pariI pari

► Qetësia është një mjetë I rëndësishëm Qetësia është një mjetë I rëndësishëm

► Mendo para se ti përgjigjesh pyetjes.Mendo para se ti përgjigjesh pyetjes.

► Bëhu I gatshBëhu I gatshëëm për kompromism për kompromis

► Tento me marr vendim. Thënia “JO” është më e mirë Tento me marr vendim. Thënia “JO” është më e mirë

në kohë afatgjate se sa thënia “NDOSHTA”në kohë afatgjate se sa thënia “NDOSHTA”

Module 7